Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW
Z DNIA 28 PAŹDZIERNIKA 2009 R.
I KZP 20/09
Przepisy art. 8 ust. 2a i 2b ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu
za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za dzia-
łalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz.
149 ze zm.) nie zawierają kryterium miejsca działalności niepodległościo-
wej, jako warunku przyznania prawa do odszkodowania i zadośćuczynienia
osobom represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru
sprawiedliwości oraz organy pozasądowe.
Przewodniczący: sędzia SN J. Żywolewska-Ławniczak (sprawoz-
dawca).
Sędziowie SN: T. Artymiuk, T. Grzegorczyk, J. Matras, J. Skwie-
rawski, E. Strużyna, SA (del. do SN) Z. Puszkarski.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w Warszawie w sprawie Lucyny Ł., po rozpoznaniu,
przekazanego na podstawie art. 59 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o
Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) postanowieniem
Sądu Najwyższego w składzie trzech sędziów z dnia 1 lipca 2009 r., do
rozstrzygnięcia przez powiększony skład tego Sądu zagadnienia prawnego
wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy przez działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o
której mowa w art. 8 ust. 2a i ust. 2b ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec represjonowanych za
2
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. Nr 34,
poz. 149 ze zm.), należy rozumieć również działalność prowadzoną poza
terytorium Polski (w granicach obecnych lub ustalonych w Traktacie Ry-
skim)?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U z a s a d n i e n i e
Powyższe zagadnienie prawne, przedstawione Sądowi Najwyższemu
w powiększonym składzie na podstawie art. 59 § 1 ustawy z dnia 23 listo-
pada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.), jako
wymagające usunięcia istotnych wątpliwości co do wykładni prawa –
wyłoniło się w następującej sytuacji procesowej:
Lucyna Ł. wystąpiła z wnioskiem „o przyznanie odszkodowania w
związku z pobytem na zesłaniu jej ojca wraz z rodziną na Syberii i wyko-
nywaniu tam pracy przymusowej”. Żądanie to wnioskodawczyni oparła na
treści art. 8 ust. 2a i 2b ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nie-
ważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność
na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34 poz. 149), w
brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 16 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych
za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr
97, poz. 604) – dalej ustawa lutowa.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 7 grudnia 2004 r. uwzględnił ten
wniosek w znaczącej części, zasądzając na rzecz wnioskodawczyni kwotę
78.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od daty uprawomocnienia się wy-
roku.
3
Rozstrzygnięcie to zakwestionował prokurator, zarzucając w apelacji
błąd w ustaleniach faktycznych polegający na nieuzasadnionym przyjęciu,
że za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w rozu-
mieniu art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej może być uznana służba w II Kor-
pusie Polskich Sił Zbrojnych (tzw. Armii Andersa), która nie była realizowa-
na na obecnym terytorium Polski, ani też w jej granicach ustalonych w
Traktacie Ryskim.
Stanowisko wyrażone w apelacji prokuratora podzielił Sąd Apelacyjny
w B., który wyrokiem z dnia 15 marca 2005 r. zmienił zaskarżone orzecze-
nie, przez oddalenie wniosku.
Od tego wyroku kasację na korzyść wnioskodawczyni wniósł, w trybie
art. 521 k.p.k., Rzecznik Praw Obywatelskich. Zarzucił rażące i mogące
mieć istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie prawa materialnego, to
jest art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, przez błędną wykładnię tych przepi-
sów, wprowadzającą samoistne kryterium terytorialne prowadzenia działal-
ności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, co zdecydowało o
treści zaskarżonego orzeczenia, podczas gdy prawidłowa analiza wymie-
nionych wyżej przepisów prowadzi do wniosku, że nie zawierają one takie-
go kryterium. W uzasadnieniu kasacji Rzecznik Praw Obywatelskich odwo-
łał się do treści wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2006 r., IV KK
117/06, OSNKW 2006, z. 9, poz. 86, w którym wyliczone zostały przesłanki
warunkujące możliwość uzyskania odszkodowania na podstawie powoła-
nych wyżej przepisów, przy czym nie zostało do nich zaliczone kryterium
terytorialne w odniesieniu do miejsca działalności niepodległościowej.
Rozpoznający tę kasację Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów
powziął poważne wątpliwości co do wykładni prawa i zdecydował się na
przedstawienie, w trybie art. 59 ustawy o Sądzie Najwyższym, przytoczo-
nego na wstępie zagadnienia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższe-
go do rozstrzygnięcia. Jako źródło istotnych wątpliwości co do interpretacji
4
art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej Sąd kasacyjny wskazał na diametralnie
odmienne stanowiska zajmowane w przedmiotowej kwestii przez różne
składy Sądu Najwyższego, rozpoznające kasacje. Pierwsze z nich stwier-
dza, że jednym z warunków ograniczonej odpowiedzialności odszkodo-
wawczej Rzeczypospolitej Polskiej za represjonowanie obywateli polskich
przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy po-
zasądowe za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,
sformułowanych w powołanych przepisach, jest prowadzenie tej działalno-
ści na terytorium Polski, odpowiednio – w jej obecnych granicach lub w
granicach określonych w Traktacie Ryskim. Niespełnienie tego warunku
Sąd Najwyższy wskazał w postanowieniu z dnia 4 września 2003 r., IV
KKN 515/00, R- OSNKW 2003, poz. 1912, jako przesłankę zaaprobowania
stanowiska wyrażonego w poddanym kontroli kasacyjnej wyroku sądu od-
woławczego i oddalenia tej kasacji. Identyczny pogląd sformułował Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 maja 2006 r., III KK 323/05, R-
OSNKW 2006, poz. 957, stwierdzając, że przepisy ustawy lutowej nie dają
podstawy do przyznania odszkodowania za represje radzieckich organów
sądowych lub pozasądowych kierowane przeciwko obywatelom polskim za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, prowadzoną
poza terytorium wchodzącym w skład II Rzeczypospolitej.
Całkowicie odmienną interpretację art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej
zaprezentował natomiast Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 lipca 2006 r.,
IV KK 117/06, OSNKW 2006, z. 9, poz. 86. W uzasadnieniu tego wyroku
sformułowany został katalog następujących przesłanek, których spełnienie
umożliwia uzyskanie odszkodowania na podstawie tego przepisu:
- zamieszkiwanie uprawnionego w Polsce w chwili składania wniosku
lub w chwili śmierci,
- represjonowanie przez radzieckie organy ścigania i wymiaru spra-
wiedliwości lub organy pozasądowe,
5
- działanie tych organów na obecnym terytorium Polski – w okresie
od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., lub na terytorium Polski
w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim – w okresie od dnia 1 stycznia
1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r.,
- represjonowanie za działalność na rzecz niepodległego bytu Pań-
stwa Polskiego lub z powodu takiej działalności,
- działalność, będąca przyczyną represjonowania na terytorium Pol-
ski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium
Polski, winna mieć miejsce w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 5
lutego 1946 r.
W wyroku tym podkreślono, że żaden z tych warunków nie wyklucza
z grupy uprawnionych do odszkodowania żołnierzy, walczących o niepod-
legły byt Państwa Polskiego poza jego granicami, których dotknęły represje
po powrocie do Polski – tak w jej obecnych, jak i przedwojennych grani-
cach – z powodu tej działalności.
Formułujący rozpatrywane zagadnienie prawne sąd kasacyjny na-
wiązał do treści wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 listopada
2003 r., P 6/03, OTK – A 2003, nr 9, poz. 94, zauważając, że stanowisko
wyrażone w uzasadnieniu tego wyroku jest lakoniczne i niejednoznaczne,
przy czym wydaje się wskazywać na terytorialne kryterium działalności nie-
podległościowej uprawniającej do odszkodowania, dla odróżnienia od dzia-
łalności skierowanej przeciwko porządkowi prawnemu, której przyświecały
inne cele. Zrelacjonowane wyżej rozbieżne stanowiska w orzecznictwie
Sądu Najwyższego wraz z sygnalizowanymi zapatrywaniami prawnymi wy-
rażonymi w wyroku Trybunału Konstytucyjnego stały się podstawą decyzji
Sądu kasacyjnego, podjętej na podstawie art. 59 ustawy o Sądzie Najwyż-
szym, zmierzającej do uzyskania stanowiska powiększonego składu Sądu
Najwyższego.
6
Prokuratura Krajowa, stwierdzając spełnienie warunków określonych
w art. 59 ustawy o Sądzie Najwyższym, wystąpiła z wnioskiem o podjęcie
następującej uchwały:
„Uprawnienia określone w art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego
1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjo-
nowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
(Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) przysługują osobom represjonowanym za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, prowadzoną
na obecnym terytorium Polski oraz na terytorium Polski w granicach usta-
lonych w Traktacie Ryskim, w okresach wskazanych w art. 8 ust. 2a i ust.
2b”.
Rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy w
powiększonym składzie zważył, co następuje:
Na wstępie należy stwierdzić, że spełnione zostały w niniejszej spra-
wie warunki do wystąpienia z przedstawionym zagadnieniem, wskazane w
art. 59 ustawy o Sądzie Najwyższym. Przepis ten upoważnia do przedsta-
wienia zagadnień związanych z poważnymi wątpliwościami co do wykładni
przepisów mających zastosowanie w rozpoznawanej sprawie. Źródłem tych
wątpliwości mogą być rozbieżności w orzecznictwie, przy czym – w przeci-
wieństwie do tzw. pytań abstrakcyjnych – ich rozstrzygnięcie musi mieć
znaczenie dla wydania orzeczenia w sprawie, w której wystąpiono z za-
gadnieniem prawnym. Taki stan rzeczy zaistniał w sprawie niniejszej, gdyż
wykładnia dokonana przez powiększony skład Sądu Najwyższego będzie
miała decydujące znaczenie dla oceny zasadności zarzutu kasacji, co
sprawia, że spełnione zostały warunki do podjęcia uchwały w przedmiocie
przedstawionego zagadnienia. Zadaniem Sądu Najwyższego jest zatem
dokonanie wykładni przepisów art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, a szcze-
gólności rozstrzygnięcie wątpliwości co do tego, czy przepisy te zawierają
kryterium terytorialne w odniesieniu do miejsca działalności niepodległo-
7
ściowej, uprawniającej – przy spełnieniu pozostałych warunków – do uzy-
skania odszkodowania za represje radzieckich organów ścigania i wymiaru
sprawiedliwości lub organa pozasądowe.
Merytoryczne rozważania wypada rozpocząć od przypomnienia, że
zagadnienia związane z wykładnią przepisów ustawy lutowej, określają-
cych warunki uzyskania odszkodowania za represje radzieckich organów
sądowych i pozasądowych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego, były przedmiotem licznych orzeczeń Sądu Najwyższe-
go, Trybunału Konstytucyjnego, jak i sądów powszechnych. Dotyczyły one
głównie pierwotnej regulacji tej kwestii w ustawie z dnia 20 lutego 1993 r.
(Dz. U. Nr 36, poz. 159), uzupełniającej ustawę lutową przepisem art. 8 ust.
2a, wprowadzającym możliwość dochodzenia odszkodowania od Państwa
Polskiego za represje stosowane przez organy radzieckie.
Przedmiotem szczególnych kontrowersji okazał się zakres znacze-
niowy wyrażenia „terytorium Polski”, powodując w początkowym okresie
obowiązywania tej regulacji zasadnicze rozbieżności w orzecznictwie są-
dów powszechnych (por. postanowienia: Sądu Apelacyjnego w Krakowie z
dnia 26 stycznia 1995 r., II AKz 458/94, KZS 1995, z. 1, poz. 46; Sądu
Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 3 marca 1995 r., II AKz 25/95, Prok. i Pr.
1995, nr 10, poz. 25; Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 lutego
1995 r., II AKz 39/95, OSA 1995, nr 2, poz. 12). Wykładnię wyrażenia „tery-
torium Polski”, aprobowaną w piśmiennictwie, przeprowadził Sąd Najwyż-
szy w uchwale z dnia 21 czerwca 1995 r., I KZP 5/95, OSNKW 1995, z. 9-
10, poz. 53, stwierdzając – w nawiązaniu do art. 7 porozumienia z dnia 26
lipca 1944 r. zawartego między PKWN a rządem ZSRR o stosunkach mię-
dzy radzieckim wodzem naczelnym a polską administracją po wkroczeniu
wojsk radzieckich na terytorium Polski – że stanowią je „ziemie polskie na
zachód od tzw. linii Curzona, z modyfikacjami wynikającymi z porozumienia
8
z dnia 27 lipca 1944 r., zawartego między PKWN a rządem ZSRR w spra-
wie granic Polski ”.
Odmienne stanowisko wyraził Trybunał Konstytucyjny w uchwale z
dnia 30 kwietnia 1996 r., W 18/95, OTK 1996, nr 2, poz. 15, podjętej w
sprawie ustalenia powszechnie obowiązującej wykładni art. 8 ust. 2a usta-
wy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń (…), w
brzmieniu nadanym ustawą z dnia 20 lutego 1993 r., orzekając, że przepis
ten odnosi się do „ziem polskich” wchodzących w skład terytorium Państwa
Polskiego w dniu 1 stycznia 1944 r., w tym także do tej części terytorium
Państwa Polskiego, która znajdowała się na wschód od tzw. linii Curzona,
stosownie do granicy ustalonej w Traktacie Ryskim z 18 marca 1921 r.
Uzasadnienie uchwały nie pozostawiło wątpliwości, że analizowane w niej
kryterium terytorialne odnosiło się wyłącznie do miejsca represji. Trybunał
Konstytucyjny, powołując się na konstytucyjną zasadę równości stwierdził,
że „z punktu widzenia tej zasady nie da się bowiem uzasadnić różnicy w
prawie do odszkodowania tym, czy represja ze strony organów radzieckich
związana z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
miała miejsce na terytorium Polski na wschód lub na zachód od, nie mają-
cej charakteru prawnego, tzw. linii Curzona”.
W orzeczeniach Sądu Najwyższego, jak i sądów powszechnych, po-
dejmowanych po wydaniu przytoczonej wyżej uchwały, nie pojawiło się
stanowisko wskazujące na kryterium terytorialne w odniesieniu do miejsca
działalności osoby represjonowanej, jako jeden z warunków uprawnienia
do uzyskania odszkodowania na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy lutowej.
Sąd Najwyższy zajmował się wykładnią drugiego kryterium terytorial-
nego, zawartego w art. 8 ust. 2a tej ustawy – „zamieszkanie obecnie lub w
chwili śmierci w Polsce”, a stanowisko wyrażone w uchwale dnia 24 listo-
pada 1999 r., I KZP 36/99, OSNKW 2000, z. 1-2, poz. 8, spotkało się z po-
wszechną aprobatą.
9
W końcowym fragmencie uzasadnienia uchwały z dnia 30 kwietnia
1996 r. Trybunał Konstytucyjny zauważył, że zrealizowanie w orzecznictwie
sądowym przyjętych w jej sentencji zasad, będzie wymagało inicjatywy
ustawodawczej dla wprowadzenia stosownych zmian w ustawie z dnia 23
lutego 1991 r.
Postulat ten został zrealizowany przez uchwalenie wyżej wskazywa-
nej ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne
orzeczeń (…), która ostatecznie przecięła spory co do zakresu pojęcia tery-
torium Polski. Znowelizowany przepis art. 8 ust. 2a przyznał prawo do od-
szkodowania od Skarbu Państwa osobom mieszkającym obecnie lub w
chwili śmierci w Polsce, represjonowanym przez radzieckie organy ścigania
i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym
terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956
r., oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim w
okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., za działal-
ność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej
działalności.
Dodany przez tę nowelę przepis art. 8 ust. 2b określił granice czaso-
we działalności niepodległościowej uprawniającej do odszkodowania za
represje organów radzieckich na terytorium Polski w granicach ustalonych
w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium Polski, uznając za taką –
działalność w okresie od dnia 17 grudnia 1939 r. do dnia 5 lutego1946 r.
Kierując się zasadą pierwszeństwa wykładni językowej – zgodnie ak-
ceptowaną w piśmiennictwie oraz w orzecznictwie Trybunału Konstytucyj-
nego, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego – za punkt
wyjścia w procesie wykładni art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej w brzmieniu
ustalonym ustawą z dnia 16 lipca 1998 r., należy przyjąć analizę językową
tekstu tych przepisów (por. J. Wróblewski: Rozumienie prawa i jego wy-
kładnia, Wrocław 1990, s. 86; L. Morawski: Wykładnia w orzecznictwie są-
10
dów. Komentarz, Toruń 2002, s. 85 – 87; tenże: Zasady wykładni prawa,
Toruń 2006, s. 67 – 71; M. Zieliński: Wykładnia prawa. Zasady. Reguły.
Wskazówki. Warszawa 2002, s.317; tenże: Podstawowe zasady współcze-
snej wykładni prawa w: P. Winczorek red.: Teoria i praktyka wykładni pra-
wa, Warszawa 2005, s. 117; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28
czerwca 2000 r., K 25/99, OTK 2000, nr 5, poz.141; uchwała Sądu Najwyż-
szego z dnia 22 marca 1994 r., I KZP 3/94, OSNKW 1994, z. 5-6, poz. 29;
wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 stycznia 2001 r., I
SA/Lu 1176/99, LEX nr 48447). Przypisy te odwołują się trzykrotnie do –
różnie sformułowanych – kryteriów terytorialnych. Pierwsze z nich – wyra-
żone jest sformułowaniem „w Polsce”, drugie – sformułowaniem „obecne
terytorium Polski oraz terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie
Ryskim”, trzecie – „terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie
Ryskim poza obecnym terytorium Polski”, uzupełnione kryterium temporal-
nym odnoszącym się do działalności niepodległościowej – „w okresie od
dnia 17 września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r.”. Analiza językowa nie
pozostawia wątpliwości co do treści tych kryteriów. Pierwsze z nich wska-
zuje zamieszkanie osoby uprawnionej w chwili obecnej lub w chwili śmierci
w Polsce – jako warunek nabycia uprawnień do wystąpienia z żądaniem
odszkodowania i zadośćuczynienia za represje organów radzieckich. Dru-
gie – opisując obszar określony obecnymi i przedwojennymi granicami Pol-
ski limituje zakres geograficzny zastosowania ustawy lutowej przez wska-
zanie miejsca stosowania represji radzieckich, uprawniającego do tego żą-
dania. Trzecie – wskazuje miejsce funkcjonowania organów radzieckich
stosujących represje, ograniczając zakres przejęcia odpowiedzialności od-
szkodowawczej polskiego Skarbu Państwa do tych, które dotyczyły działal-
ności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w okresie od dnia 17
września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r.
11
Żadne z przytoczonych wyżej kryteriów terytorialnych nie zawiera
elementu pozwalającego odnieść je do miejsca prowadzenia działalności
niepodległościowej, skutkującej represje organów radzieckich, jako prze-
słanki odpowiedzialności odszkodowawczej polskiego Skarbu Państwa.
Wyniki wykładni językowej pozwalają zatem na podzielenie stanowi-
ska wyrażonego w piśmiennictwie, że (…) „kilkakrotne uprzednie uwarun-
kowanie stosowania ustawy lutowej istnieniem określonych wymogów ob-
szarowych powoduje, że brak sformułowanego verba legis kryterium prze-
strzennego dotyczącego miejsca realizacji działań niepodległościowych re-
presjonowanych przez radzieckie organa władzy, trudno potraktować ina-
czej niż świadomą rezygnację z jego wprowadzenia” (zob. K. Sychta: Re-
habilitacja osób represjonowanych w latach 1944 – 1956 za działalność na
rzecz niepodległego Państwa Polskiego, Katowice 2006, s. 266, tejże au-
torki: Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2006 r., IV KK
117/06, WPP 2007, nr 4, poz. 133, s. 137).
Wykładnię językową art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, prowadzącą
do wniosku o braku kryterium terytorialnego w odniesieniu do działalności
niepodległościowej zaprezentował Sąd Najwyższy w omówionym wyżej wy-
roku z dnia 5 lipca 2006 r., V KK 117/06, a także Sąd Apelacyjny we Wro-
cławiu w wyroku z dnia 14 października 1999 r., II AKa 321/99, OSA 2000,
nr 5, poz. 42 stwierdzając, że ustawa ta „nie zawęża ram terytorialnych
działalności patriotyczno-niepodległościowej, uprawniającej do ubiegania
się o odszkodowanie za represje doznane ze strony organów przemocy b.
ZSRR wyłącznie do »terytorium Polski« (w rozumieniu ustawy)”.
Jednoznaczny wynik wykładni językowej pozwoliłby na poprzestanie
na niej, jednakże odwołanie się w uzasadnieniu przedstawionego zagad-
nienia prawnego do argumentacji zawartej w orzeczeniach Sądu Najwyż-
szego, odmiennie interpretujących analizowane przepisy oraz do stanowi-
ska wyrażonego w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 listopada
12
2003r., P 6/03, OTK-A 2003, nr 9, poz. 94, i nawiązujące do nich uzasad-
nienie wniosku Prokuratury Krajowej – nakazują sprawdzenie osiągniętego
wyniku przy pomocy innych metod wykładni.
Uzasadnienie wniosku Prokuratury Krajowej wywodzi odmienne sta-
nowisko co do ograniczenia terytorialnego działalności niepodległościowej
uprawniającej do uzyskania odszkodowania za represje organów radziec-
kich do obszaru Polski w granicach II Rzeczpospolitej z treści art. 8 ust 2b
ustawy lutowej, przyznając, że nie dostarcza podstaw do takiej interpretacji
wynik wykładni językowej tego przepisu.
W ocenie Sądu Najwyższego wyników wykładni językowej przepisów
art. 8 ust. 2a i 2b ustawy nie podważają zaprezentowane w uzasadnieniu
wniosku Prokuratury Krajowej argumenty wywiedzione z wykładni syste-
mowej.
Zawarte w tych przepisach i omówione wyżej kryteria terytorialne, do-
tyczące miejsca stosowania represji, istotnie uzupełnione są kryteriami
temporalnymi, dotyczącymi czasu stosowania represji organów radziec-
kich, za które odpowiedzialność odszkodowawczą przejął polski Skarb
Państwa. W odniesieniu do obecnego terytorium Polski jest to okres od
dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., zaś w odniesieniu do teryto-
rium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, okres od dnia 1
stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r.
Nie ulega wątpliwości, że wybór tych dat nie jest przypadkowy, a ich
historyczne konotacje są oczywiste, jednakże nie tworzy to podstawy do
przydania im znaczenia innego niż wynika to z ich treści językowej.
Dotyczy to w równej mierze kryterium temporalnego zawartego w art.
8 ust. 2b ustawy lutowej, wskazującego okres od dnia 17 września 1939 r.
do dnia 5 lutego 1946 r. Kryterium to ogranicza odpowiedzialność odszko-
dowawczą polskiego Skarbu Państwa za represje radzieckich organów ści-
gania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych na terytorium
13
Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, a więc poza obecnymi
granicami Polski, do tych tylko represji, które dotyczyły działalności niepod-
ległościowej prowadzonej w czasie, gdy ziemie te formalnie należały do
Państwa Polskiego, o którego niepodległy byt walczyły represjonowane
osoby także na tym terytorium.
W ocenie Sądu Najwyższego porównanie treści przepisów art. 8 ust.
2a i ust. 2b pozwala jedynie na stwierdzenie, że przepis art. 8 ust. 2b uzu-
pełnia sformułowane w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej kryteria temporalne
dotyczące czasu stosowania represji organów radzieckich, zróżnicowane w
zależności od miejsca ich stosowania, o kryterium temporalne dotyczące
czasu prowadzenia działalności niepodległościowej. Nie daje natomiast
podstaw do podzielenia poglądu wyrażonego w uzasadnieniu wniosku Pro-
kuratury Krajowej, jakoby to porównanie pozwalało na przyjęcie, że przepis
art. 8 ust. 2b zdecydował o dalszym ograniczeniu odpowiedzialności pol-
skiego Skarbu Państwa za represje organów radzieckich przez wprowa-
dzenie kryterium miejsca działalności jako warunku uzyskania prawa do
odszkodowania i zadośćuczynienia.
Rezultatu wykładni językowej analizowanych przepisów nie podważa
też przebieg prac legislacyjnych, dotyczących ustawy z dnia 16 lipca 1998
r. o zmianie ustawy lutowej, do którego odwołuje się uzasadnienie wniosku
Prokuratury Krajowej. Projekt ustawy o zmianie ustawy lutowej, przyjęty na
posiedzeniu Senatu RP w dniu 20 lutego 1998 r., przewidywał skreślenie w
art. 8 ust. 2a fragmentu, odwołującego się do treści porozumienia z dnia 26
lipca 1944 r. między PKWN a rządem ZSRR. Oznaczało to, że realizując
zamierzony cel nowelizacji wskazany w uzasadnieniu projektu – to jest po-
trzebę ujednolicenia praktyki sądowej i zrównania w uprawnieniach do od-
szkodowania i zadośćuczynienia patriotów polskich, którzy działalność na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego prowadzili na wschód od tzw.
linii Curzona, Senat zaproponował w tym projekcie przyznanie uprawnień
14
do odszkodowania i zadośćuczynienia osobom represjonowanych przez
radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasą-
dowe, na zasadach określonych art. 8 ust.1, pod warunkiem zamieszkiwa-
nia obecnie lub w chwili śmierci w Polsce (Druk Senacki nr 218). Oceniając
ten fragment prac legislacyjnych nie sposób uznać, aby odniesienie się w
uzasadnieniu tego projektu do miejsca działalności niepodległościowej, ja-
ko elementu różnicującego uprawnienia osób represjonowanych, mogło
być odczytane jako argument uzasadniający zamysł wprowadzenia dodat-
kowego kryterium, ograniczającego uprawnienia odszkodowawcze osób
represjonowanych przez organy radzieckie. W toku dalszych prac ustawo-
dawczych nie zyskał aprobaty projekt zrównania uprawnień odszkodowaw-
czych osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego bez względu na to czy represje stosowane były przez
organy polskie czy radzieckie, konsekwentnie natomiast odstąpiono od
konstrukcji pomocniczej odpowiedzialności Państwa Polskiego, wynikającej
z częściowego zrzeczenia się suwerenności jurysdykcyjnej organów pol-
skich na rzecz organów radzieckich. Odpowiedzialność Skarbu Państwa
ukształtowana została na zasadzie słuszności, która pozwoliła na rozsze-
rzenie kręgu osób uprawnionych do odszkodowania i zadośćuczynienia za
represje organów radzieckich, mimo braku wszystkich ustawowych prze-
słanek do przejęcia odpowiedzialności Państwa Polskiego za szkody i
krzywdy wyrządzone przez organy obcego państwa, przy zastosowaniu
zasad współżycia społecznego (por. A. Szpunar: Odpowiedzialność Skarbu
Państwa na zasadzie słuszności, PiP 1970, z. 2, s. 229 i nast.).
W uchwalonej na posiedzeniu Sejmu RP w dniu 21 maja 1998 r.
ustawie o zmianie ustawy lutowej, sformułowanie z art. 8 ust. 2a, nawiązu-
jące do porozumienia z dnia 26 lipca 1944 r. między PKWN a rządem
ZSRR, zastąpiono wyrazami: „na obecnym terytorium Polski w okresie od
dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w
15
granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia 1 stycznia
1944 r. do dnia 5 lutego 1946 r.” (Druk Sejmowy nr 75). W toku dalszych
prac ustawodawczych Senat RP przyjął cztery poprawki do uchwalonej
przez Sejm ustawy. Poprawka pierwsza – zastępowała wyrazy „do dnia 5
lutego 1946 r.” wyrazami „do dnia 31 grudnia 1956 r.”, poprawka druga –
dodała do art. 8, po ust. 2a – ust. 2b, w brzmieniu aktualnie obowiązują-
cym, dwie pozostałe nie mają znaczenia dla analizowanego zagadnienia
(Druk Senacki nr 75 Z). W uzasadnieniu poprawki wprowadzającej do art. 8
ustawy lutowej ust. 2b Senat stwierdził jedynie, że „wyraźnie zakreślił ramy
czasowe działalności niepodległościowej prowadzonej na terenach na
wschód od linii Curzona, która będzie przez ustawę uznawana za działal-
ność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i będzie uprawniała
do występowania z żądaniem odszkodowania i zadośćuczynienia, o którym
mowa w art. 8 ust. 2a”.
Przebieg prac ustawodawczych i ich ostateczny rezultat w postaci
treści ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. dowodzi, że sformułowanie to odnosi
się do klauzuli temporalnej wprowadzonej w proponowanym i ostatecznie
uchwalonym przepisie i nie należy dopatrywać się w nim podstaw do za-
wężenia wyników wykładni językowej, tym bardziej, że nie działalność nie-
podległościowa, lecz represje organów radzieckich za tę działalność lub z
jej powodu tworzyły uprawnienie do odszkodowania na podstawie art. 8
ust. 2a. Wykładnia ta nie pozostaje w sprzeczności z intencjami ustawo-
dawcy, jeśli się zważy, że celem nowelizacji ustawy lutowej – a w szcze-
gólności poprawek uchwalonych przez Senat RP – było zrównanie upraw-
nień wszystkich osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodle-
głego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności.
Ustawowe określenie ram czasowych działalności niepodległościowej
prowadzonej na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ry-
skim poza obecnym terytorium Polski, uprawniającej do ubiegania się o
16
odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie art. 8 ust. 2a za szkody i
krzywdy wyrządzone represjami radzieckimi za działalność na rzecz nie-
podległego bytu Państwa Polskiego stało się niezbędne w sytuacji, gdy
końcową datę represji uprawniających do odszkodowania określono na
dzień 31 grudnia 1956 r. Poczynając od dnia 5 lutego 1946 r. obszar ten
stał się formalnie częścią ZSRR, a szkody i krzywdy wynikłe z orzeczeń
organów radzieckich za przejawiane po tej dacie postawy kontestujące
powojenny porządek czy panujący ustrój nie mogły być objęte, opartą na
zasadzie słuszności, ograniczoną odpowiedzialnością polskiego Skarbu
Państwa ze względu na konieczność respektowania reguł prawa międzyna-
rodowego i wynikającej z nich suwerenności aktów władzy obcego pań-
stwa.
Nie ma natomiast podstaw do przyjęcia, iżby zasada ta, przyjęta za
podstawę ukształtowania odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu
Państwa za represje organów radzieckich, mogła posłużyć do zawężającej
wykładni przepisu art. 8 ust. 2b ustawy lutowej przez doszukiwanie się, po-
za jego treścią językową, ograniczenia terytorialnego odnoszącego się do
miejsca działalności niepodległościowej jako warunku do uzyskania prawa
do odszkodowania.
W ocenie Sądu Najwyższego podstaw do odmiennego rozstrzygnię-
cia analizowanego zagadnienia nie dostarczył również wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 18 listopada 2003 r., P 6/03, OTK – A 2003, nr 9,
poz. 94 wskazany w uzasadnieniu stanowiska sądu kasacyjnego przed-
stawiającego zagadnienie, jak i w uzasadnieniu wniosku Prokuratury Kra-
jowej. Wyrok ten wydany został po rozpoznaniu pytania prawnego Sądu
Okręgowego, co do zgodności art. 8 ust. 2a i ust. 2b ustawy lutowej z art. 2
Konstytucji Rzeczypospolitej Polski. Analiza tego wyroku nie dostarcza
podstaw do przyjęcia jakoby uznano w nim, że przepisy te zawierają do-
datkowy warunek uzyskania uprawnień odszkodowawczych z tytułu repre-
17
sji radzieckich za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Pol-
skiego lub z powodu takiej działalności na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy
lutowej – w postaci prowadzenia tej działalności na terytorium Polski, z
uwzględnieniem terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ry-
skim. Taka interpretacja wyroku Trybunału Konstytucyjnego legła u pod-
staw argumentacji zawartej w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyż-
szego z dnia 5 maja 2006 r., III KK 323/05, w którym zaaprobowano sta-
nowisko co do braku uprawnień do odszkodowania za represje radzieckie
stosowane wobec ojca wnioskodawców za walkę zbrojną na rzecz niepod-
ległego bytu Państwa Polskiego w szeregach II Korpusu Polskich Sił Zbroj-
nych. Podzielenie tej interpretacji wymagałoby przyjęcia, że Trybunał Kon-
stytucyjny, z przekroczeniem granic wyznaczonych treścią rozpoznawane-
go pytania prawnego (art. 66 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z dnia 1
sierpnia 1997 r., Dz. U. Nr 102, poz. 643), dokonał zawężającej wykładni
art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, co w istocie nie nastąpiło.
Trybunał Konstytucyjny, orzekając w granicach pytania prawnego,
dotyczącego zgodności z Konstytucją RP temporalnego kryterium zawarte-
go w art. 8 ust 2b ustawy lutowej stwierdził zgodność z art. 32 ust 1 Konsty-
tucji przepisów art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, rozumianych „jako obej-
mujące swym zakresem również osoby, które po dniu 5 lutego 1946 r., na
terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obec-
nymi granicami Polski (podkreślenie SN), kontynuowały prowadzoną wcze-
śniej działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i z powo-
du tej działalności były represjonowane przez radzieckie organy ścigania i
wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe”. Wyrok ten, w oparciu o
konstytucyjną zasadę równości, rozszerzył zatem grupę osób uprawnio-
nych do żądania odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa
za represje radzieckich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub
organów pozasądowych o takie, w stosunku do których represje organów
18
radzieckich – stosowane przed dniem 31 grudnia 1956 r. – formalnie wska-
zywały na działania podejmowane po dniu 5 lutego 1946 r., na terytorium
Polski w granicach Traktatu Ryskiego poza obecnymi granicami Polski, któ-
re z tą datą stało się częścią ZSRR, podczas gdy ustalenia faktyczne są-
dów polskich, czynione w postępowaniach prowadzonych na podstawie
ustawy lutowej nakazywały przyjąć, że rzeczywistą przyczyną owych re-
presji była uprzednia, prowadzona na tym terytorium przed dniem 5 lutego
1946 r. i kontynuowana po tej dacie, działalność niepodległościowa (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2005 r., V KK 292/04, OSNKW
2005, z. 2, poz. 17).
Zdaniem Sądu Najwyższego, zaakceptowanie wskazanego w wyroku
Trybunału Konstytucyjnego warunku, nieprzewidzianego w ustawie lutowej
i ograniczającego prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia za represje
organów radzieckich, w postaci kryterium miejsca działalności niepodległo-
ściowej, możliwe jest wyłącznie w odniesieniu do grupy osób w tym wyroku
wskazanych. Tak rozumiane kryterium miejsca działalności niepodległo-
ściowej jako warunek uzyskania uprawnień odszkodowawczych, nie ogra-
nicza uprawnień przyznanych w art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej, a w isto-
cie rozszerza je, dopuszczając możliwość przyznania odszkodowania i za-
dośćuczynienia osobom formalnie represjonowanym za działania podej-
mowane po dniu 5 lutego 1946 r.
W ocenie Sądu Najwyższego nie ma natomiast podstaw do nadania
temu kryterium znaczenia uniwersalnego, mającego zastosowanie do
wszystkich osób represjonowanych przez radzieckie organy ścigania i wy-
miaru sprawiedliwości oraz organy pozasądowe za działalność niepodle-
głościową lub z jej powodu, gdyż stanowiłoby to pozaustawowe ogranicze-
nie uprawnień odszkodowawczych, przewidzianych w art. 8 ust. 2a ustawy
lutowej.
19
Stanowiska tego nie może podważyć argumentacja zawarta w uza-
sadnieniu wskazanego wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego, przywo-
łana w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2006 r., III KK
323/05 i w uzasadnieniu wniosku Prokuratury Krajowej. Wywód poświęco-
ny temu zagadnieniu ograniczono do szerzej nieumotywowanych stwier-
dzeń, niewolnych od sprzeczności. Nie sposób bowiem uznać za podstawę
wykładni art. 8 ust. 2b ustawy lutowej stwierdzenia, jakoby wprowadzenie
tego przepisu zróżnicowało uprawnienia osób represjonowanych, wobec
których orzeczenia zapadły przed dniem 31 grudnia 1956 r. według kryte-
rium państwa, którego organ stosował represje, skoro przepis ten dotyczy
wyłącznie represji organów radzieckich. Równie ogólnikowa i nieprecyzyjna
jest dalsza część wywodu, odnosząca się do „kryterium terenu działania”,
bez odniesienia do treści przepisów art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej. Na
treść tego fragmentu uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego,
istotny wpływ mogły mieć sformułowania zawarte w uzasadnieniu wniosku
Prokuratora Generalnego, w którym ewidentnie pomylono limitowane da-
tami wskazanymi w art. 8 ust. 2a czas i miejsce funkcjonowania radzieckich
organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych,
stosujących represje uprawniające do odszkodowania i zadośćuczynienia,
z czasem i miejscem działalności niepodległościowej, uprawniającej do
roszczeń odszkodowawczych. Pomijając brak wiążącego charakteru uza-
sadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego poświęconego kwestiom po-
zostającym poza granicami rozstrzyganego pytania prawnego, nie sposób
przyjąć, aby sformułowane w nim argumenty nie powiązane z treścią nor-
matywną analizowanych przepisów, podważały wyniki wykładni językowej.
Odrzucenie argumentów wynikających z wyroku Trybunału Konstytucyjne-
go z przyczyn wyżej omówionych powoduje, że bez istotnego znaczenia
dla zajętego na wstępie stanowiska pozostaje aprobujące tę argumentację
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2006 r., III KK 323/05.
20
Stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone w sformułowanej na wstępie
uchwale nie pozostaje też w sprzeczności z treścią postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 4 września 2003 r., IV KKN 515/00. Uzasadnienie tego
postanowienia dowodzi, że zasadniczą przyczyną podzielenia stanowiska
o braku uprawnień wnioskodawcy do odszkodowania i zadośćuczynienia
na podstawie w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej było niekwestionowane usta-
lenie, że represje radzieckich organów pozasądowych wobec ojca wnio-
skodawcy miały miejsce poza terytorium Polski w granicach ustalonych w
Traktacie Ryskim. Nawiązanie do miejsca prowadzonej tam działalności
niepodległościowej wyraziło się jedynie w stwierdzeniu, że także działal-
ność ojca wnioskodawcy „nie była prowadzona na terytorium Polski w gra-
nicach ustalonych w Traktacie Ryskim”.
Tak więc, w ocenie Sądu Najwyższego nie ma podstaw, aby przyjąć,
jakoby przepisy art. 8 ust. 2a i 2b ustawy lutowej zawierały niewyrażone
werbalnie w ustawie kryterium miejsca działalności niepodległościowej jako
jeden z warunków przyznania prawa do odszkodowania i zadośćuczynienia
osobom represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru
sprawiedliwości lub organy pozasądowe za działalność niepodległościową
lub z powodu takiej działalności.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy zdecydował o udzieleniu
odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne, orzekając jak w uchwa-
le.