Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 22/09
POSTANOWIENIE
Dnia 29 października 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Wojciech Jan Katner (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M.L.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta K. i „P.” S.A.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 października 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta K.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 24 kwietnia 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie w części oddalającej
wniosek o zasiedzenie nieruchomości i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni wniosła o zniesienie współwłasności oznaczonych
nieruchomości zabudowanych, położonych w K. przez przyznanie ich na wyłączną
własność Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta K. ze spłatą na jej rzecz w
wysokości 874 904,62 zł; zgłosiła też ewentualny wniosek o zniesienie
współwłasności nieruchomości przez ich fizyczny podział. Ponadto domagała się
zasądzenia solidarnie od uczestników postępowania 300 000 zł odszkodowania za
pogorszenie stanu nieruchomości i 410 871,30 zł z tytuły bezumownego
korzystania z nieruchomości.
Postanowieniem z dnia 17 lipca 2006 r. Sąd Rejonowy w K. uwzględnił
podniesiony przez uczestników postępowania zarzut zasiedzenia nieruchomości
przez Skarb Państwa, oddalił wniosek o zniesienie współwłasności nieruchomości i
zasądzenie pozostałych roszczeń.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że zabudowane nieruchomości położone w K.,
obejmujące działki nr 15/1, 68/4 i 70/05, ujawnione w księdze wieczystej Kw. nr [...],
oraz działki nr 49, 4/2, 69 i 9/1, ujawnione w księdze wieczystej Kw. nr [...],
stanowiły do 1945 r. współwłasność babki wnioskodawczyni T.L. w 27/48 częściach
oraz matki wnioskodawczyni E.G. w 21/48 częściach. Na tych nieruchomościach
znajdował się młyn prowadzony przez zorganizowaną przez dziadka
wnioskodawczyni spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, działającą pod firmą
„W.L. Młyn...”.
Postanowieniami Specjalnego Sądu Karnego w K. z dnia 31 lipca 1945 r.
orzeczono wobec babki i matki wnioskodawczyni konfiskatę majątku na rzecz
Skarbu Państwa. Matka wnioskodawczyni została całkowicie zrehabilitowana
postanowieniem Sądu Grodzkiego w Ś. z dnia 19 czerwca 1946 r. Nie podjęła ona
jednak, mimo uchylenia na skutek wspomnianego postanowienia orzeczonego
przepadku jej majątku, działań zmierzających do objęcia w posiadanie odzyskanych
nieruchomości.
3
Pod koniec lat czterdziestych przedsiębiorstwo „W.L. M.” zostało przejęte
przez Skarb Państwa na podstawie ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na
własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. W protokole
zdawczo-odbiorczym ujęto także nieruchomości, na których znajdował się młyn.
Prawo własności na rzecz Skarbu Państwa zostało wpisane w wykazach
hipotecznych nieruchomości dnia 18 kwietnia 1955 r. na podstawie postanowień
Specjalnego Sądu Karnego w K. z dnia 31 lipca 1945 r.
Pod koniec lat pięćdziesiątych Skarb Państwa oddał wymienione
nieruchomości – co zostało ujawnione w księgach wieczystych dnia 26 marca
1962 r. – w zarząd i użytkowanie Zakładom „Z.”, które później działały jako PP „P.”
W 1995 r. wymienione „P.” przekształciły się w będącą uczestnikiem postępowania
spółkę akcyjną.
Postanowieniem z dnia 21 stycznia 1992 r. Sąd Wojewódzki w K. nakazał
Państwowemu Biuru Notarialnemu wpisanie w księgach wieczystych nieruchomości
matki wnioskodawczyni – w miejsce Skarbu Państwa – jako współwłaścicielki obu
nieruchomości w 21/48 częściach m.in. na podstawie wymienionego postanowienia
Sądu Grodzkiego w Ś. z dnia 19 czerwca 1946 r. Matka wnioskodawczyni i sama
wnioskodawczyni, która jest jedyną spadkobierczynią matki, podejmowały
bezskuteczne rozmowy ze Spółką w sprawie nieruchomości.
Powołując się na art. 50 i 51 dekretu z dnia 11 listopada 1946 r. – prawo
rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 321, dalej – prawo rzeczowe) i art. XLI § 1 i 2 ustawy
z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U Nr 16,
poz. 94 ze zm., dalej – p.w.k.c.), Sąd Rejonowy uznał, że Skarb Państwa nabył
przez zasiedzenie własność udziału matki wnioskodawczyni w spornych
nieruchomościach z dniem 24 marca 1982 r. Sąd przyjął dzień 23 marca 1962 r., tj.
datę ujawnienia w wykazach hipotecznych oddania nieruchomości w zarząd
i użytkowanie Zakładom „Z.”, za początek biegu dwudziestoletniego terminu
zasiedzenia.
Postanowieniem z dnia 15 grudnia 2006 r. Sąd Okręgowy w K. – na skutek
apelacji wnioskodawczyni – zmienił postanowienie Sądu pierwszej instancji w
4
zakresie rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, a w pozostałym zakresie
apelację oddalił; zwolnił też Wojewodę od dalszego udziału w postępowaniu.
Postanowieniem z dnia 4 stycznia 2008 r. Sąd Najwyższy – po rozpoznaniu
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni – uchylił orzeczenie Sądu odwoławczego
w części oddalającej apelację wnioskodawczyni i rozstrzygającej o kosztach
postępowania pomiędzy wnioskodawczynią a Skarbem Państwa – Prezydentem
Miasta K. i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.
Wskazując na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., III CZP
30/07 (OSNC 2008, nr 5, poz. 43), Sąd Najwyższy uznał za niezbędne –
podzielając zarzut skarżącej, że zasiedzenie nie biegło, jeżeli właściciel nie mógł
skutecznie dochodzić wydania nieruchomości (art. 121 pkt 4 w związku z art. 175
k.c.) – zbadanie zasadności wniosku o zasiedzenie nieruchomości w tym aspekcie.
Postanowieniem z dnia 24 kwietnia 2008 r. Sąd Okręgowy zmienił
postanowienie Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że oddalił wniosek
o zasiedzenie nieruchomości, a w pozostałym zakresie postanowienie uchylił
i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd odwoławczy dodatkowo ustalił, że na podstawie orzeczenia Ministra
Przemysłu i Handlu ) z dnia 14 lipca 1948 r., ogłoszonego w Monitorze Polskim z
dnia 14 sierpnia 1948 r., oraz orzeczenia Ministra Przemysłu Spożywczego i Skupu
z dnia 7 października 1961 r. w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-
odbiorczego przedsiębiorstwa „W.L. M..” sp. z o.o., sporządzonego dnia 29 kwietnia
1949 r., ze zmianami wprowadzonymi dodatkowymi protokołami zdawczo-
odbiorczymi z dnia 5 grudnia 1956 r. i z dnia 15 grudnia 1960 r., przedsiębiorstwo
„W.L. M.” zostało znacjonalizowane. W dniu 29 kwietnia 1949 r. wymienione
przedsiębiorstwo zostało przejęte przez, wyznaczone zarządzeniem Ministra
Przemysłu i Handlu z dnia 25 września 1948 r., „P.” Decyzją z dnia 20 grudnia 2007
r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi stwierdził nieważność orzeczenia Ministra
Przemysłu Spożywczego i Skupu z dnia 7 października 1961 r. Poza tym Sąd
Okręgowy – z wyjątkiem ustalenia, że termin zasiedzenia rozpoczął bieg dnia 23
marca 1962 r. – podzielił dokonane przez Sąd pierwszej instancji ustalenia
faktyczne.
5
Odwołując się do uchwały Sąd Najwyższego z dnia 26 października 2007 r.,
III CZP 30/07, Sąd Okręgowy uznał, że Skarb Państwa władał spornymi
nieruchomościami jak właściciel wiele lat. Jednakże nie doszło do nabycia
własności w drodze zasiedzenia udziału matki wnioskodawczyni we współwłasności
nieruchomości, albowiem zaistniała przyczyna wskazana w art. 121 pkt 4
w związku z art. 175 k.c., uniemożliwiająca rozpoczęcie biegu terminu zasiedzenia.
Sąd przyjął, że Skarb Państwa objął sporne nieruchomości w posiadanie dnia
29 kwietnia 1949 r. Stwierdził też, że sam proces nacjonalizacji przedsiębiorstwa
„W.L. M.” rozpoczął się w 1948 r. na podstawie decyzji Ministra Przemysłu i Handlu
z dnia 14 lipca 1948 r. i zakończył się wydaniem przez Ministra Przemysłu i Skupu
orzeczenia z dniu 7 października 1961 r., zatwierdzającego protokół zdawczo-
odbiorczy określający składniki znacjonalizowanego przedsiębiorstwa.
Zdaniem Sądu Okręgowego matka wnioskodawczyni, mimo uzyskania
postanowienia z dnia 19 czerwca 1946 r. o jej całkowitej rehabilitacji, nie mogła
skutecznie domagać się wydania nieruchomości z powodu obowiązywania decyzji
nacjonalizacyjnej. Odzyskanie nieruchomości nie było możliwe nie tylko do dnia
31 sierpnia 1980 r. z powodu braku sądownictwa administracyjnego, ale również po
jego utworzeniu, ponieważ w sądownictwie administracyjnym obowiązywała
wykładnia § 75 ust. 2 i 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1946 r.
w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na rzecz Skarbu
Państwa (Dz. U. Nr 16, poz. 62) uznająca możliwość przejęcia w ramach
nacjonalizacji także składników majątku nienależących do przedsiębiorstwa.
Dopiero w ostatnich latach sądownictwo administracyjne zaczęło odchodzić od tej
wykładni, ale nie było ono jednolite. Odejście od tej wykładni przesądziła uchwała
składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 listopada
2007 r., I OSP 2/07 (ONSAiWA 2008, nr 1, poz. 5). W tej sytuacji należało przyjąć –
zdaniem Sądu Okręgowego – że przeszkoda w rozumieniu art. 121 pk 4 w związku
z art. 175 k.c., uniemożliwiająca skuteczne dochodzenie wydania nieruchomości,
ustała z dniem 5 listopada 2007 r. W konsekwencji nie ma podstaw do
uwzględnienia wniosku o zasiedzenie udziału we współwłasności nieruchomości,
ponieważ nie upłynął jeszcze przewidziany w art. 172 k.c. termin zasiedzenia.
6
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, uczestnik
postępowania Skarb Państwa – Prezydent Miasta K. zarzucił naruszenie art. 109
pkt 4 ustawy z dnia 18 lipca 1950 r. – przepisy wprowadzające przepisy ogólne
prawa cywilnego (Dz. U. Nr 34, poz. 312, dalej: p.o.p.c.) w związku z art. XLI § 2
p.w.k.c., art. 9 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zamianie ustawy – Kodeks cywilny
(Dz. U. Nr 55, poz. 321, dalej: ustawa nowelizująca k.c.) oraz art. 50 § 2 prawa
rzeczowego w związku z art. XXXIV dekretu z dnia 11 listopada 1946 r. – Przepisy
wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (Dz. U. Nr 57,
poz. 321). Powołując się na tę podstawę wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla oceny zasadności skargi kasacyjnej rozstrzygające znaczenie mają
zarzuty naruszenia prawa sprowadzające się w istocie do kwestii, czy stan siły
wyższej, powodujący zawieszenie biegu terminu zasiedzenia spornego udziału we
współwłasności nieruchomości, trwał do chwili podjęcia przez skład siedmiu
sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego uchwały z dnia 5 listopada 2007 r.,
I OSP 2/07, w której przyjęto – przesądzając rozbieżność w orzecznictwie – że
przejęcie przez Państwo na własność przedsiębiorstwa, na podstawie art. 2 ust. 1
ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność podstawowych gałęzi
gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17 ze zm., dalej: ustawa nacjonalizacyjna)
w związku z art. 6 ust. 1 ustawy, nie obejmowało przejęcia własności
nieruchomości włączonej do tego przedsiębiorstwa, która nie należała do
przedsiębiorcy, lecz stanowiła własność osoby trzeciej.
Kwestia przyczyn uzasadniających zawieszenie terminu zasiedzenia
z powodu działania siły wyżej była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego,
przede wszystkim w uchwale z dnia 26 października 2007 r., III CZP 30/07. Nie ma
potrzeby szczegółowego ich przytaczania, ponieważ uzasadnienie tej uchwały
zostało opublikowane w urzędowym zbiorze orzeczeń Sądu Najwyższego.
Wystarczy przypomnieć, że Sąd Najwyższy uznał, iż zaistnienie stanu siły wyższej
w omawianej sytuacji nie może być utożsamiane wyłącznie z obiektywnym stanem
niefunkcjonowania – z przyczyn obiektywnych – wymiaru sprawiedliwości.
7
Przeciwnie, nie należy wykluczać, że w pewnych sytuacjach faktyczne, a nie
prawne pozbawienie danego podmiotu prawa do sądu z określonych przyczyn
może być traktowane jako przypadek siły wyższej, mimo że w państwie działały
sądy lub organy właściwe do rozpoznania sprawy. Określenie charakteru przyczyn,
których istnienie spowodowało faktyczne pozbawienie danego podmiotu prawa do
sądu determinuje okoliczność, że chodzi o akty władzy publicznej, które mogą być
uznane za zdarzenia oceniane w kategoriach siły wyższej. Są to więc przyczyny
o silnym zabarwieniu politycznym, nie można bowiem zaprzeczyć, że faktyczne
pozbawienie obywatela prawa do sądu w sprawach majątkowych narusza
minimalne wymagania, którym powinno odpowiadać państwo prawne. Rzecz
jednak w tym, aby sprecyzować, jakie muszą być spełnione przesłanki do przyjęcia
stanowiska, że z przyczyn natury politycznej nastąpiło faktyczne pozbawienie
obywatela prawa do sądu. Konkretyzując, chodzi o określenie wymagań, jakie
muszą być spełnione, aby przyjąć, że istniały przeszkody o charakterze politycznym
dochodzenia zwrotu nieruchomości zawładniętej przez Państwo wskutek jego
władczych działań.
Podkreślając, że przeszkoda uniemożliwiająca rozpoczęcie lub powodująca
zawieszenie biegu zasiedzenia powinna mieć charakter obiektywny, Sąd
Najwyższy podkreślił w przytoczonej uchwale, iż ocena w tym przedmiocie należy
do sądu orzekającego w konkretnej sprawie. Dokonując tej oceny, sąd powinien
mieć na względzie, że zawieszenie terminu zasiedzenia z powodu zaistnienia siły
wyższej, jest uzasadnione tylko w razie ustalenia, iż osoba uprawniona do
skutecznego dochodzenia roszczenia o wydanie nieruchomości rzeczywiście była
tej możliwości pozbawiona. Konieczne jest więc wykazanie, że w ówczesnych
warunkach ustrojowych i w stanie prawnym wówczas obowiązującym, skuteczne
dochodzenie roszczenia nie było możliwe bądź ze względu na niedostępność
środków prawnych, które pozwoliłyby podważyć wadliwe akty władzy publicznej,
bądź ze względu na to, że powszechna praktyka stosowania obowiązujących
wówczas przepisów – obiektywnie biorąc – nie stwarzała realnych szans uzyskania
korzystnego dla uprawnionego rozstrzygnięcia.
Mając na względzie przytoczone rozważania Sądu Najwyższego, nie można
podzielić – co trafnie zarzucił skarżący – stanowiska Sądu Okręgowego, że
8
istniejąca w orzecznictwie rozbieżność dotycząca zakresu nacjonalizacji
przedsiębiorstwa, na podstawie art. 2 ust. 1 w związku 6 ust. 1 ustawy z dnia
3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi
gospodarki narodowej, stanowiła – do chwili przesądzenia jej uchwałą Naczelnego
Sądu Administracyjnego z dnia 5 listopada 2007 r., I OSP 2/07 – okoliczność
uzasadniającą zawieszenie terminu zasiedzenia z powodu zaistnienia stanu siły
wyższej. Sąd Okręgowy nie przedstawił argumentów przekonujących o tym,
że wspomniana rozbieżność miała charakter przyczyny uzasadniającej –
w rozumieniu przyjętym w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 października
2006 r., III CZP 30/06 – zawieszenie terminu zasiedzenia z powodu zaistnienia
stanu siły wyższej. Nie ma podstaw do uznania, że występująca rozbieżność
w orzecznictwie – zwłaszcza po zmianie ustroju w 1989 r. – była skutkiem
uwarunkowań o silnym zabarwieniu politycznym, nastawionych na realizację celów
z okresu uchwalenia ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność
Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Ponadto fakt wystąpienia
rozbieżności w orzecznictwie świadczy też o tym, że ostatecznie odrzucone
stosowanie przepisów ustawy nacjonalizacyjnej, dotyczące zakresu nacjonalizacji
przedsiębiorstwa, nie miało charakteru powszechnej praktyki.
Trafnie zakwestionowane stanowisko Sądu drugiej instancji, że
wnioskodawczyni dopiero z dniem 5 listopada 2007 r. uzyskała możliwość
skutecznego podejmowania działań zmierzających do odzyskania przedmiotu
własności nie uwzględnia bezspornych okoliczności, iż uprawnione osoby znacznie
wcześniej uzyskiwały już skutecznie ochronę prawa związanego z udziałem we
współwłasności nieruchomości. Postanowieniem z dnia 21 stycznia 1992 r. Sąd
Okręgowy w K. – na skutek działań matki wnioskodawczyni – nakazał
Państwowemu Biuru Notarialnemu wpisać E.L. jako współwłaścicielkę spornego
udziału we współwłasności nieruchomości w miejsce Skarbu Państwa. Następnie
już sama wnioskodawczyni podjęła skuteczną obronę ujawnionego w księdze
wieczystej prawa w wytoczonym przez Skarb Państwa procesie o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Powód przegrał ten
proces, o czym świadczą wyrok Sąd Okręgowy w K. z dnia 20 grudnia 2000 r. i Sąd
Apelacyjny z dnia 25 maja 2001 r., w obu instancjach. Wreszcie o możliwości
9
wcześniejszego podejmowania czynności dotyczących realizacji prawa
współwłasności świadczy niniejsze postępowanie, zainicjowane wnioskiem z dnia
29 sierpnia 2001 r.
Reasumując, z przedstawionych powodów nie można odeprzeć zarzutu
skarżącego, że Sąd Okręgowy z naruszeniem wskazanych w skardze przepisów
prawa uznał, że nie doszło do nabycia spornego udziału w nieruchomości przez
zasiedzenie, albowiem przyczyna uniemożliwiająca rozpoczęcie biegu terminu
zasiedzenia ustała dopiero z dniem 5 listopada 2007 r. Uchyla się natomiast spod
kontroli kasacyjnej przedstawiony przez skarżącego bieg terminu zasiedzenia,
ponieważ jego weryfikacja wymaga wiążących Sąd kasacyjny ustaleń, kiedy
wystąpiła i ustała przyczyna uzasadniająca zaistnienie stanu siły wyżej,
powodującego zawieszenie terminu zasiedzenia.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 k.p.c.).