Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 35/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 października 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa K.Ś.
przeciwko Skarbowi Państwa – Staroście i Gminie Miasta B.
o zapłatę i ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 października 2009 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 września 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki na rzecz
Skarbu Państwa – Starosty kwotę 5400 (pięć tysięcy czterysta) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
K.M. pozywając Skarb Państwa – Starostę oraz Gminę Miasta B. żądała:
po pierwsze – zasądzenia od Skarbu Państwa – Starosty kwoty 100 000 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 9 listopada 2007 r. tytułem wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie w okresie od 10 listopada 1997 r. do 31 grudnia 1998 r. z
drogi powiatowej, którą objęta jest część działki nr 97/2 położonej w B., ewentualnie
zasądzenia tej kwoty z odsetkami ustawowymi za wskazany okres solidarnie od
Skarbu Państwa – Starosty i Gminy Miasta B. tytułem wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie z udziału powódki w prawie własności wspomnianej
nieruchomości, która odpowiada dawnej parceli 85/25,
po drugie – zasądzenia od obu pozwanych solidarnie kwoty 77 000 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia 15 stycznia 2008 r. tytułem wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie w okresie od 20 stycznia 1998 r. do 20 stycznia 2008 r.
z działki nr 89 o pow.150 m2
położonej w B., powstałej z dawnej parceli nr 45/40,
po trzecie – ustalenia „nieważności i bezskuteczności” czynności prawnej
zrzeczenia się przez poprzednika prawnego powódki z nieruchomości, dokonanego
w 1960 r. oraz ustalenia nie istnienia prawa własności Skarbu Państwa w stosunku
do nieruchomości oznaczonej poprzednio jako parcela nr 85/25 oraz ustalenia, że
w księdze wieczystej [...] nie są i nie były ujawnione żadne nieruchomości
odłączone z lwh [...] bądź KW [...].
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 12 września 2008 r. oddalił apelację
powódki od wyroku Sądu Okręgowego w T. oddalającego powództwo.
Rozstrzygnięcie obu Sądów oparte zostało na następujących ustaleniach
i wnioskach:
W dniu 19 maja 1960 r. poprzednik prawny powódki S.M. upoważnił w
sporządzonym akcie notarialnym swego pełnomocnika W.M. do „sprzedaży oraz
darowania i przeniesienia własności osobom, na warunkach i za cenę –
wszystkiego to wedle uznania pełnomocnika – nieruchomości, a mianowicie
udziałów w działkach gruntowych 85/1 i 86/1 w gminie katastralnej B., względnie
3
wydzielonych części tych działek gruntowych, po dokonaniu podziału przez
pełnomocnika na podstawie w tym celu sporządzić się mającego planu
sytuacyjnego, otrzymanych przez niego w spadku po R.M. na podstawie
stwierdzenia praw do spadku Sądu Powiatowego w B. z dnia 30 grudnia 1959 r.,
zawierania odnośnych umów działu czy też zniesienia współwłasności
nieruchomości w tymże spadku pozostałych, do zawierania odpowiednich umów
sprzedaży, czy też darowizn odnośnych działek gruntowych i wydawania tychże
nowonabywcom oraz zdziałania tego wszystkiego co tylko przez cel tego
pełnomocnictwa wskazane zostanie i czego tylko dobro mocodawcy wymagać
będzie”.
W dniu 7 maja 1960 r. do ewidencji Prezydium Powiatowej Rady Narodowej
w B. wpisano plan sytuacyjny, zgodnie z którym parcela gruntowa 86/1 znika, a
parcela 85/1 zmieniła granice i oznaczenie na nr 85/10 i uległa podziałowi na
parcele oznaczone nr nr od 85/10 do 85/25. W planie podziału przewidziano, że
parcela 85/25 będzie stanowiła drogę o pow. 20 arów i 71 m2
.
W dniu 29 października 1960 r. współwłaściciele działek 85/1 i 86/1,
z wyjątkiem S.M. w imieniu którego działał na podstawie pełnomocnictwa z 19 maja
1960 r. W.M., będący także współwłaścicielem tych działek – złożyli w formie
notarialnej oświadczenie o zrzeczeniu się własności nieruchomości gruntowej
oznaczonej jako działka nr 85/25 w celu rozbudowy miasta B. przez wybudowanie
ulicy. Obecnie działka ta jest oznaczona nr 97/2 (działka objęta jest pierwszym
żądaniem pozwu). Spadek po S.M. w 1/3 części nabyła powódka.
Sąd Apelacyjny, uznając pierwsze ze zgłoszonych żądań za bezzasadne
uznał, że w świetle treści pełnomocnictwa z 19 maja 1960 r. zawierającego
umocowanie do „zdziałania tego wszystkiego co tylko przez cel tego
pełnomocnictwa wskazane zostanie i czego tylko dobro mocodawcy wymagać
będzie”, ustanowiony pełnomocnik skutecznie zrzekł się w imieniu poprzednika
prawnego powódki własności nieruchomości, będącej przedmiotem zgłoszonego
zadania. Z ustaleń stanowiących podstawę faktyczną rozstrzygnięcia drugiego
żądania wynika, że działka nr 89 o pow. 150 m2
stanowi tylko część dawnej parceli
85/40, której właścicielką ujawnioną w księdze wieczystej jest E.M. Jest to wąski
4
pas gruntu o szer. ok. 3 m. łączący chodnik ulicy z podwórkiem, ograniczony z obu
stron żywopłotem i ogrodzeniem, zapewniający dojazd do kilku budynków,
oświetlony jedną latarnią, znajdującą się na prywatnej działce. Utwardzenia tego
pasa gruntu wykonywane były przez osoby, które tam przejeżdżają i przechodzą.
Sąd Apelacyjny podniósł, że skoro uprawnienia właścicielskie powódki do
tego pasa gruntu są bezsporne, a nie zostało wykazane, aby pozwani byli
posiadaczami tej działki, nie przeprowadzali żadnych inwestycji, które pozbawiłyby
powódkę władztwa nad tą działką, to żądanie zasądzenia wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie przez pozwanych z tej działki należało ocenić jako
bezpodstawne.
W zakresie żądania trzeciego, którego podstawą prawną jest art.189 k.p.c.,
Sąd Apelacyjny stwierdził, że jest ono bezzasadne w świetle ustaleń i prawnej ich
oceny, a dotyczących żądania pierwszego i drugiego. Zaznaczył, że roszczenie
o ustalenie, że w księdze wieczystej nr [...] nie są i nie były ujawnione żadne
nieruchomości odłączone z lwh [...], bądź [...] w istocie zmierza do ustalenia faktu
nie zaś prawa lub stosunku prawnego, jest więc niedopuszczalne.
Skarga kasacyjna oparta została na:
- zarzucie nieważności postępowania w części dotyczącej rozprawy apelacyjnej
wskutek niedopuszczenia powódki do „stosownego przedstawienia stanowiska
w sprawie” oraz odmowy zastosowania art.208 § 1 ust.2 k.p.c., co stanowi
„pozbawienie powódki dostępu do środków dowodowych”,
- podstawie naruszenia prawa materialnego tj. art.3 pr.rzecz., art. 60 w zw.
z art. 43-46 pr. rzecz., art. 87 zd.2 oraz art. 88 p.o.p.c., art. 5,9,10,13,17 ustawy
z dnia 25 czerwca 1948 r. o podziale nieruchomości na obszarach miast
niektórych osiedli, dalej jako: „ustawa o podziale” (Dz. U. Nr 35, poz. 240 ze
zm.), art. 47 i 95 pr. rzecz. w zw. z art. 41, 87, 88 p.o.p.c., art. 3, 60, 82
pr.rzecz., art. 84 § 2 p.o.p.c., art. 41 p.o.p.c. w zw. z art. 5 ustawy o podziale,
art. 88 i 95 zd.1 p.o.p.c., art. 13 § 2 ustawy o podziale, art. 61 § 1 k.c.,
- podstawie naruszenia prawa procesowego tj. art. 377, 378, 281, 382 i 385
k.p.c., art. 217 i 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 316 w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 382 i 386 k.p.c. W ramach tej podstawy kasacyjnej
5
pełnomocnik skarżącej zarzucił także „brak roztrząsania sprawy na rozprawie
apelacyjnej (art. 9 k.p.c.), niezastosowanie art. 208 § 1 pkt 2 k.p.c., uchylenie
się od przeprowadzenia stosownego postępowania dowodowego,
niewyjaśnienie istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, obrazę zasady
iura novit curia”, dokonanie niezgodnych z prawdą ustaleń, „sporządzenie
protokołu rozprawy apelacyjnej w treści niezgodnej z rzeczywistym przebiegiem
posiedzenia”.
We wniosku kasacyjnym pełnomocnik skarżącej wnosił o uchylenie wyroków
obu instancji i uwzględnienie powództwa ewentualnie uchylenie zaskarżonego
orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia „przez sąd
równorzędny poza apelacją krakowską (ze względu na dobro wymiaru
sprawiedliwości)”. Zgłoszony został także wniosek, aby „w przypadku oddalenia
skargi kasacyjnej uchylone zostało na podstawie art.102 i 103 k.p.c. zasądzenie
w I i II instancji zwrot kosztów zastępstwa procesowego pozwanych”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według skarżącej nieważność postępowania zaistniała „poprzez zachowanie
przewodniczącego wobec pełnomocnika powódki na rozprawie apelacyjnej (art. 5
k.p.c.) i nie dopuszczenie jej do stosownego przedstawienia stanowiska w sprawie
oraz w rezultacie odmowy zastosowania art. 208 § 1 pkt 2 k.p.c. i w rezultacie
pozbawienie powódki dostępu do środków dowodowych”. W uzasadnieniu skargi
kasacyjnej zarzut ten uzasadniony został niewłaściwym przebiegiem rozprawy
apelacyjnej, bowiem nie wszystkie pisma zostały odczytane w całości,
sprawozdanie złożone przez sędziego sprawozdawcę nie było pełne, narada nad
wyrokiem trwała tylko 7 minut, a przede wszystkim bezzasadnie oddalone zostały
wnioski dowodowe.
Odnosząc się do tak sformułowanego i uzasadnionego zarzutu stwierdzić
należy, że przyczyny nieważności postępowania wskazane zostały w art. 379 pkt 1
– 6 k.p.c. Żadna z powołanych w skardze kasacyjnej okoliczności nie odnosi się do
którejkolwiek ze wskazanych przyczyn nieważności postępowania. Autor skargi
kasacyjnej nie wskazał, na której przyczynie opiera zarzut nieważności; nie wyjaśnił
ponadto na czym miałoby polegać – prowadzące do nieważności postępowania –
6
naruszenie powołanych w treści tego zarzutu przepisów art. 5 i 208 § 1 pkt 2 k.p.c.
Zważywszy na treść art. 39813
§ 1 in fine k.p.c. Sąd Najwyższy powołane w skardze
kasacyjnej okoliczności ocenił z punktu widzenia przyczyny nieważności podanej
w art. 379 pkt 5 k.p.c. W utrwalonym orzecznictwie przyjmuje się, że pozbawienie
strony możliwości obrony swych praw polega na tym, że z powodu wadliwości
procesowych sądu lub strony przeciwnej strona nie mogła brać i nie brała udziału
w postępowaniu lub jego istotnej części, nie zaś gdy mimo naruszenia przepisów
procesowych strona podjęła czynności procesowe. Twierdzony przez autora skargi
kasacyjnej przebieg rozprawy apelacyjnej i podjęte w czasie tej rozprawy czynności
Sądu, w tym postanowienie o oddaleniu wniosków dowodowych, nie pozbawiły
powódki możliwości obrony swych praw.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. oraz powołane – bez wskazania
przepisów – zarzuty niewyjaśnienia istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy
okoliczności oraz dokonania niezgodnych z prawdą ustaleń, zważywszy na treść
art. 3983
§ 3 k.p.c., ocenić należało jako niedopuszczalne.
Pozostałe zarzuty procesowe – powołane w ramach podstawy kasacyjnej
z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. – w istocie oparte są na tezie, że naruszenie art. 377,
378, 281, 382, 385, 386, 217, 316 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. nastąpiło wskutek
„uchylenie się od przeprowadzenia stosownego postępowania dowodowego”,
ponadto „braku roztrząsania sprawy na rozprawie apelacyjnej” oraz „sporządzenia
protokołu rozprawy apelacyjnej w treści niezgodnej z rzeczywistym przebiegiem
posiedzenia”. Uznając te zarzuty za bezzasadne podnieść należy, że powódka nie
wykazała, że potrzeba powołania się na określone okoliczności ujawniła się dopiero
w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym. Istniała więc usprawiedliwiona
podstawa pominięcia faktów i dowodów zgłoszonych dopiero na tym etapie
postępowania sądowego (art. 381 k.p.c.).
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego autor skargi kasacyjnej
powołał szereg przepisów, których Sąd nie mógł naruszyć (np. art. 3 pr.rzecz.
zawierający definicję nieruchomości), albo – w świetle dokonanych ustaleń – nie
mogły mieć zastosowania w sprawie (np. art. 95 zd.1 p.o.p.c., zgodnie z którym
jednostronna czynność prawna dokonana w cudzym imieniu bez pełnomocnictwa
7
jest nieważna) bądź ich zastosowanie znajduje usprawiedliwienie (np. art. 84 § 2
p.o.p.c., stanowiący, że czynność prawna dokonana przez przedstawiciela
w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla
reprezentowanego).
Zasadnicza kwestia w sprawie sprowadza się do pytania, czy na podstawie
pełnomocnictwa sporządzonego w formie aktu notarialnego w dniu 19 maja 1960 r.,
zawierającego umocowanie W.M. do podejmowania w imieniu poprzednika
prawnego powódki czynności prawnych wymienionych w treści pełnomocnictwa a
dotyczących określonych w pełnomocnictwie nieruchomości gruntowych, a także
„zdziałania tego wszystkiego co tylko przez cel tego pełnomocnictwa wskazane
zostało i czego tylko dobro mocodawcy wymagać będzie”, mógł tenże pełnomocnik
w imieniu poprzednika prawnego powódki zrzec się skutecznie, w następstwie
złożonego w formie aktu notarialnego oświadczenia w dniu 29 października 1960 r.,
własności nieruchomości, powstałych wskutek podziału, a które wymienione zostały
w treści pełnomocnictwa.
Sądy obu instancji, udzielając pozytywnej odpowiedzi na to pytanie
wskazały, że zgodnie z art. 87 zd. 2 p.o.p.c. mającym zastosowanie przy ocenie
ważności i zakresu pełnomocnictwa, granice umocowania pełnomocnictwa określa
treść pełnomocnictwa. Czynność prawna polegająca na zrzeczeniu się części
nieruchomości – jak podnosiła w procesie skarżąca - nie została w sposób wyraźny
wskazana w pełnomocnictwie. W judykaturze trafnie podnosi się, że jeżeli rodzaj
czynności prawnej nie jest w pełnomocnictwie określony w sposób wyraźny, dla
ustalenia rzeczywistej woli reprezentowanego mają zastosowanie reguły
interpretacyjne obowiązujące przy tłumaczeniu oświadczeń woli (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 listopada 1988 r., II CKN 866/97, OSNC 1999, nr 3, poz. 66).
Skoro z treści tego pełnomocnictwa wynika, że pełnomocnik poprzednika prawnego
powódki umocowany został do sprzedaży, darowania i przeniesienia własności
nieruchomości, bądź rozporządzenia wydzielonymi częściami działek, mogącymi
powstać w przyszłości po podziale oraz do „zdziałania tego wszystkiego co tylko
przez cel tego pełnomocnictwa wskazane zostanie i czego tylko dobro mocodawcy
wymagać będzie”, to nie może budzić zastrzeżeń – w świetle art. 47 § 1 p.o.p.c. -
przyjęta przez Sąd Apelacyjny wykładnia wyrażonej w pełnomocnictwie woli
8
mocodawcy, prowadząca do stwierdzenia, że zakresem pełnomocnictwa objęte
było także zrzeczenie się części nieruchomości. Podział nieruchomości, o co ich
właściciele występowali w celu właściwego wykorzystania nieruchomości, w świetle
prawa obowiązującego w chwili podziału, mógł bowiem nastąpić wyłącznie przy
zastosowaniu zasady, że grunty przeznaczone w planie zagospodarowania
przestrzennego pod ulice, place, drogi podlegają przekazaniu – w określonej
proporcji do wartości wszystkich działek – bezpłatnie na własność gminy. Innymi
słowy zrzeczenie się własności części nieruchomości było konieczne, aby mógł
nastąpić podział nieruchomości. (art. 13 w zw. z art. 2 ust.1 pkt a ustawy z dnia
25 czerwca 1948 r. o podziale nieruchomości na obszarach miast i niektórych
osiedli (Dz. U. Nr 35, poz. 240). Pełnomocnik poprzednika prawnego skarżącej
dysponując pełnomocnictwem z dnia 19 maja 1960 r. mógł więc złożyć ważne
oświadczenie o zrzeczeniu się nieruchomości. Oświadczenie o zrzeczeniu
nastąpiło w formie aktu notarialnego. Skarżąca nie wykazała, aby do dokonania
takiej czynności nie było zgody wszystkich współwłaścicieli, wręcz przeciwnie
zgoda taka wynika z treści aktu notarialnego z dnia 29 października 1960 r.,
zawierającego oświadczenie wszystkich współwłaścicieli, w tym S.M. w imieniu
którego działał pełnomocnik o zrzeczeniu się nieruchomości. Zarzut naruszenia art.
88 zd. drugie p.o.p.c. oraz art. 60 § 2 i art. 82 pr.rzecz. należało zatem uznać za
bezzasadny.
W świetle ustaleń, stanowiących podstawę faktyczną zaskarżonego wyroku,
którymi Sąd Najwyższy jest związany, ocena prawna dokonana przez Sąd
Apelacyjny, a dotycząca pozostałych roszczeń, nie budzi zastrzeżeń. Podniesione
w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 5, 9, 10, 13, 17 ustawy o podziale
oparte zostały na hipotetycznym stanie faktycznym, bądź mającym wynikać
z nieprzeprowadzonych dowodów (wniosek o „wyjątkowe” dopuszczenie dowodów
w postępowaniu kasacyjnym ocenić należało w kategoriach nieporozumienia).
O kosztach postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy orzekł na podstawie
art. 98 § 1 i art. 99 w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.
9