Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 458/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa E.P., N.L., R.P. i R.P.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta B.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 czerwca 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 30 lipca 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną; zasądza od strony pozwanej na
rzecz powodów kwotę 3.600 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w B. wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2008 r. dokonał
uzgodnienia treści księgi wieczystej KW [...], prowadzonej w tymże Sądzie
Rejonowym dla nieruchomości położonej w B. przy ul. M. 17, z rzeczywistym
stanem prawnym w ten sposób, że w dziale II w miejsce wpisu Skarbu Państwa
wpisał jako właścicieli R.P., R.P., E.P. i N.L. po ¼ części.
Sąd Rejonowy poczynił następujące ustalenia:
Postanowieniem z dnia 14 września 2005 r. Sąd Rejonowy w B. utrzymał w
mocy zaskarżony skargą na orzeczenie referendarza sądowego wpis w wyżej
opisanej księdze wieczystej na mocy którego w dziale II w miejsce R.P., R.P., E.P. i
N.L. wpisany został jako właściciel Skarb Państwa. Apelację od powyższego
postanowienia Sąd Okręgowy w B. oddalił postanowieniem z dnia 18 kwietnia 2007
r., następnie Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 12 grudnia 2007 r. oddalił
skargę kasacyjną. Podstawą dokonanego wpisu była decyzja Ministra Finansów z
dnia 6 maja 2005 r., w której stwierdzono przejście na rzecz Skarbu Państwa
przedmiotowej nieruchomości stanowiącej własność R.P., R.P., E.P. i N.L.
Powodowie nabyli spadek po B.P., zmarłym 1 maja 1957 r., po ¼ części, co
zostało stwierdzone postanowieniem Sądu Rejonowego w B. z dnia 21 lutego 2001
r. Powodowie nie składali wniosku o odszkodowanie, nie brali udziału w
postępowaniu przed Komisją do spraw odszkodowań w USA, nie otrzymali
żadnego odszkodowania, nie składali oświadczeń o zrzeczeniu się swoich praw.
Komisja Stanów Zjednoczonych do spraw uregulowania Roszczeń
Zagranicznych decyzją [...], na podstawie wniosku zarejestrowanego w Komisji na
mocy układu pomiędzy rządem USA a rządem PRL podpisanego 16 lipca 1960 r.
przyznała odszkodowanie J.P., R.P., E.P. i T.P. za prawo własności spornej
nieruchomości, jednocześnie osoby te złożyły przed Amerykańską Komisją
Odszkodowawczą oświadczenia o zrzeczeniu się praw do tej nieruchomości.
Sąd Rejonowy po rozważeniu przepisów ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r.
o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisu na rzecz Skarbu Państwa w oparciu
o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U. Nr 12,
3
poz. 65) oraz kwestii łączących się ze związaniem Sądu w postępowaniu cywilnym
decyzjami administracyjnymi doszedł do przekonania, że uprawnienie Sądu do
samodzielnego ustalania okoliczności faktycznych, tworzących podstawę
rozstrzygnięcia nie może być w świetle art. 233 k.p.c. poddawane w wątpliwość.
Ewentualne ograniczenia w tym względzie musiałyby wynikać z uregulowania
ustawowego, co ma miejsce w przypadku skazującego wyroku karnego (art. 11
k.p.c.). Kognicja Sądu nie może być ograniczona również, co do możliwości
wywodzenia dalszych skutków cywilno[prawnych z faktów poddanych ocenie
organu administracyjnego w sytuacji, w której decyzja administracyjna tych
dalszych skutków nie dotyczy.
Sąd Rejonowy uznał, że oświadczenia o zrzeczeniu się majątku przed
Amerykańską Komisją Odszkodowawcza złożyły osoby nieuprawnione. Nie może
być mowy o pozbawieniu powodów ich prawa własności, gdyż Skarb Państwa nie
wykazał istnienia podstawy prawnej nabycia spornej nieruchomości.
Apelację pozwanego od wyroku Sądu pierwszej instancji Sąd Okręgowy w B.
oddalił wyrokiem z dnia 30 lipca 2008 r. Sąd Okręgowy dodatkowo ustalił, że w
dziale II księgi wieczystej KW [...] jako pierwszy został wpisany J.P. syn B. i E. na
podstawie wniosku z dnia 29 października 1992 r. oraz postanowienia Sądu
Rejonowego w B. z dnia 23 kwietnia 1992 r. w sprawie o stwierdzenie nabycia
spadku po B.P. zmarłym w dniu 1 maja 1957 r. J.P. został wpisany w dziale II w
dniu 16.11.1993 r. Wpis ten wykreślono. Jako drugi w tym dziale figurował wpis na
rzecz następujących osób: R.P., N.L., R.P. i E.P. po ¼ części na rzecz każdego z
nich. Wpisano 24 maja 2004 r. Wpis ten wykreślono. Trzeci i ostatni wpis
właściciela dotyczy Skarbu Państwa na podstawie wniosku z dnia 17 maja 2005 r.
oraz decyzji Ministra Finansów z dnia 6 maja 2005 r. Wpisano 10 czerwca 2005 r.
W ocenie Sądu Okręgowego z powyższych ustaleń wynika, że w dacie
wejścia w życie ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach
wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe
umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych, czyli w dniu 17 kwietnia 1968 r.
rzekomi spadkobiercy B.P. zrzekający się własności nieruchomości na rzecz
Skarbu Państwa nie byli wpisami w księdze wieczystej. Gdyby byli wpisani
4
zadziałałaby rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych z art. 5 ustawy o księgach
wieczystych i hipotece.
Sąd Okręgowy rozstrzygając kwestie związania sądu w sprawie
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym treścią
decyzji Ministra Finansów wydaną w oparciu o ustawę z dnia 9 kwietnia 1968 r.
o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w parciu
o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych nie stwierdził aby
powołana ustawa ustanawiała reżim związania decyzją Ministra Finansów
w sprawach o prawo własności. Art. 2 tej ustawy odnosi się do wpisu do księgi
wieczystej i był do tej pory rozumiany w ten sposób, że związanie dotyczy
postępowania w przedmiocie wpisu. Wszystkie organy i sądy, które dotychczas
zajmowały się tą sprawą wyraziły jednomyślny pogląd, że spór o własność jest
możliwy i należy do drogi procesu cywilnego. Chronologicznie taki pogląd został
wyrażony na etapie wydawania przez Ministra Finansów decyzji z dnia 6 maja
2005 r., potem na etapie rozstrzygnięcia Sądu Administracyjnego, następnie na
etapie postępowania wieczystoksięgowego w przedmiocie wpisu oraz
postępowania apelacyjnego dotyczącego wpisu.
W ocenie Sądu Okręgowego w rozpoznawanej sprawie znajduje
zastosowanie wykładnia prawa przedstawiona w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
12 maja 2005 r., III CK 565/04, zgodnie z którą przy rozpoznaniu powództwa
z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece sądowi nie wolno badać
ważności decyzji administracyjnej, jednakże sąd ma obowiązek badania
rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości dla której prowadzona jest księga
wieczysta. Sąd bada prawo własności takiej nieruchomości, a więc ocenia
skuteczność zdarzenia cywilnoprawnego, z którego wywodzi się prawo. Jeżeli tym
zdarzeniem jest decyzja, wówczas obowiązkiem sądu jest rozważyć dla potrzeb
postępowania cywilnego czy istotnie zdarzenie takie wprowadziło, czy też nie
dokonało zmiany prawa własności konkretnej nieruchomości.
Powołana decyzja Ministra Finansów z dnia 6 maja 2005 r. nie dokonała zmiany
prawa własności przedmiotowej nieruchomości, gdyż była decyzją deklaratoryjną,
zaś do zmiany stanu prawnego nieruchomości mogło dojść tylko na skutek
ziszczenia się stanu faktycznego obejmującego zrzeczenie się przez właściciela
5
nieruchomości praw do niej, przyznanie odszkodowania za tę nieruchomość
i wejście w życie ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r.
Ten stan faktyczny prowadzący do zmiany właściciela nieruchomości nie ziścił się.
Brakującym elementem była okoliczność, że spadkobiercy B.P. nie wzięli udziału w
postępowaniu przed Amerykańską Komisją Odszkodowawczą, co spowodowało, że
nie mogło nastąpić przejście własności nieruchomości zgodnie z powołaną ustawą.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany wniósł skargę kasacyjną.
W skardze zarzucono naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny
wpływ na wynik sprawy tj.
- art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych
wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy
o uregulowaniu roszczeń finansowych przez zakwestionowanie wpisu do księgi
wieczystej dokonanego na podstawie tego przepisu, pomimo, że nie została
usunięta z obrotu decyzja administracyjna stanowiąca podstawę wpisu;
- art. 2 § 3 k.p.c. poprzez rozstrzygnięcie kwestii, której rozpoznanie zostało
przekazane przez przepisy szczególne do właściwości organów innych niż sąd
powszechny;
- art. 170 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed
sądami administracyjnymi przez podjęcie rozstrzygnięcia sprzecznego z treścią
prawomocnego wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z dnia 6 marca
2006 r., w którym Sąd oddalił skargę na decyzję Ministra Finansów z dnia 17
czerwca 2005 r.;
- art. 2, 7 i 10 Konstytucji przez nieuwzględnienie zasad Konstytucyjnych
wyrażonych we wskazanych przepisach.
Zarzucono także naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie
art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece przez
przyjęcie, że w stanie faktycznym ustalonym w niniejszej sprawie istnieje
niezgodność między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej KW [...] Sądu Rejonowego w B. a rzeczywistym stanem prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Istota zagadnienia sprowadza się do oceny zakresu orzekania oraz zakresu
mocy wiążącej decyzji Ministra Finansów utrzymanej w mocy przez Wojewódzki
Sąd Administracyjny. Zakres ten określony został przepisami ustawy z dnia
9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu
Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń
finansowych, gdyż na podstawie przepisów wymienionej ustawy decyzja została
wydana. Ponieważ zaś – zgodnie z treścią art. 1 pkt 1 ustawy – ma ona
zastosowanie tylko do wpisów na rzecz Skarbu Państwa w księgach wieczystych
tytułu własności, przeto zakres deklaratoryjnego stwierdzenia o przejściu na rzecz
Skarbu Państwa nieruchomości na podstawie umowy międzynarodowej ogranicza
się wyłącznie do kwestii uzyskania przez Skarb Państwa tytułu własności jako
podstawy wpisu do księgi wieczystej, a nie prawa własności. Minister Finansów po
ustaleniu, że zostały spełnione określone przesłanki na podstawie art. 2 ustawy
z dnia 9 kwietnia 1968 r., obowiązany był do wydania decyzji stwierdzającej
przejście na rzecz Skarbu Państwa prawa własności spornej nieruchomości, która
była podstawą wpisu do księgi wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela tej
nieruchomości. Minister Finansów nie był natomiast uprawniony do kwestionowania
ustaleń Komisji Stanów Zjednoczonych do spraw uregulowania Roszczeń
Zagranicznych i dokonywania ustaleń samodzielnych sprzecznych z ustaleniami
Komisji. Jeżeli w wyniku wydania tej decyzji powstał spór co do prawa własności tej
nieruchomości, to uprawnionym do jego rozstrzygnięcia jest sąd powszechny.
Wbrew odmiennej ocenie skarżącego Sąd Okręgowy nie kwestionował
decyzji administracyjnej Ministra Finansów, ani wyroku Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego. Ostateczna decyzja Ministra Finansów upoważniała do wpisu
w księdze wieczystej i taki wpis został dokonany. Wpis w księdze wieczystej na
podstawie decyzji administracyjnej nie może stanowić przeszkody w wytoczeniu
powództwa opartego na art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece,
wręcz przeciwnie, dopiero dokonanie wpisu przesądza o możliwości wystąpienia
z roszczeniem opartym na podstawie art. 10 ust. 1. Ponieważ zarzuty skargi
kasacyjnej dotyczące naruszenia wszystkich wskazanych w niej przepisów prawa
opierają się na wadliwym założeniu, że ostateczna decyzja Ministra Finansów
wydana została nie tylko dla dokonania wpisu w Księdze wieczystej ale kreuje
7
prawo własności Skarbu Państwa, niezależnie od tego komu własność
przysługiwała przed wydaniem decyzji, zarzuty te uznać należy za chybione.
Nie bez znaczenia jest, że zarówno Minister Finansów., Wojewódzki Sąd
Administracyjny jak również Sąd obu instancji w postępowaniu
wieczystoksięgowym odmówiły badania czy powodom przysługuje prawo własności
spornej nieruchomości odsyłając ich na drogę procesu. W tej sytuacji podzielenie
stanowiska skarżącego prowadziłoby w istocie nie tylko do pozbawienia powodów
prawa do sądu, ale pozbawiałoby ich prawa do rozpatrzenia sprawy przez
jakikolwiek organ Państwa.
Z powyższych względów na mocy art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji.