Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 września 2009 r., III CZP 57/09
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stowarzyszenia Zbiorowego Zarządzania
Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych "K." w K. przy
uczestnictwie Agaty Z. o udzielenie zabezpieczenia, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 4 września 2009 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie postanowieniem z dnia 8
kwietnia 2009 r.:
"Czy roszczenie organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub
prawami pokrewnymi o udzielenie informacji niezbędnych dla dochodzenia opłat
przewidzianych w art. 20 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze
zm.) podlega rozpoznaniu w trybie procesu czy postępowania zabezpieczającego?"
podjął uchwałę:
Żądanie organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub
prawami pokrewnymi udzielenia na podstawie art. 105 ust. 2 ustawy z dnia 4
lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (jedn. tekst: Dz.U. z
2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) informacji niezbędnych do określenia
wysokości dochodzonych przez nią opłat, określonych w art. 20 ust. 1 pkt 2,
podlega rozpoznaniu w postępowaniu procesowym.
Uzasadnienie
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało przy
rozpoznawaniu przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie zażaleń na postanowienie Sądu
Okręgowego w Szczecinie z dnia 12 sierpnia 2008 r. uwzględniające częściowo, bo
za okres od dnia 2 lipca 2003 r. do dnia 31 lipca 2008 r., wniosek Stowarzyszenia
Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i
Technicznych "K." w K. o zobowiązanie Agaty Z. do udzielenia informacji o
sprowadzanych i sprzedawanych urządzeniach reprograficznych oraz do
przekazania wnioskodawcy dokumentów z tym związanych. Żądanie udzielenia
informacji, oparte na art. 20 i 105 ust. 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze
zm. – dalej: "Pr.aut."), zostało rozpoznane na posiedzeniu niejawnym jako sprawa o
zabezpieczenie roszczeń niemajątkowych.
Wątpliwości, które ujawniły się przy rozpoznaniu zażalenia dotyczyły tego, czy
art. 105 ust. 2 Pr.aut. przewidujący prawo po stronie organizacji zbiorowego
zarządzania prawami autorskimi do domagania się informacji, jeśli ma to znaczenie
dla określenia wysokości opłat przewidzianych w art. 20, ma charakter
materialnoprawny, czy też należy do kategorii norm procesowych zbliżonych do
zabezpieczenia roszczeń, o których mowa w art. 80 ust. 1 pkt 2 Pr.aut. Sąd
Apelacyjny, po wskazaniu na występujące w orzecznictwie sądów powszechnych
rozbieżności odnośnie do trybu postępowania, w których rozpoznawane są sprawy
o udzielenie informacji wskazał, że określone w art. 20 Pr.aut. opłaty wiążą się z
użytkiem prawnie dozwolonym, nie wchodzą w zakres autorskich praw
majątkowych i nie poddają się regulacji przewidzianej w art. 80. Organizacje
zbiorowego zarządzania nie mają legitymacji do dochodzenia roszczeń określonych
w art. 79 Pr.aut., a tym samym do korzystania ze środków wskazanych w art. 80.
Skutkiem przyjęcia, że art. 105 ust. 2 prawa autorskiego ma charakter
materialnoprawny jest rozpoznanie opartego na niej roszczenia, zgodnie z art. 13 §
2 k.p.c., w postępowaniu procesowym
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego problem charakteru prawnego art. 105
ust. 2 Pr.aut. i trybu dochodzenia wynikającego z niego uprawnienia do żądania
udzielenia informacji został podjęty jedynie w wyroku z dnia 8 grudnia 2000 r., I
CKN 971/98 (OSNC 2001, nr 6, poz. 97). Sąd Najwyższy wskazał, że art. 105
Pr.aut. jest przepisem prawa materialnego, a uprawnienie organizacji zbiorowego
zarządzania do ochrony praw autorskich lub pokrewnych zwalnia ją od obowiązku
wykazywania – w zakresie pola eksploatacji określonego w zezwoleniu (art. 104
ust. Pr.aut.) – upoważnienia do reprezentacji zarówno w sprawie o zapłatę, jak i w
ewentualnej sprawie o ujawnienie informacji i dokumentów (art. 105 ust. 2 Pr.aut.).
W orzecznictwie sądów powszechnych ta kwestia była rozstrzygana różnie,
przy czym Sąd Apelacyjny w Warszawie utrzymuje dotychczasową linię
orzecznictwa, opartą na założeniu, że art. 105 ust. 2 Pr.aut. jest przepisem o
charakterze materialnoprawnym, konstruującym samodzielne roszczenie
rozpoznawane w procesie (postanowienie z dnia 16 czerwca 2009 r., I ACz 852/08,
nie publ.).
Postępowanie o udzielenie informacji i udostępnienie dokumentacji jest
rozwiązaniem nowym, niemającym odpowiednika w ustawie z dnia 10 lipca 1952 r.
o prawie autorskim (Dz.U. Nr 34, poz. 234 ze zm.). Przewiduje go przede wszystkim
art. 80 Pr.aut., który w ust. 1 pkt 2 dopuszcza rozpoznanie wniosku mającego w tym
interes prawny o zobowiązanie naruszającego autorskie prawa majątkowe o
udzielenie informacji i udostępnienie, określonej przez sąd, dokumentacji mającej
znaczenie dla roszczeń, o których mowa w art. 79 ust. 1. Nowelizacja prawa
autorskiego dokonana ustawą z dnia 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy o prawie
autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 99, poz.
662), której celem była harmonizacja polskich uregulowań z prawem unijnym, m.in.
przez implementację dyrektywy 2004/48 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
29 kwietnia 2004 w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej (Dz. Urz.
UE. L. 04.157.45), utrzymała dotychczasowe brzmienie art. 80 ust. 1 pkt 2, w
związku z czym nie zostały usunięte wątpliwości dotyczące charakteru prawnego tej
instytucji, zwłaszcza co do jej relacji z przepisami kodeksu postępowania cywilnego
regulującymi postępowanie zabezpieczające (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 9 września 1997 r., I CZ 95/97, "Prokuratura i Prawo" 1999, nr
6, s. 31). W wyniku tej nowelizacji, zakres podmiotowy obowiązku informacyjnego
mającego znaczenie dla roszczeń określonych w art. 79 ust. 1 został w art. 80 ust. 1
pkt 3 Pr.aut. rozszerzony – poza naruszającymi prawa autorskie – na inne osoby.
Ze względu na specyfikę praw autorskich zasadniczo nie jest możliwe
samodzielne ustalenie przez podmiot uprawniony, czy doszło do ich naruszenia i
jaki jest zakres tych naruszeń. Do naruszania praw autorskich na ogół dochodzi w
taki sposób, że nawet przy dołożeniu najwyższej staranności po stronie
uprawnionego nie jest możliwe ich zarejestrowanie. Tym m.in. tłumaczy się
wprowadzenie obowiązku informacyjnego do konstrukcji stosunku
zobowiązaniowego z zakresu prawa autorskiego oraz prawa własności
przemysłowej (art. 2861
ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo
własności przemysłowej, Dz.U. Nr 119, poz. 1117 ze zm.).
Artykuł 80 ust. 1 Pr.aut. nie jest jedynym rozwiązaniem, które umożliwia
domaganie się przekazania informacji oraz dostępu do dokumentacji; przewidują go
również art. 47 i art. 105 ust. 2. Porównanie każdego z nich pozwala stwierdzić, że
nie mają one jednolitego charakteru.
W teorii prawa cywilnego zasadnie przyjmuje się, że jeśli uprawnienie zostaje
ściśle skonkretyzowane pod względem treści i podmiotu oraz gdy temu uprawnieniu
jest jednocześnie podporządkowany obowiązek innego podmiotu, norma ma
charakter materialnoprawny; w razie uchylenia się przez zobowiązanego od
wykonania nałożonego na niego obowiązku powstaje roszczenie, które może być
dochodzone na drodze sądowej, a do egzekucji obowiązku nałożonego przez sąd
ma zastosowanie art. 1050 k.p.c. Taki charakter nadaje się normie zawartej w art.
47 Pr.aut. Zgodnie z jego treścią, gdy wynagrodzenie podmiotu autorskich praw
majątkowych zależy od wysokości wpływów z korzystania z utworu, twórca ma
prawo do otrzymania informacji i wglądu w niezbędnym zakresie do dokumentacji
mającej istotne znaczenie dla określenia wysokości tego wynagrodzenia.
Zobowiązanym do przekazania informacji jest każdy podmiot zobowiązany do
zapłaty twórcy wynagrodzenia i to bez względu na źródło powstania tego
obowiązku. Poza tymi postanowieniami art. 47 Pr.aut. nie zawiera żadnych regulacji
procesowych.
Podobny charakter ma norma zawarta w art. 105 ust. 2 Pr.aut., chociaż różny
jest zakres jej zastosowania. Obok ustalenia wynagrodzenia, roszczenie
informacyjne służy ustaleniu wysokości opłat dochodzonych przez organizacje
zbiorowego zarządzania. Zasadniczym uprawnieniem przysługującym wyłącznie
organizacji zbiorowego zarządzania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19
czerwca 2008 r., V CSK 22/08, OSNC-ZD, 2009, nr A, poz. 15) jest uzyskanie od
producentów i importerów urządzeń reprograficznych świadczenia uregulowanego
w art. 20 ust. 1 pkt 2 Pr.aut. w postaci opłaty w wysokości nieprzekraczającej 3%
kwoty należnej z tytułu sprzedaży tych urządzeń. Roszczenie informacyjne stanowi
uprawnienie pomocnicze w ramach tego samego stosunku zobowiązaniowego,
które skierowane do tych samych podmiotów zobowiązanych służy zapewnieniu
realizacji uprawnienia zasadniczego; uzyskane informacje stanowią podstawę do
ustalenia wysokości świadczenia przysługującego organizacji zbiorowego
zarządzania bez względu na to, czy organizacja ta zamierza dochodzić opłat na
drodze sądowej. Przykładem podobnego, pomocniczego roszczenia jest
powództwo oparte na art. 459 § 1 k.c. o sporządzenie spisu rzeczy należących do
zbioru rzeczy lub spisu przedmiotów wchodzących w skład masy majątkowej,
skierowane do zobowiązanego do wydania zbioru rzeczy lub masy majątkowej albo
do udzielenia wiadomości o zbiorze rzeczy lub o masie majątkowej.
Poza materialną konstrukcją stosunku zobowiązaniowego, art. 105 ust. 2
Pr.aut., podobnie jak art. 47, nie zawiera żadnych wskazówek co do dochodzenia
roszczenia informacyjnego, dlatego kwalifikując wszczętą na jego podstawie
sprawę, trzeba uwzględnić przewidziane w art. 13 § 1 k.p.c. domniemanie
postępowania procesowego. Należy podkreślić, że nie chodzi w nim tylko o podział
na postępowanie procesowe i nieprocesowe, ale także na postępowania
zabezpieczające i egzekucyjne. W Prawie autorskim nie ma przepisu, który
odsyłałby „sprawy informacyjne” do trybu postępowania nieprocesowego,
zabezpieczającego lub egzekucyjnego.
Także kryteria teoretyczne nie dają podstaw do odstąpienia od zasady
rozpoznawania w procesie spraw, o których mowa w art. 105 ust. 2 w związku z art.
20 ust. 1 pkt 2 Pr.aut. Postępowanie zabezpieczające, pomimo pomocniczego
charakteru w stosunku do postępowania rozpoznawczego oraz egzekucyjnego,
cechuje samodzielność funkcjonalna i strukturalna. Samodzielność funkcjonalna
wyraża się tymczasowym – przez zabezpieczenie – charakterem udzielonej
ochrony. Postępowanie zabezpieczające jest ponadto postępowaniem odrębnym od
postępowania rozpoznawczego, a jego akcesoryjny charakter przejawia się w tym,
że zawsze musi nawiązywać do określonego postępowania rozpoznawczego, które
także może być wszczęte w przyszłości. Tymczasem postępowanie informacyjne
przewidziane w art. 105 ust. 2 w związku z art. 20 ust. 1 pkt 2 Pr.aut. nie jest
związane z innym postępowaniem rozpoznawczym. Uzyskane w nim dane mogą
służyć jedynie do kontroli danych, które zostały wcześniej dobrowolnie przekazane
lub do dokonania podziału świadczeń pomiędzy uprawnionymi twórcami i
wydawcami, stąd też w tych sprawach bezprzedmiotowy jest obowiązek
wyznaczania terminu do wszczęcia postępowania rozpoznawczego (art. 733 k.p.c.).
Podobieństwo treści żądania określonego art. 105 ust. 2 i art. 80 ust. 1 pkt 2
Pr.aut. nie uzasadnia rozpoznania przedmiotowego roszczenia informacyjnego
organizacji zbiorowego zarządzania w postępowaniu zabezpieczającym. W ramach
regulacji autonomicznego postępowania zabezpieczającego przewidzianej w art.
2861
Prawa własności przemysłowej, przy konstrukcji podobnego obowiązku
informacyjnego, inaczej niż w prawie autorskim, używa się pojęcia „roszczenie”, co
pozwala traktować roszczenie informacyjne jako roszczenie materialne.
Przewidziane natomiast w art. 80 ust. 1 pkt 2 Pr.aut. postępowanie informacyjne
prowadzone w sposób właściwy dla postępowania zabezpieczającego zostało
podporządkowane wyłącznie roszczeniom z tytułu naruszenia autorskich praw
majątkowych wynikających z art. 79 ust. 1. Opłaty pobierane na podstawie art. 20
ust. 1 pkt 2 Pr.aut. na rzecz organizacji zbiorowego zarządzania stanowią formę
kompensaty uszczerbku doznawanego przez twórców i wydawców na skutek
kopiowania utworów w ramach użytku osobistego, dozwolonego na podstawie art.
23 Pr.aut.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK
22/08 (OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 15), roszczenie o opłaty z tytułu sprzedaży
urządzeń reprograficznych umożliwiających kopiowanie całości lub części
egzemplarza opublikowanego utworu przysługuje organizacjom zbiorowego
zarządzania działającym na rzecz twórców lub wydawców, a nie twórcom lub
wydawcom. Twórcy, których utwory są kopiowane w ramach własnego użytku
osobistego, nie mają roszczenia o wynagrodzenie w stosunku do kopiujących, jak
również nie mają roszczenia o wypłatę wynagrodzenia do organizacji zbiorowego
zarządzania. Opłaty przewidziane w art. 20 ust. 1 pkt 2 Pr.aut. stanowią w relacjach
pomiędzy organizacją zbiorowego zarządzania a producentami i importerami
urządzeń szczególny rodzaj obowiązkowego świadczenia, które dopiero w dalszej
kolejności przypada twórcom i wydawcom według kryteriów przewidzianych w art.
20 ust. 4 Pr.aut.
Jeśli w art. 80 ust. 1 pkt 2 Pr.aut. zostały wyraźnie określone kategorie
roszczeń, które mogą być zabezpieczone przez wydanie zarządzeń tymczasowych
w postępowaniu rozpoznawczym lub przed wytoczeniem powództwa, to roszczenia
nienależące do tych kategorii podlegają zabezpieczeniu według ogólnych zasad,
określonych w art. 730 i nast. k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale.