Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 511/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa A. T. i B. T.
przeciwko Koncernowi "E." S.A. w G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 czerwca 2008 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo
o zapłatę (pkt II) i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz
z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 30 lipca 2007 r. Sąd Okręgowy w P. nakazał pozwanemu
Koncernowi E. S.A. usunięcie kabli sieci energetycznej oraz słupa energetycznego
znajdujących się na nieruchomości powodów A. i B. T. w P. oznaczonej jako
działka 548 w terminie 7 dni od dnia jego uprawomocnienia się oraz umocował
powodów do dokonania usunięcia kabli i słupa na koszt pozwanego w razie zwłoki
w wykonaniu czynności pozwanego. Nadto zasądził od pozwanego na rzecz
każdego powodów kwoty po 85.005,43 zł z ustawowymi odsetkami. W pozostałym
zakresie oddalił powództwo o zapłatę, obejmujące łącznie kwotę 187.098,41 zł,
której zasądzenia domagali się powodowie z tytułu wynagrodzenia za korzystanie
przez pozwanego bez tytułu prawnego z działek nr 548 (w kwocie 186.240 zł) i nr
549 (w kwocie 858,41 zł).
Wyrok zapadł w następującym stanie faktycznym.
Powodowie są właścicielami nieruchomości o pow. 1618 m2
oznaczonej jako
działka ew. nr 548 przy ul K. 6 w P., na której usytuowane są kable sieci
energetycznej i słup energetyczny zajmujące pow. ok. 388 m2
. Powodowie są
również współwłaścicielami części tamże położonej działki nr 549. Nieruchomości
te nabyli w 1996 r.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 15 czerwca 2005 r., zmieniającym wyrok
Sądu Rejonowego z dnia 15 lutego 2005 r., nakazał pozwanemu wydanie
powodom nieruchomości o pow. 30 m2
oznaczonej jako działka nr 549. Poprzednik
prawny pozwanego występował wcześniej o stwierdzenie, iż nabył przez
zasiedzenie własność tej działki, jednak jego wniosek został oddalony
postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 21 października 1999 r. Wyrokiem z dnia
28 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz powodów
kwotę 18.927,50 zł tytułem wynagrodzenia za korzystanie z działki nr 549 za okres
do października 2006 r.
Pozwany korzysta z gruntów powodów, na których usytuowane są
urządzenia energetyczne bez tytułu prawnego. Po jego stronie, nie powstało sui
3
generis ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości, wobec niezłożenia przez
osoby uprawnione koniecznego do jego powstania oświadczenia.
W tym stanie rzeczy uznał Sąd Okręgowy, że powodom przysługuje
przeciwko pozwanemu roszczenie z art. 222 § 2 k.c. Jako nieuzasadniony ocenił
zarzut pozwanego, że żądanie usunięcia przedmiotowych urządzeń
z nieruchomości powodów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego,
gdyż w momencie nabywania gruntów byli oni świadomi istnienia na nich urządzeń
energetycznych. Wskazał, że brak jest podstaw do premiowania pozwanego, za to,
że jego poprzednik prawny zaniedbał – umieszczając urządzenia na nieruchomości
– uregulowania kwestii prawnych związanych z korzystaniem z cudzej
nieruchomości. Konsekwencje tego zaniechania nie mogą obciążać nabywców
gruntu. Pozwany jako posiadacz w złej wierze jest więc zobowiązany do zapłaty
powodom wynagrodzenia za korzystanie z działek nr 548 i 549, którego wysokość
- ustalona według wyliczenia biegłej w oparciu o stawki czynszu określone przez
Gminę P. na dzierżawę gruntów - nie była przez pozwanego kwestionowana.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł pozwany zaskarżając go
w zakresie uwzględniającym oba żądania.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny:
- uchylił wyrok Sądu Okręgowego w części nakazującej pozwanemu usunięcie
urządzeń energetycznych z nieruchomości powodów stanowiącej działkę nr
548 oraz rozstrzygającej o kosztach postępowania i sprawę w tym zakresie
przekazał Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
- zmienił zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo o zapłatę
przez jego oddalenie co do kwoty 169,152,48 zł
Sąd Apelacyjny podzielił zarzut apelującego, iż Sąd Okręgowy nie rozważył
należycie przesłanek ustalających zakres prawa własności powodów do
przedmiotowych nieruchomości. Jak wynika bowiem z materiału dowodowego
poprzednimi właścicielami działki 548 byli poza powodami także spadkobiercy S. M.
oraz Gmina P., która sprzedała powodom swój udział w dniu 4 grudnia 1996 r. Na
działce 549 została postawiona stacja TRAFO, a właścicielami tej działki są
powodowie oraz Gmina P. Z powołaniem się na dowody zebrane w sprawie I C
4
…/03 wskazał, że stacja TRAFO została zbudowana w 1966 r. na działce o pow.
30m2
wyodrębnionej geodezyjnie w 1972 r., nie jest natomiast znany stan prawny
nieruchomości, z której została ona wyodrębniona. Na podstawie aktów
notarialnych znajdujących się w tych aktach sprawy można jedynie domniemywać,
że obie działki stanowiły kiedyś całość i były współwłasnością ze Skarbem Państwa
a później Gminą P. Kwestia ta nie była jednak przedmiotem zainteresowania Sądu
pierwszej instancji. Nadto wskazał, że zgodnie z art. 140 k.c., dla zbadania czy
żądanie negatoryjne powodów zasługuje na uwzględnienie konieczne jest
ustalenie, czy nie doszło do ograniczenia ich prawa własności na podstawie
zezwolenia organu administracji wydanego na podstawie art. 35 ustawy z dnia 12
marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (tekst jedn. Dz.U.
z 1974 r., Nr 10, poz. 64 ze zm.) przez ustanowienie trwałego obowiązku znoszenia
wzniesionych urządzeń energetycznych (służebność publiczna, przesyłowa).
Stwierdził, że w okolicznościach przedmiotowej sprawy istnieją przesłanki do
przeprowadzenia w tym zakresie dowodów z urzędu, a przyjęcie przez
Sąd Okręgowy, iż nie zachodzą okoliczności ograniczające prawo własności jest
w tej sytuacji przedwczesne.
Dokonując zmiany wyroku przez oddalenie powództwa o zapłatę ponad
kwotę 858,38 zł Sąd Apelacyjny przyjął, z powołaniem się na stanowisko Sądu
Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 9 marca 2007 r., II CSK 457/06 (nie publ.),
że w świetle art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c. właściciel, którego prawo zostało
naruszone w inny sposób, niż pozbawienie faktycznego władztwa nad rzeczą nie
doznaje uzupełniającej ochrony przez możliwość domagania się wynagrodzenia za
korzystanie z rzeczy od osoby biernie legitymowanej co do roszczenia
negatoryjnego.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
powodowie, którzy zaskarżyli wyrok Sądu Apelacyjnego w części zmieniającej
wyrok Sądu pierwszej instancji zarzucili naruszenie:
1) art. 224 § 2, art. 225, art. 230 w zw. z art. 352 § 1 i 2 k.c. przez błędną
wykładnię polegająca na uznaniu, że ich roszczenia wynikające z art. 224
§ 2 i 225 k.c. nie uzupełniają roszczenia negatoryjnego;
5
2) art. 5 k.c. w zw. z art. 21 ust. 1 Konstytucji przez błędną wykładnie
polegającą na uznaniu, że brak jest przesłanek do uwzględnienia ich
roszczenia, podczas gdy prawidłowy jest wniosek, że w warunkach
gospodarki rynkowej w demokratycznym państwie prawa nie można
pozbawić właściciela dochodu za bezumowne korzystanie z nieruchomości.
Wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
przez zasądzenie na ich rzecz uprzednio orzeczonych kwot lub przekazanie sprawy
w zakresie objętym zaskarżeniem Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny uchylając wyrok Sądu Okręgowego w części
uwzględniającej roszczenie negatoryjne powodów dotyczące działki nr 548, trafnie
wskazał, że dla oceny jego zasadności konieczne jest ustalenie czy ograniczenie
wykonywania prawa własności tej nieruchomości ma oparcie w legalizujących
je decyzjach administracyjnych.
Okoliczność ta ma pierwszorzędne znaczenie także dla rozstrzygnięcia
o zgłoszonym przez powodów żądaniu zasądzenia wynagrodzenia z tytułu
bezumownego korzystania z przedmiotowej nieruchomości. Legalne korzystanie
przez stronę pozwaną z nieruchomości w zakresie wynikającego z ewentualnej
decyzji administracyjnej, wydanej na podstawie art. 35 ustawy o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości, obowiązku znoszenia przez powodów jako
właścicieli nieruchomości tego korzystania przesądzać będzie bowiem
o bezzasadności powództwa w tej części, a zarazem o bezzasadności
podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia art. 224 § 2, art. 225, art.
230 w zw. z art. 352 § 1 i 2 k.c., niezależnie od przyjętego poglądu odnośnie do
dopuszczalności dochodzenia na podstawie art. 224 § 2 i 225 k.c. roszczenia
o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy od określonej osoby bez uprzedniego lub
jednoczesnego wytoczenia wobec niej powództwa windykacyjnego.
Zasadnie podnoszą skarżący, że stanowisko wyrażone w tej kwestii przez
Sąd Apelacyjny jest judykaturze odosobnione. W wypowiedziach orzeczniczych
Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 11 maja 2005 r., III CK 556/04, nie publ., uchwała
6
z dnia 17 czerwca 2005 r. III CZP 29/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 64, wyrok SN
z dnia 17 czerwca 2005 r., III CK 685/04, nie publ.) przeważa pogląd przeciwny
(pominięty w zupełności w motywach zaskarżonego wyroku), który wraz
przytoczoną tam, uzasadniającą go argumentacją podziela także Sąd Najwyższy
w obecnym składzie. W szczególności jak trafnie wskazano w powołanym
wcześniej wyroku z dnia 17 czerwca w 2005 r., III CK 685/04, władztwo
przedsiębiorstwa eksploatującego urządzenia dostarczające lub przekazujące
energię elektryczną (gazową) odpowiada faktycznemu władztwu wynikającemu
z prawa służebności, co pozwala uznać je za posiadacza służebności, do którego
na podstawie art. 352 § 2 k.c. stosuje się przepisy o posiadaniu rzeczy, w tym art.
224 § 2 - 225 k.c. Wyłącznym źródłem i przyczyną roszczeń wynikających z art.
224-225 k.c. jest jedynie samoistne posiadanie cudzej rzeczy, które nie jest
tożsame tylko z pozbawieniem właściciela wszystkich elementów faktycznego
władztwa nad rzeczą, ale może także polegać na takim korzystaniu z rzeczy przez
niewłaściciela, które narusza prawo własności w inny sposób, aniżeli pozbawiając
właściciela faktycznego władztwa. Zasada nie łączenia roszczenia negatoryjnego
z roszczeniami uzupełniającymi doznaje korekty w przypadku posiadania
służebności.
Przedstawiony kierunek wykładni pozostaje zarazem w zgodzie
z konstytucyjną zasadą równej ochrony własności, dopuszczającej ograniczenie
tego prawa jedynie za odszkodowaniem (art. 64 ust. 2 w zw. z art. 21 ust. 2
Konstytucji).
Z tych przyczyn konieczne i uzasadnione stało się - w uwzględnieniu skargi
kasacyjnej - uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy w powyższym zakresie temu Sądowi do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
§ 1,
art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).
jz