Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZ 30/09
Postępowanie sądu drugiej instancji prowadzone na podstawie art. 373
k.p.c. nie obejmuje kontroli wydanego w postępowaniu międzyinstancyjnym
postanowienia o zwolnieniu strony skarżącej od kosztów sądowych.
Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Cezarego B. przeciwko Gabryeli P. o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, po
rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 sierpnia 2009 r.,
zażalenia powoda na postanowienie Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 12 maja
2009 r., uzupełnione postanowieniem z dnia 28 maja 2009 r.
uchylił zaskarżone postanowienie.
Uzasadnienie
W pozwie skierowanym przeciwko Gabryeli P. o usunięcie niezgodności między
stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym
stanem prawnym Cezary B. zgłosił wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych.
Postanowieniem z dnia 8 sierpnia 2008 r., które uprawomocniło się bez
zaskarżenia, Sąd Rejonowy w Pińczowie zwolnił powoda od opłaty od pozwu ponad
kwotę 1500 zł, natomiast w pozostałej części wniosek oddalił.
W apelacji wniesionej od wyroku Sądu Rejonowego w Pińczowie z dnia 15
grudnia 2008 r. pełnomocnik powoda zgłosił wniosek o zwolnienie powoda od
opłaty od apelacji, podnosząc, że powód nie jest w stanie ponieść tej opłaty, gdyż
jego sytuacja materialna nie uległa zmianie od czasu składania poprzedniego
oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.
Postanowieniem z dnia 20 lutego 2009 r. Sąd Rejonowy odrzucił wniosek,
stwierdzając, że – zgodnie z art. 107 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. – dalej:
"u.k.s.c.") – ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych
samych okolicznościach, podlega odrzuceniu. Postanowienie to zostało doręczone
pełnomocnikowi powoda w dniu 3 marca 2009 r. wraz z wezwaniem do uiszczenia
w terminie tygodniowym kwoty 15 000 zł tytułem opłaty od apelacji. W dniu 4 marca
2009 r. pełnomocnik powoda – powołując się na nowe okoliczności – zgłosił
ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, do którego dołączył
oświadczenie obejmujące dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach
utrzymania powoda oraz kartę informacyjną leczenia szpitalnego. Postanowieniem
z dnia 16 marca 2009 r. Sąd Rejonowy zwolnił powoda od kosztów sądowych w
całości i po doręczeniu apelacji stronie przeciwnej przedstawił akta sprawy sądowi
drugiej instancji.
Postanowieniem z dnia 12 maja 2009 r. Sąd Okręgowy w Kielcach odrzucił
apelację, stwierdzając, że do wywołania przez ponownie zgłoszony wniosek o
zwolnienie od kosztów sądowych skutku w postaci przerwania biegu terminu do
uiszczenia opłaty nie wystarczy samo powołanie się na nowe okoliczności, istotne
jest bowiem to, czy okoliczności takie rzeczywiście wystąpiły. Powód, powołując się
na nowe okoliczności, wskazał na swój stan zdrowia, jednak z karty leczenia
szpitalnego wynika, że przebywał w szpitalu w dniach od 4 do 8 stycznia 2009 r., a
więc przed wydaniem postanowienia odrzucającego jego wniosek o zwolnienie od
kosztów. Poza tym powód już w czasie zgłaszania pierwszego wniosku o
zwolnienie od kosztów korzystał ze zwolnienia lekarskiego, gdyż pobierał zasiłek
chorobowy. Konkludując, Sąd Okręgowy stwierdził, że stan zdrowia powoda nie
stanowi nowej okoliczności, wobec czego wniosek o zwolnienie od kosztów
sądowych złożony w dniu 4 marca 2009 r. nie przerwał biegu terminu do wniesienia
opłaty. Termin ten upłynął bezskutecznie, wobec czego apelacja ulegała odrzuceniu
na podstawie art. 373 w związku z art. 370 k.p.c.
Postanowieniem z dnia 28 maja 2009 r. Sąd Okręgowy uzupełnił postanowienie
z dnia 12 maja 2009 r. w ten sposób, że zasądził od powoda na rzecz pozwanej
kwotę 1 800 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
W zażaleniu na postanowienie odrzucające apelację powód zarzucił, że Sąd
Okręgowy nie uwzględnił wydania przez Sąd Rejonowy w dniu 16 marca 2009 r.
postanowienia uwzględniającego zgłoszony przez niego wniosek o zwolnienie od
kosztów sądowych. Wydanie tego postanowienia oznacza, że wniosek o zwolnienie
od kosztów z dnia 4 marca 2009 r. został oparty na nowych okolicznościach i
przerwał bieg tygodniowego terminu do uiszczenia opłaty od apelacji. Poza tym Sąd
Okręgowy, który nie badał merytorycznie wniosku o zwolnienie od kosztów
sądowych, nie miał – zdaniem powoda – podstaw, by stwierdzić czy nowe
okoliczności rzeczywiście istniały. W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Już pod rządem ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.) w
orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że wniosek o zwolnienie od
kosztów sądowych, który został złożony po prawomocnym oddaleniu uprzednio
złożonego wniosku w tym przedmiocie, nie przerywa biegu terminu określonego w
art. 16 ust. 1 i 3 tej ustawy do uiszczenia opłaty sądowej, jeżeli nie zachodzą nowe
okoliczności uzasadniające odmienną ocenę możliwości poniesienia kosztów
sądowych przez stronę, w przeciwnym bowiem wypadku strona mogłaby
wykorzystywać swoje uprawnienia do ubiegania się o zwolnienie od kosztów
sądowych z zamiarem niemającym nic wspólnego z celem unormowania
wynikającego z art. 113 k.p.c. Sąd Najwyższy przyjmował przy tym, że do
wywołania przez ponownie złożony wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych
skutku w postaci przerwania biegu terminu do uiszczenia opłaty sądowej nie
wystarczy powołanie się przez stronę na nowe okoliczności, ale okoliczności te
rzeczywiście muszą wystąpić. Ustaleń w tym względzie dokonuje sąd, rozpoznając
wniosek o ponowne zwolnienie od kosztów sądowych. Konsekwencją oddalenia
tego wniosku, wobec ustalenia, że nie wystąpiły nowe okoliczności, jest
stwierdzenie, iż wniosek nie przerwał biegu terminu do uiszczenia opłaty (zob.
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 września 1997 r., III CZ 48/97, nie
publ., z dnia 23 lutego 1999 r., I CKN 1064/97, OSNC 1999, nr 9, poz. 153, z dnia
21 kwietnia 1999 r., I CKN 1461/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 196, z dnia 11 lutego
2000 r., I CZ 230/99, nie publ., z dnia 7 lipca 2005 r., V CZ 80/05, nie publ. i z dnia
26 października 2005 r., V CZ 120/05, nie publ.).
Ustawodawca zaaprobował ten kierunek orzecznictwa i w art. 107 u.k.s.c.
przewidział, że w razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych
strona nie może ponownie domagać się zwolnienia powołując się na te same
okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku; ponowny wniosek
o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych samych okolicznościach podlega
odrzuceniu. Na odrzucenie wniosku nie przysługuje zażalenie.
Oceny, czy wystąpiły nowe okoliczności dokonuje – jak poprzednio – sąd
rozpoznając ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, z tym że
konsekwencją stwierdzenia braku nowych okoliczności jest odrzucenie wniosku,
które podlega kontroli instancyjnej na podstawie art. 380 k.p.c. W razie
stwierdzenia, że nowe okoliczności wystąpiły, ponowny wniosek podlega
uwzględnieniu albo oddaleniu, w zależności od oceny, czy nowe okoliczności
uzasadniają przyznanie zwolnienia od kosztów.
W niniejszej sprawie powód w czasie biegu terminu do uiszczenia opłaty od
apelacji złożył ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, który został
przez Sąd Rejonowy uwzględniony. Z kolei Sąd Okręgowy, po dokonaniu kontroli
prawidłowości postanowienia Sądu pierwszej instancji, uznał, że w rzeczywistości
nowe okoliczności nie wystąpiły i dlatego ponowny wniosek powoda nie przerwał
biegu terminu do uiszczenia opłaty. W tej sytuacji rozważenia wymaga podniesiona
przez skarżącego kwestia, czy postępowanie przed sądem drugiej instancji,
prowadzone na podstawie art. 373 k.p.c., obejmuje kontrolę prawidłowości
wydanego przez sąd pierwszej instancji postanowienia o zwolnieniu strony
skarżącej od kosztów sądowych.
W nauce prawa podkreśla się, że postępowanie wstępne przed sądem drugiej
instancji jest w zasadzie postępowaniem kontrolnym w stosunku do postępowania
przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji, do którego wpłynęła apelacja. W
ramach tego postępowania sąd drugiej instancji bada dopuszczalność apelacji pod
względem przedmiotowym, podmiotowym oraz zachowania przepisanego terminu i
wymagań formalnych apelacji, a także kontroluje orzeczenia wydane przez sąd
pierwszej instancji w toku postępowania międzyinstancyjnego, np. na
postanowienia dotyczące przywrócenia terminu do wniesienia apelacji. Pogląd o
dopuszczalności kontroli tych postanowień przyjmowany jest również w
orzecznictwie (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1998 r., III
CKN 471/97, OSP 1999, nr 4, poz. 83 i z dnia 25 sierpnia 1999 r., III CKN 695/99,
OSNC 2000, nr 3, poz. 51). Sąd Najwyższy podkreślił jednak, że podważanie przez
sąd drugiej instancji prawidłowości postanowienia sądu pierwszej instancji o
przywróceniu terminu do wniesienia środka odwoławczego powinno sprowadzać się
do sytuacji, w której w okolicznościach sprawy zachodzi pewna do tego podstawa,
istota bowiem tej kontroli wiąże się ze szczególnymi uprawnieniami sądu drugiej
instancji, który wkracza w niezaskarżalne orzeczenie sądu meriti, powołanego do
rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu (zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1999 r., III CKN 695/99, OSNC 2000, nr 3, poz. 51).
Podejmując problem dopuszczalności objęcia kontrolą wstępną sądu drugiej
instancji postanowień o zwolnieniu strony skarżącej od kosztów sądowych, trzeba
zwrócić uwagę na odmienny charakter tych postanowień od postanowień o
przywróceniu terminu do wniesienia apelacji. Oba rodzaje postanowień należą
wprawdzie do tej samej grupy postanowień niepodlegających zaskarżeniu w drodze
zażalenia, jednak znacznie się różnią. Skutki postanowień o zwolnieniu strony
skarżącej od kosztów sądowych – w przeciwieństwie do postanowień o
przywróceniu terminu do wniesienia apelacji – wykraczają poza postępowanie
apelacyjne, zgodnie bowiem z art. 771 k.p.c., rozciągają się także na postępowanie
egzekucyjne. Poza tym ustawodawca w art. 110 u.k.s.c. przewidział szczególny tryb
kontroli uprawnienia strony do zwolnienia od kosztów sądowych; według tego
przepisu, sąd cofa zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli okazało się, że
okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W
obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie przepisane opłaty oraz
zwrócić wydatki, jednakże w drugim wypadku sąd może obciążyć stronę tym
obowiązkiem także częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej
stosunkach. Cofnięcie zwolnienia – jak wynika z przytoczonego przepisu – dotyczy
dwóch sytuacji; pierwsza odnosi się do weryfikacji udzielonego zwolnienia, a druga
jest następstwem zmiany okoliczności, na podstawie których zwolnienie zostało
przyznane. Weryfikacja nie może jednak polegać na odmiennej ocenie
niezmienionych okoliczności sprawy. Na postanowienie sądu pierwszej instancji
cofające zwolnienie od kosztów sądowych przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 2
k.p.c.).
Kontrola przeprowadzana na podstawie art. 110 u.k.s.c. nie polega wprawdzie
na ocenie prawidłowości rozstrzygnięcia podjętego na podstawie ustalonych
okoliczności, niemniej wprowadzenie przez ustawodawcę szczególnego trybu
weryfikacji uprawnienia strony do zwolnienia od kosztów sądowych przemawia
przeciwko obejmowaniu postanowień o przyznaniu tego zwolnienia kontrolą
wstępną przewidzianą w art. 373 k.p.c. Można bowiem twierdzić, że strona, która
niepodlegającym zaskarżeniu w drodze zażalenia postanowieniem sądu pierwszej
instancji została w całości zwolniona od kosztów sądowych, nie uiszcza opłat
sądowych i nie ponosi wydatków dopóty, dopóki nie dojdzie do cofnięcia tego
zwolnienia (art. 100 u.k.s.c.). Tak samo strona częściowo zwolniona od kosztów
sądowych nie uiszcza – w zakresie objętym przyznanym zwolnieniem – opłat
sądowych i nie ponosi wydatków dopóty, dopóki nie dojdzie do cofnięcia
udzielonego zwolnienia (art. 101 u.k.s.c.).
Za wyłączeniem wydanych w toku postępowania międzyinstancyjnego
postanowień o zwolnieniu strony skarżącej od kosztów sądowych spod kontroli
sądu drugiej instancji, przeprowadzanej na podstawie art. 373 k.p.c., przemawia
także cel tej kontroli; jest ona ukierunkowana głównie na weryfikację warunków
dopuszczalności apelacji i zachowania terminu do jej wniesienia. Sąd drugiej
instancji bada wprawdzie, czy spełnione zostały warunki formalne, do których
należy także uiszczenie opłaty od apelacji, jednak kontrola zachowania tych
warunków nie wymaga wkraczania w niezaskarżalne orzeczenie sądu meriti,
powołanego do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze w
związku z art. 3941
§ 3 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie.