Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 lipca 2009 r.
I UK 51/09
Brak przychodu z działalności pozarolniczej osoby współpracującej z
osobą prowadzącą taką działalność nie wyłącza tej osoby współpracującej z
obowiązkowego ubezpieczenia społecznego. Podleganie zaś takiemu ubezpie-
czeniu wyłącza możliwość pobierania emerytury w zbiegu z rentą z tytułu nie-
zdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego (art. 26 ust. 1 ustawy z dnia
30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze
zm.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Roman Kuczyński (spra-
wozdawca), Jerzy Kwaśniewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 lipca
2009 r. sprawy z odwołania Janiny P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w Ł. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek skargi
kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 listopada
2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Ł. decyzją z 28 grudnia 2006 r.
zobowiązał Janinę P. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1
grudnia 2003 r. do 28 grudnia 2006 r. wraz z odsetkami do dnia wydania decyzji w
łącznej kwocie 22.606,07 zł z tytułu renty przyznanej w wyniku stwierdzenia choroby
zawodowej. Następnie decyzja ta została zmieniona decyzją z 19 lipca 2007 r., którą
zobowiązano Janinę P. do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1
stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2006 r. w kwocie 18.637,62 zł i odsetek za okres od
21 stycznia 2004 r. do 28 grudnia 2006 r. w kwocie 3.282 zł - łącznie 21.910,32 zł.
2
Wyrokiem z dnia 15 października 2007 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Łodzi oddalił odwołanie Janiny P. od decyzji Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych z 28 grudnia 2006 r., zmienionej decyzją z 19 lipca 2007 r. i od-
rzucił odwołanie od decyzji z 22 grudnia 2006 r.
Z ustaleń Sądu Okręgowego wynikało, że: ubezpieczona (urodzona 30 wrześ-
nia 1935 r.) z zawodu lekarz stomatolog, od 31 grudnia 1981 r. pobiera rentę,
uprzednio - inwalidzką, obecnie - z tytułu częściowej niezdolności do pracy, w
związku z chorobą zawodową. Od dnia 1 stycznia 1983 r. pobierała świadczenie w
zbiegu: 100% emerytury i 50% renty. Od 1 lutego 2000 r. ubezpieczona została zgło-
szona do ubezpieczenia zdrowotnego, jako osoba współpracująca w związku prowa-
dzeniem przez syna praktyki stomatologicznej na podstawie wpisu do działalności
gospodarczej. Czynności ubezpieczonej polegały na przygotowywaniu gabinetu, od-
bieraniu telefonów, wykonywaniu konsultacji, z wyłączeniem wykonywania zabiegów
dentystycznych. Za tę aktywność w gabinecie nie pobierała wynagrodzenia. Nie
osiągała przychodów z tytułu współpracy przy prowadzonej działalności.
Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy wywiódł, że wykonywała ona tę
współpracę w sformalizowany, prawidłowy sposób. Jak wynika z dokonanych usta-
leń, syn wnioskodawczyni prowadząc działalność gospodarczą osiągał przychody, a
wnioskodawczyni z nim współpracując przy prowadzeniu tej działalności, jak to Sąd
ujął (...) „współpracuje przy osiąganiu przychodów, więc osiąga przychód jako pod-
miot gospodarczy, tzn. osoba współpracująca przy prowadzeniu działalności gospo-
darczej.” Wydając w tym zakresie rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy powołał się na art.
26 ust. 3 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych, art. 104 ust. 1, 4 i 8 oraz art. 138 ust. 1 i
ust. 2 pkt 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych i art. 18 ust. 8 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zdaniem Sądu, skoro według
art. 26 ust. 3 ustawy z 31 października 2002 r. uprawnienie tylko do jednego świad-
czenia, przy pobieraniu świadczeń w zbiegu - nie jest zależne od wysokości osią-
gniętego przychodu, więc przepis ten ma także zastosowanie, gdy przychód wynosi
0, jak deklaruje wnioskodawczyni. Tym samym w takiej sytuacji ubezpieczona nie
była uprawniona do pobierania świadczenia z ubezpieczenia społecznego w zbiegu:
100% emerytury i 50% renty.
3
Na skutek apelacji ubezpieczonej Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Łodzi apelację oddalił. Wydając powyższej treści rozstrzygnięcie Sąd
Apelacyjny wskazał, iż kwestia pobierania świadczeń w zbiegu została jednoznacz-
nie przesądzona w uchwale z dnia 27 kwietnia 2005 r., II UZP 1/05 (OSNP 2005 nr
14, poz. 213), w którym Sąd Najwyższy powiedział, że prawo do pobierania emerytu-
ry w zbiegu z rentą z tytułu niezdolności do pracy w związku z chorobą zawodową
(art. 26 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.)
jest wyłączone w przypadku osiągania przez uprawnionego przychodu, z którym łą-
czy się obowiązek ubezpieczenia społecznego - niezależnie od jego wysokości -
także wtedy gdy emeryt (mężczyzna) osiągnął wiek 65 lat (art. 26 ust. 3 wymienionej
wyżej ustawy w związku z art. 103 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych); łączenie to w ogóle nie jest
dopuszczalne, jeżeli mający prawo do tych zbiegających się świadczeń osiąga jaki-
kolwiek przychód, rozumiany wedle zasad z ustawy o emeryturach i rentach, a więc
przychód z działalności stanowiącej tytuł do obowiązku ubezpieczenia emerytalnego
i rentowego.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej odwołuje się
jedynie do (definicji) przychodów powodujących zawieszenie prawa do wypłaty
świadczeń określonych w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, a więc przychodów, podlegających obowiązkowi ubezpieczenia spo-
łecznego bez względu na ich wysokość, co ma ten skutek, że prawo do pobierania
obu świadczeń, o których mowa, jest wyłączone w razie osiągania takich przycho-
dów. Sąd mając na uwadze powyższe oraz treść art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym obowiązkowo ubezpieczeniom emery-
talnemu i rentowym podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9, osoby fizyczne, które na
obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są osobami prowadzącymi pozarolniczą działal-
ność oraz osobami z nimi współpracującymi - podzielił stanowisko wyrażone przez
Sąd pierwszej instancji, a także przez Sąd Apelacyjny w Warszawie z dnia 28 lutego
2006 r., III AUa 1082/05 (Orzecznictwo SA w Warszawie 2006 nr 3, poz. 12), że brak
przychodu z prowadzonej działalności pozarolniczej nie powoduje wyłączenia z obo-
wiązku ubezpieczenia społecznego osób prowadzących taką działalność, jak i osób
współpracujących. Odnośnie do zarzutu apelacji naruszenia art. 138 ust. 2 pkt 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
4
Społecznych Sąd Apelacyjny stwierdził, że wnioskodawczyni była skutecznie po-
uczona szczegółową informacją, zawartą na kartach 86-88 akt rentowych. Ponadto
Sąd Apelacyjny odnośnie do tego zarzutu apelacji powołał stanowisko wyrażone w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2006 r., I UK 161/05 (OSNP 2007 nr 5-6,
poz. 78), zgodnie z którym pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie spowo-
duje brak prawa do świadczeń, nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego
świadczenie, gdyż nie da się przewidzieć, które z okoliczności przewidzianych w
licznych przepisach wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy. W takim sensie wy-
starczające jest przytoczenie przepisów określających te okoliczności. Jednakże
pouczenie musi być na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie mógł je odnieść
do własnej sytuacji.
Od powyższego wyroku ubezpieczona wniosła skargę kasacyjną, zaskarżając
go w całości. Skargę oparła na podstawie naruszenia prawa materialnego: - przez
błędną wykładnię art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpiecze-
niu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, polegającą na
nieprawidłowym uznaniu, iż osiąganie jakiegokolwiek przychodu, a nawet jego brak,
powoduje zawieszenie jednego ze zbiegających się świadczeń, a nadto - przez
błędną wykładnię art. 138 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, po-
legającą na nieprawidłowym uznaniu, iż informacje zawarte w piśmie ZUS z 9 grud-
nia 2002 r. były na tyle zrozumiałe, że stanowiły pouczenie po myśli art. 138 ust. 2
pkt 1 ustawy emerytalnej, a ubezpieczona mogła odnieść je do własnej sytuacji,
skoro informacje te wraz z załączonym, a obowiązującym do dzisiaj w ZUS wzorem
oświadczenia emeryta - rencisty, zwłaszcza w odniesieniu do przyjętej przez ZUS
praktyki, której wyrazem jest zaskarżona w niniejszej sprawie decyzja, w istocie
wprowadzają w błąd.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 26 ust. 1 z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych - osobie uprawnionej do
renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego oraz do emerytu-
ry na podstawie odrębnych przepisów wypłaca się, zależnie od jej wyboru: - przysłu-
gującą rentę powiększoną o połowę emerytury albo - emeryturę powiększoną o po-
5
łowę renty. Jednakże wyżej wymienionego przepisu nie stosuje się, jeżeli osoba
uprawniona osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub
zmniejszenie ich wysokości określony w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, nie-
zależnie od wysokości tego przychodu (ust. 3). Z powyższego wynika, że w myśl
przepisów ustawy wypadkowej rentę można łączyć z emeryturą w proporcji jedno
świadczenie w całości, drugie w połowie, ale łączenie to w ogóle nie jest dopuszczal-
ne jeżeli mający prawo do tych zbiegających się świadczeń osiąga jakikolwiek przy-
chód, rozumiany wedle zasad z ustawy o emeryturach i rentach, a więc przychodu z
działalności stanowiącej tytuł do obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowe-
go. Tym samym pojęcie „przychodów” powodujących zawieszenie prawa do wypłaty
świadczeń określonych w cytowanym art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej należy raczej
odnosić do przychodów uzyskanych w ramach prowadzonej działalności gospodar-
czej wspólnie wypracowanych przez przedsiębiorcę i osobę bliską z nim współpra-
cującą. Powyższa konkluzja wynika między innym z tego, że system ubezpieczeń
społecznych ma na celu realizację dwóch podstawowych celów społecznych, które
wyrażają się poprzez zasadę powszechności i równości - art. 2a w związku z art. 6
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.). Tym samym system ubezpieczeń spo-
łecznych chroni swym zakresem wszystkie osoby żyjące z własnej pracy, wiążąc
przy tym przymus ubezpieczenia nie tylko z działalnością zapewniającą środki utrzy-
mania, ale również z faktem posiadania jakichkolwiek źródeł dochodu, skoro w art. 4
pkt 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych za przychód uważa się przychody
w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu: zatrud-
nienia w ramach stosunku pracy, pracy nakładczej, służby, wykonywania mandatu
posła lub senatora, wykonywania pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wol-
ności lub tymczasowego aresztowania, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, świad-
czenia integracyjnego i stypendium wypłacanych bezrobotnym oraz stypendium
sportowego, a także z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności oraz umowy
agencyjnej lub umowy zlecenia, jak również z tytułu współpracy przy tej działalności
lub współpracy przy wykonywaniu umowy. Inaczej rzecz ujmując pojęcie „przycho-
dów” powodujących zawieszenie prawa do wypłaty świadczeń określonych w ustawie
o emeryturach i rentach z FUS, jak również określonych w ustawie wypadkowej, na-
leży odnosić do przychodów uzyskiwanych z działalności gospodarczej, w ramach
której osoba współpracująca świadczy swoją pracę, a nie przychodów jakie uzyskuje
6
za swoją pracę. Powyższe oznacza, że nawet nieodpłatne świadczenie pracy przez
taką osobę będzie rodziło obowiązek ubezpieczenia społecznego. Mając powyższe
na uwadze stwierdzić należy, że współpracą przy prowadzeniu działalności
gospodarczej powodującą obowiązek ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, jest
takie współdziałanie osoby bliskiej przedsiębiorcy, które generuje stałe, dodatkowe
dochody z tej działalności niezależnie od tego czy dokonuje tego odpłatnie, czy też
nieodpłatnie. Ponadto w stosunkach rodzinnych kwestia odpłatności za pracę nie ma
takiego znaczenia jak w stosunkach pracy bądź stosunkach z zakresu prawa
cywilnego, skoro status osoby współpracującej uzależniony jest od więzów rodzin-
nych, które polegają na wzajemnym świadczeniu pomocy przez członków rodziny
wobec innych w ramach wspólnie prowadzonego gospodarstwa domowego.
W tym sensie współpracą jest stała pomoc przy prowadzeniu działalności, bez
której dochody z tej działalności nie osiągałyby takiego pułapu, jaki zapewnia ich
współdziałanie - osoby bliskiej przedsiębiorcy - przy tym przedsięwzięciu. Można za-
tem zasadnie twierdzić, że osoba bliska przedsiębiorcy podejmuje aktywność przy-
noszącą mu określone dochody, z którą wiąże się obowiązek ubezpieczeń: emery-
talnego i rentowych, skoro pomoc świadczona przez osobę bliską jest współpracą w
rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy systemowej, stanowiącą w myśl art. 6 ust. 1 pkt 5 tej
ustawy podstawę do objęcia tej osoby obowiązkowymi ubezpieczeniami: emerytal-
nym i rentowymi. Takie rozumienie współpracy przy prowadzeniu działalności gospo-
darczej odpowiada celom ustawy systemowej wyrażającym się w przymusie ubezpie-
czenia na zasadzie równości wszystkich osób, które własną pracą (niezależnie od
podstawy jej świadczenia) doprowadzają do wygenerowania zysku z działalności
gospodarczej. Z powyższego wyraźnie wynika, iż prawo do pobierania emerytury w
zbiegu z rentą z tytułu niezdolności do pracy w związku z chorobą zawodową (art. 26
ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.) jest
wyłączone w przypadku, gdy praca (pomoc) świadczona przez osobę bliską przed-
siębiorcy - mającą status osoby współpracującej na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - powoduje powstanie przychodu w
działalności gospodarczej przedsiębiorcy. Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyż-
szy orzekający w niniejszym składzie nie znajduje powodów do uwzględnienia za-
rzutu skargi kasacyjnej w postaci błędnej wykładni art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 30
października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i
7
chorób zawodowych, polegającej na nieprawidłowym uznaniu, iż osiąganie jakiego-
kolwiek przychodu, a nawet jego brak, powoduje zawieszenie jednego ze zbiegają-
cych się świadczeń, skoro z ustaleń faktycznych niniejszej sprawy wynika niezaprze-
czalnie, że pomoc ubezpieczonej przy wykonywania praktyki dentystycznej syna po-
wodowała uzyskanie przychodów z tej działalności wyższych niż, gdyby działalność
tę wykonywał samodzielnie bądź korzystał z odpłatnej pomocy innej osoby niż ubez-
pieczona.
Z kolei zarzut błędnej wykładni art. 138 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 138 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, polegający na nieprawidłowym uznaniu, iż informacje zawarte w piśmie
ZUS z 9 grudnia 2002 r. były na tyle zrozumiałe, że stanowiły pouczenie po myśli art.
138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej, a ubezpieczona mogła odnieść je do własnej
sytuacji, skoro informacje te wraz z załączonym, a obowiązującym do dzisiaj w ZUS
wzorem oświadczenia emeryta - rencisty, zwłaszcza w odniesieniu do przyjętej przez
ZUS praktyki, której wyrazem jest zaskarżona w niniejszej sprawie decyzja, w istocie
wprowadzają w błąd - nie znajduje uzasadnienia w świetle ustaleń faktycznych po-
czynionych przez Sąd Apelacyjny w niniejszej sprawie. Ponadto wykładnia art. 138
ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) w
zakresie dotyczącym pouczenia osoby pobierającej świadczenia o braku prawa do
ich pobierania nie budzi obecnie poważnych wątpliwości (por. wyrok Sądu Najwyż-
szego z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 136/04, OSNP 2005 nr 16, poz. 252; wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2006 r., I UK 161/05, OSNP 2007 nr 5-6, poz.
78; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2008 r., I UK 394/07, LEX nr
494135).
Mając na uwadze, że zarzuty skargi nie są uzasadnione Sąd Najwyższy orzekł
jak w sentencji na mocy art. 39814
k.p.c.
========================================