Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 67/09
POSTANOWIENIE
Dnia 22 października 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z wniosku Małgorzaty L.-W.
przy uczestnictwie Bogusława W.
o podział majątku,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 października 2009 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2009 r.,
"1. Czy umowa rozszerzająca wspólność, zawarta przed
wstąpieniem w związek małżeński i przed zmianą art. 49 § 1 pkt 1
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wprowadzona z dniem
20 stycznia 2005 r., wywiera skutek rzeczowy w zakresie składników
majątku pochodzących z dziedziczenia w sytuacji, gdy otwarcie
spadku nastąpiło po zawarciu związku małżeńskiego?
2. Czy w postępowaniu o podział majątku Sąd jest związany
orzeczeniem wydanym w sprawie o dział spadku, w sytuacji gdy
w sprawie o dział spadku nie uczestniczył były małżonek, który na
podstawie umowy rozszerzającej wspólność stał się
współwłaścicielem nieruchomości wchodzących w skład spadku,
w szczególności gdy majątek uzyskany przez małżonka w sprawie
o dział spadku nie odpowiada wielkości jego udziału w spadku?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem wstępnym Sąd Rejonowy w G. ustalił skład majątku
wspólnego byłych małżonków wnioskodawczyni Małgorzaty L.-W. i uczestnika
Bogusława W. oraz ustalił ich nakłady z majątku odrębnego na majątek wspólny.
Wnioskodawczyni i uczestnik zawarli w dniu 28 lutego 1989 r., przed
zawarciem małżeństwa, umowę majątkową małżeńską, którą rozszerzyli wspólność
ustawową na ich majątki nabyte przed zawarciem małżeństwa i nabywane po
zawarciu małżeństwa przez oboje lub przez jednego z nich, za wyjątkiem majątku
nabytego bezpłatnie, gdy darczyńca lub spadkodawca inaczej postanowi.
Sąd Rejonowy przyjął, że na podstawie umowy majątkowej małżeńskiej
w skład majątku wspólnego weszła - z chwilą zawarcia małżeństwa - zabudowana
nieruchomość nabyta przez uczestnika przed zawarciem małżeństwa oraz udział
w zabudowanej nieruchomości, nabyty przez uczestnika w drodze dziedziczenia po
ojcu, zmarłym w czasie trwania jego małżeństwa z wnioskodawczynią. Do majątku
odrębnego uczestnika zaliczył natomiast przysporzenie przekraczające jego udział
w spadku, jakie uczestnik uzyskał po ustaniu wspólności majątkowej, w toczącym
się bez udziału wnioskodawczyni, postępowaniu o dział spadku, kwalifikując je jako
darowiznę na jego majątek odrębny.
Postanowienie to zaskarżył apelacją uczestnik postępowania zarzucając,
że narusza ono art. 684 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. i art. 157 § 1 i 2 k.c. przez
przyjęcie, że umowa o rozszerzeniu majątkowej wspólności małżeńskiej zawarta
przed zwarciem związku małżeńskiego nie jest umową warunkową i może stanowić
wystarczającą podstawę przeniesienia własności, bez konieczności zawierania
dodatkowego porozumienia stron obejmującego bezwarunkową zgodę na
niezwłoczne przejście własności.
Sąd Okręgowy w S. rozpoznając sprawę na skutek apelacji uczestnika
powziął w związku jej zarzutami wątpliwości i na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne
sformułowane w sentencji swojego postanowienia z dnia 29 kwietnia 2009 r.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podjęcie uchwały rozstrzygającej zagadnienie prawne przedstawione przez
sąd odwoławczy, ze względu na jej wiążący charakter (art. 390 § 2 k.p.c.), stanowi
wyjątek od zasady samodzielnego rozstrzygania sprawy przez właściwy sąd.
Dlatego przesłanki stosowania art. 390 k.p.c. powinny wykładane być ściśle.
Takie ich rozumienie skłania do przyjęcia, że użyte w jego § 1 pojęcie poważnych
wątpliwości wiązać należy z występowaniem w sprawie zagadnienia prawnego
nowego, nierozwiązanego w ogóle albo rozwiązanego niedostatecznie w doktrynie
i dotychczasowym orzecznictwie lub rozstrzyganego w nich rozbieżnie (post. SN z
22 lutego 2007 r., III CZP 163/06 nie publ. z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP
102/07 nie publ.).
Na tle zagadnień prawnych sformułowanych przez Sąd przedstawiający
w niniejszej sprawie takie poważne wątpliwości nie występują. Przedstawione w ich
ramach kwestie mogą być bowiem rozwiązane przy uwzględnieniu poglądów
funkcjonujących już w piśmiennictwie za pomocą reguł wykładni czy prostego
zastosowania przepisów.
Instytucja zagadnień prawnych służy rozstrzyganiu wątpliwości o charakterze
jurydycznym, a nie jak – jak w istocie oczekuje tego Sąd Okręgowy w niniejszej
sprawie - uzyskaniu wsparcia dla jednoznacznie sformułowanego przez sąd
odwoławczy stanowiska co do właściwej wykładni przepisów.
Zgodnie ze stanowiskiem judykatury (wyroki SN: z dnia 11 października
2002 r., I CKN 1044/00 nie publ., z dnia 10 kwietnia 2003 r., III CKN 1335/00, nie
publ, z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 701/00, OSP 2003, nr 10, p.124, post. SN
z dnia 5 marca 1999 r., I CKN 1069/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 160) nie stanowi
warunku w rozumieniu art. 89 k.c. zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie
uzależniające powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej od zdarzenia
przyszłego, które ziszczenie się zależy od woli stron. Zawarcie małżeństwa,
o którym jest mowa w art. 47 § 1 zd. 2 k.r.o. nie stanowi więc warunku w znaczeniu
techniczno – prawnym, lecz tzw. conditio iuris czyli przesłankę, od której spełnienia
ustawa uzależnia wystąpienie skutku prawnego. Podzielając ten pogląd wskazał
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu swojego postanowienia, że dopuszczalna przed
4
zmianą art. 49 § 1 k.r.o. umowa majątkowa małżeńska, rozszerzająca wspólność
na przedmioty majątkowe, które wejdą do majątku małżonków na skutek
dziedziczenia, nie wywiera natychmiastowego skutku wobec braku w tym
momencie stosownego przedmiotu, co wynika z faktu, że nie nastąpiło jeszcze
otwarcie spadku, a w przypadku, gdy jak w przedmiotowej sprawie, umowa
majątkowa zawarta została przed zawarciem związku małżeńskiego, także
z powodu nie zaistnienia małżeństwa, nie jest jednak umową zawartą pod
warunkiem.
W tym stanie rzeczy bezprzedmiotowe jest odnoszenie się do
sygnalizowanej przez Sąd Okręgowy różnicy poglądów jak zarysowała się
w doktrynie odnośnie do dopuszczalności zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej
z zastrzeżeniem warunku.
Małżeńska umowa majątkowa stanowi podstawę umownego
ustroju majątkowego małżonków. Jej celem jest ustalenie zasad, według
których kształtować się mają wzajemne stosunki majątkowe małżonków.
Umowy o rozszerzenie wspólności ustawowej w zakresie, w jakim ustanawiają
zasadę kształtującą ustrój majątkowy a więc są stricte umowami majątkowymi
małżeńskimi działają na przyszłość i mają charakter organizacyjny. W przypadku
umowy rozszerzającej wspólność o składniki, które w wyniku dziedziczenia otrzyma
jeden z małżonków, o jaką chodzi w pierwszym z przedstawionych przez Sąd
Okręgowy pytań prawnych, nie można mówić o umowie zobowiązującej,
rozporządzającej, czy też zobowiązująco - rozporządzającej. Nie mamy tu bowiem
do czynienia z umową, przez którą małżonek lub przyszły małżonek zobowiązuje
się do spełnienia określonego świadczenia, które może polegać na działaniu lub
zaniechaniu, tak jak przy umowie zobowiązującej, czy też z czynnością prawną,
której celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie lub zniesienie
prawa majątkowego, tak jak w przypadku umowy rozporządzającej.
Problem charakteru umowy majątkowej małżeńskiej rozszerzającej
wspólność powstałby natomiast wówczas gdyby przedmiotem umowy były
przedmioty nabyte w wyniku dziedziczenia przed zawarciem małżeństwa
tj. otwarcie spadku nastąpiło przed zawarciem małżeństwa.
5
W zakresie drugiego przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia
prawnego, Sąd Okręgowy sam rozstrzygnął będącą jego przedmiotem wątpliwość
stwierdzając, że zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie
tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy
państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie
przewidzianych także inne osoby. Wskazać przy tym trzeba, że małżonek
spadkobiercy nie jest uczestnikiem postępowania o dział spadku, jeżeli udział ten
wszedł do majątku wspólnego na podstawie umowy majątkowej małżeńskiej.
Z zagadnieniem tym wiąże się wynikający z uzasadnienia postanowienia
Sądu Okręgowego, lecz nie przedstawiony Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia jako zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, a więc
pozostający poza jego kognicją problem, czy po ustaniu ustroju wspólności
rozszerzonej obejmującej przedmioty pochodzące z dziedziczenia, przedmioty
majątkowe uzyskane przez małżonka w wyniku późniejszego działu spadku ponad
jego udział spadkowy wejdą do majątku wspólnego małżonków.
Kierując się powyższym, Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały (art. 390
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie
Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.).