Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 94/09
POSTANOWIENIE
Dnia 26 listopada 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Jana T.
przeciwko Telekomunikacji Polskiej S.A. w W.
o ochronę własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 listopada 2009 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 18 czerwca 2009 r.,
„1. Czy umieszczenie na podstawie art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 15.XI.1984 r. o łączności (Dz. U. Nr 54, poz. 275) przez
poprzednika prawnego Telekomunikacji Polskiej S.A. w Warszawie –
przedsiębiorstwo „Poczta Polska Telegraf i Telefon” na
nieruchomości osoby trzeciej osprzętu liniowego instalacji
telefonicznej, uzasadnia przyjęcie, że na rzecz tego podmiotu
powstało nieodwołalne i bezterminowe, skuteczne wobec właściciela
rzeczy, prawo do korzystania z tej nieruchomości?
2. Czy z faktu, że powołany w pytaniu pierwszym przepis
przyznawał PPTT prawo do bezpłatnego umieszczenia na
nieruchomości osoby trzeciej osprzętu liniowego instalacji
telefonicznej, należy wyprowadzić wniosek, że właściciel tak
obciążonej rzeczy został na trwałe pozbawiony możliwości
uzyskiwania jakiegokolwiek ekwiwalentu pieniężnego z tytułu
korzystania z nieruchomości przez przedsiębiorstwo
telekomunikacyjne?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Jan T. domagał się w pozwie nakazania Telekomunikacji Polskiej SA
usunięcia z jego nieruchomości położonej w T. przy ul. S.[...], stanowiącej działkę
ewidencyjną nr 134/8, objętą księgą wieczystą nr [...], podziemnego kabla
telefonicznego i przywrócenia tej nieruchomość do stanu poprzedniego. Ponadto
żądał zasądzenia od strony pozwanej kwoty 6 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami
od dnia wniesienia pozwu z tytułu bezumownego korzystania z jego nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy nakazał pozwanej, aby
w terminie dwóch tygodni od dnia uprawomocnienia się wyroku usunęła
z wskazanej nieruchomości powoda podziemny kabel telefoniczny i przywróciła tę
nieruchomość do stanu poprzedniego, oraz zasądził od pozwanej na rzecz powoda
kwotę 3 390 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 2 kwietnia 2008 r. do dnia zapłaty.
Sąd Rejonowy ustalił, że kabel telefoniczny, którego dotyczy spór, znajduje
się na nieruchomości powoda od co najmniej początku 1986 r. Został on ułożony
w ramach inwestycji obejmującej budowę sieci teletechnicznej. Jego ułożenie
spowodowało ograniczenie możliwości zagospodarowania nieruchomości powoda
w pasie o szerokości 1 m i długości 34 m. Pozwana nie legitymuje się żadnym
tytułem prawnym do korzystania z nieruchomości powoda. Wynagrodzenie za
korzystanie z wskazanego pasa nieruchomości powoda przez pozwaną należne na
podstawie umowy najmu lub umowy dzierżawy za okres od 1 stycznia 1986 r. do
30 listopada 2008 r. wynosiłoby 3 390 zł.
W apelacji strona pozwana zarzuciła m. in., że wyrok Sądu Rejonowego
zapadł z naruszeniem ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o łączności (Dz. U. Nr 54,
poz. 275 ze zm.). Odwołując się do art. 57 tej ustawy strona pozwana podniosła, że
przepis ten przyznawał jej poprzednikowi prawnemu, jednostce organizacyjnej:
„Poczta Polska, Telegraf i Telefon” (PPTT), prawo do bezpłatnego umieszczania na
nieruchomościach „osprzętu liniowego instalacji telefonicznej”. Położenie kabla,
którego dotyczy spór, stanowiło umieszczenie osprzętu liniowego instalacji
3
telefonicznej w rozumieniu art. 57 ust. 1 pkt 1 wymienionej ustawy, mieściło się
zatem w zakresie zastosowania tego przepisu.
W toku rozpoznawania apelacji nasunęły się Sądowi Okręgowemu poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w pytaniach sformułowanych w sentencji
postanowienia o przedstawieniu zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
leży założenie, że w wytoczonej przez powoda sprawie znajduje zastosowanie i tym
samym ma wpływ na rozpoznanie apelacji strony pozwanej art. 57 ust. 1 pkt 1
ustawy o łączności z 1984 r. Artykuł 57 ust. 1 ustawy o łączności z 1984 r. stanowił,
że PPTT przysługuje prawo bezpłatnego umieszczania: na nieruchomościach –
skrzynek pocztowych, skrzynek do doręczania korespondencji i automatów do
sprzedaży znaczków oraz osprzętu liniowego instalacji telefonicznej i tabliczek
informacyjnych o urządzeniach i usługach łączności (pkt 1), a we wszystkich
pomieszczeniach i miejscach ogólnie dostępnych – automatów telefonicznych
(pkt 2).
Jego poprzednik, art. 44 ust. 1 ustawy dnia 31 stycznia 1961 r. o łączności
(Dz. U. Nr 8, poz. 48 ze zm.) różnił się od niego tym, że w pkt 1 nie wymieniał
„osprzętu liniowego instalacji telefonicznej i tabliczek informacyjnych
o urządzeniach i usługach łączności”. W dekrecie z dnia 11 marca 1955 r.
o łączności (Dz. U. Nr 12, poz. 71 ze zm.) analogiczną treść, jak art. 44 ust. 1 pkt 1
ustawy o łączności z 1961 r., miał art. 24, a analogiczną treść, jak art. 44 ust. 1
pkt 2 ustawy o łączności z 1961 r., art. 40 ust. 5. Ponadto art. 40 ust. 1 dekretu
o łączności z 1955 r. postanawiał, że zakładom i jednostkom wykonującym prawo
wyłączności, o którym mowa w art. 28 ust. 2, przysługuje za zgodą prezydium
właściwej powiatowej rady narodowej prawo bezpłatnego zakładania przewodów
i kabli nad lub pod ziemią i wodą, umocowywania przewodów i wsporników na
ścianach i dachach budynków, usuwania przeszkadzających gałęzi drzew bez
względu na osobę właściciela, użytkownika lub zarządcy gruntów albo budynku.
Natomiast w obowiązującej wcześniej ustawie z dnia 3 czerwca 1924 r. o poczcie,
4
telegrafie i telefonie (Dz. U. Nr 58, poz. 584 ze zm., ostatni zaś tekst jednolity:
Dz. U. z 1933 r. Nr 8, poz. 21 ze zm.) art. 14 w pierwotnym brzmieniu (podobnie
art. 15 w ostatnim tekście jednolitym) stanowił, że zarządowi poczt i telegrafu
przysługuje prawo umieszczania godeł, skrzynek listowych i automatów na
wszystkich obiektach i miejscach dostępnych dla publiczności bez uiszczania
jakichkolwiek opłat na rzecz właścicieli, według zaś art. 13 tej ustawy w pierwotnym
brzmieniu (podobną treść miał również art. 14 ust. 1 ostatniego tekstu jednolitego),
przy zakładaniu urządzeń telegraficznych i telefonicznych przysługiwało Państwu
i jego organom prawo umieszczania bez odszkodowania przedmiotów technicznych
na publicznych drogach, placach, mostach, wodach i ich brzegach oraz na gruntach
kolejowych, jak też prawo umieszczania takich przedmiotów za odszkodowaniem
na prywatnych gruntach, pod i ponad nimi i używania do tych celów nieruchomości
prywatnych; w razie niedojścia do skutku dobrowolnej umowy z prywatnymi
właścicielami nieruchomości przysługiwało Państwu prawo przymusu w drodze
administracyjnej; sprawy sporne co do wysokości odszkodowania rozstrzygał
właściwy sąd na żądanie właściciela nieruchomości.
Ustawę o łączności z 1984 r. zastąpiła ustawa z dnia 23 listopada 1990 r.
o łączności (Dz. U. nr 86, poz. 504 ze zm.), która weszła w życie w dniu 15 stycznia
1991 r., jednak art. 57 ustawy o łączności z 1984 r. zachował moc do dnia
31 grudnia 1991 r. (art. 92 ustawy o łączności z 1990 r.). Artykuł 37 ustawy
o łączności z 1990 r. nakładał na właścicieli nieruchomości obowiązek umożliwienia
podmiotom świadczącym usługi telekomunikacyjne o charakterze powszechnym
umieszczenia na nieruchomościach, na warunkach określonych w umowie,
osprzętu liniowego instalacji telekomunikacyjnych i tabliczek informacyjnych
o urządzeniach. Po nowelizacji, która weszła w życie w dniu 1 lipca 1995 r., wynikał
z niego obowiązek właścicieli nieruchomości umożliwienia: operatorom sieci
telekomunikacyjnych użytku publicznego – umieszczenia na nieruchomościach na
warunkach określonych w umowie urządzeń i instalacji telekomunikacyjnych oraz
tabliczek informacyjnych o urządzeniach, a osobom, mającym tytuł prawny do
korzystania z nieruchomości lub jej części – dostępu do usług telekomunikacyjnych
świadczonych przez operatorów sieci telekomunikacyjnych użytku publicznego.
5
Według art. 97 kolejno obowiązującej ustawy z dnia 21 lipca 2000 r. – Prawo
telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 73, poz. poz. 852 ze zm.), właściciel nieruchomości
był obowiązany umożliwić operatorom publicznym instalowanie na nieruchomości
urządzeń telekomunikacyjnych, przeprowadzanie linii kablowych pod, na albo nad
nieruchomością oraz umieszczanie tabliczek informacyjnych o urządzeniach,
a także ich eksploatację i konserwację, jeżeli nie uniemożliwiało to racjonalnego
korzystania z nieruchomości (ust. 1); korzystanie z nieruchomości w zakresie
określonym w ust. 1 było odpłatne (ust. 2); warunki korzystania z nieruchomości
przez operatora powinny być określone w umowie zawartej w terminie 30 dni od
dnia wystąpienia przez operatora o jej zawarcie (ust. 3); w przypadku gdy strony nie
zawarły umowy w terminie, stosowały się przepisy art. 124 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2004 r.
Nr 261, poz. 2603 ze zm. – dalej: „u.g.n.”).
Zbieżną co do istoty z unormowaniami art. 97 Prawa telekomunikacyjnego
z 2000 r. regulację zawiera art. 140 obecnie obowiązującej ustawy z dnia 16 lipca
2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 ze zm.).
Sąd Okręgowy, przyjmując, że położenie stanowiącego element sieci
telefonicznej kabla, którego dotyczy spór, stanowiło umieszczenie osprzętu
liniowego instalacji telefonicznej w rozumieniu art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy
o łączności z 1984 r., nie rozważył możliwości przyjęcia innej kwalifikacji prawnej,
uwzględniającej obowiązywanie w czasie położenia tego kabla art. 35 ustawy
z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn.
tekst: Dz. U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm. – dalej: „u.z.t.w.n.”). W myśl tego
przepisu, organy administracji państwowej, instytucje i przedsiębiorstwa państwowe
mogły za zezwoleniem naczelnika gminy, a w miastach – prezydenta lub naczelnika
miasta (dzielnicy), zakładać i przeprowadzać na nieruchomościach – zgodnie
z zatwierdzoną lokalizacją szczegółową – ciągi drenażowe, przewody służące do
przesyłania płynów, pary, gazów, elektryczności oraz urządzenia techniczne
łączności i sygnalizacji, a także inne podziemne lub nadziemne urządzenia
techniczne niezbędne do korzystania z tych przewodów i urządzeń (ust. 1); osobom
upoważnionym przez właściwy organ, instytucję lub przedsiębiorstwo państwowe
przysługiwało prawo dostępu do tych przewodów i urządzeń w celu wykonywania
6
czynności związanych z ich konserwacją (ust. 2); jeżeli założenie
i przeprowadzenie przewodów i urządzeń powodowało, że nieruchomość nie
nadawała się do dalszego racjonalnego użytkowania przez właściciela na cele
dotychczasowe, podlegała ona wywłaszczeniu w trybie i według zasad
przewidzianych dla wywłaszczenia nieruchomości (ust. 3). Jak widać, regulacja ta
dotyczyła m.in. zakładania oraz przeprowadzania na nieruchomościach urządzeń
technicznych łączności nadziemnych i podziemnych. W ustawie z dnia 29 kwietnia
1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U.
z 1991 r. Nr 30, poz.127 ze zm. – dalej: „u.g.g.”) regulacja ta została zastąpiona
regulacją zawartą w art. 70 – której obecnym odpowiednikiem są unormowania
art. 124 u.g.n.
W związku z obowiązywaniem w czasie, kiedy doszło do położenia objętego
sporem kabla, art. 57 ustawy o łączności z 1984 r. oraz art. 35 u.z.t.w.n. nasuwa się
pytanie o wzajemną relację tych przepisów i zakres zastosowania każdego z nich,
w szczególności o to, czy stanowiący składnik sieci telefonicznej kabel, o jaki
chodzi w wytoczonej przez powoda sprawie, może być uznany – tak jak przyjął Sąd
Okręgowy – za osprzęt liniowy instalacji telefonicznej w rozumieniu art. 57 ust. 1
pkt 1 ustawy o łączności z 1984 r.
Brzmienie art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy o łączności z 1984 r. przemawia za
udzieleniem na ostatnie pytanie odpowiedzi negatywnej. Termin „osprzęt”,
oznaczający pomocnicze wyposażenie urządzenia technicznego, wskazuje na
objęcie zakresem zastosowania wymienionego przepisu jedynie drobnych
elementów szeroko rozumianej infrastruktury telefonicznej: łączników, złączy,
mocowań itp., odróżnianych od samych kabli, w każdym razie od kabli o znaczeniu
tranzytowym, wchodzących w skład sieci telefonicznej. Potwierdza to kontekst,
w jakim został użyty zwrot: „osprzęt liniowy instalacji telefonicznej”. W omawianym
przepisie jest, oprócz tego, mowa o „skrzynkach pocztowych”, skrzynkach do
doręczania korespondencji”, „automatach do sprzedaży znaczków”, „tabliczkach
informacyjnych”.
Analogiczny wniosek wynika z zestawienia art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy
o łączności z 1984 r. z odpowiednimi – przedstawionymi wyżej – wcześniejszymi
7
przepisami. Wszystkie obowiązujące wcześniej przepisy będące jego
odpowiednikami obejmowały swą regulacją tylko drobne przedmioty, których
nieodpłatne umieszczenie łączyło się ze stosunkowo niewielką ingerencją w prawo
własności nieruchomości. Niezależnie od tego w dekrecie o łączności z 1955 r.
(art. 40 ust. 1) oraz ustawie o łączności z 1924 r. (art. 13, a później art. 14)
znajdowały się przepisy normujące w sposób odmienny umieszczanie na
nieruchomościach przewodów oraz kabli telefonicznych (przedmiotów
technicznych) nadziemnych i podziemnych.
Brak w ustawie o łączności z 1961 r. oraz ustawie o łączności z 1984 r.
przepisów normujących umieszczania na nieruchomościach przewodów oraz kabli
telefonicznych nadziemnych i podziemnych nie podważa powyższego wniosku, lecz
go – przeciwnie – potwierdza. Regulowanie w wymienionych ustawach zakładania
przewodów oraz kabli telefonicznych nadziemnych i podziemnych przebiegających
przez nieruchomość w innym celu niż jej przyłączenie do sieci stało się zbędne ze
względu na obowiązywanie art. 35 u.z.t.w.n. Określał on szczególny tryb
wywłaszczenia, umożliwiał więc – skoro wywłaszczenie było dopuszczalne tylko na
cele użyteczności publicznej – zakładanie na cudzej nieruchomości, zgodnie
z zatwierdzoną lokalizacją szczegółową, urządzeń technicznych łączności
wchodzących w skład sieci telekomunikacyjnej, czyli mających znaczenie
tranzytowe. Skutkiem ostatecznej decyzji administracyjnej wydanej na podstawie
tego przepisu było – ujmując rzecz najogólniej – ograniczenie prawa własności
nieruchomości przez ustanowienie trwałego obowiązku znoszenia przez właściciela
w sferze, w której może być wykonywana własność nieruchomości, stanu
ukształtowanego przebiegiem zainstalowanego urządzenia przesyłowego (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2007 r., II CSK 457/06, LEX nr 339717).
W przypadkach zaś instalacji telefonicznych służących podłączeniu
indywidualnych odbiorców („przyłączy telefonicznych”) podobnych do „przyłączy
elektrycznych” lub „przyłączy wodociągowych” albo „przyłączy gazowych” mógł być
stosowany w drodze analogii art.145 k.c. (por. orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 3 czerwca 1965 r., III CO 34/65, OSNC 1966, nr 7-8, poz. 91, i z dnia
30 sierpnia 1991 r., III CZP 73/91, OSNC 1992, nr 4, poz. 53).
8
Ponadto – skoro art. 35 u.z.t.w.n. wymieniał wprost obok innych urządzeń
przesyłowych wchodzących w skład sieci urządzenia techniczne łączności –
wyłączenie ich z zasięgu zastosowania tego przepisu i poddanie art. 57 ust. 1 pkt 1
ustawy o łączności z 1984 r. byłoby niezrozumiałe przy założeniu racjonalnego
i celowego działania ustawodawcy. Podobne ingerencje w prawo własności
powinny być oparte na podobnych zasadach, a jest oczywiste, że art. 57 ust. 1
pkt 1 ustawy o łączności z 1984 r. znacznie słabiej niż art. 35 u.z.t.w.n. uwzględniał
interesy właściciela nieruchomości.
Wreszcie – jeżeli pominąć art. 37 ustawy o łączności z 1990 r. w brzmieniu
nowelizacji obowiązującej od dnia 1 lipca 1995 r. (o trudnych do odczytania
intencjach) – wykładnia, zgodnie z którą do założenia kabla wchodzącego w skład
sieci telefonicznej nie miał zastosowania art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy o łączności
z 1984 r., lecz art. 35 u.z.t.w.n., harmonizuje z późniejszym stanem prawnym,
tj. wynikającym z art. art. 37 ustawy o łączności z 1990 r. w pierwotnym brzmieniu
i art. 70 u.g.g., jak też z art. 140 Prawa telekomunikacyjnego z 2004 r. – zbieżnym
co do istoty z art. 97 Prawa telekomunikacyjnego z 2000 r. – i art. 124 u.g.n. Należy
przypomnieć, że art. 140 ust. 5 Prawa telekomunikacyjnego z 2004 r. nakazuje
stosować art. 124 u.g.n., jeżeli strony nie zawrą w terminie umowy co do
korzystania z nieruchomości związanego z instalacją urządzeń
telekomunikacyjnych lub przeprowadzania linii kablowych nadziemnych lub
podziemnych. Warto zauważyć, że odpowiada to zarysowującej się w doktrynie
oraz orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 9 marca 2007 r., II CSK
457/06, i z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 156/07, OSNC 2008, nr 9, poz. 103)
tendencji do – mimo pewnych zmian w materiale normatywnym – możliwie
jednolitego ujmowania skutków decyzji opartych na kolejnych ustawach
wywłaszczeniowych. Tendencja ta zasługuje na aprobatę, ponieważ ułatwia obrót
prawny.
Ze względu na niemożność stosowania do położenia kabla na nieruchomości
powoda przepisu art. 57 ust. 1 pkt 1 ustawy o łączności z 1984 r. rozstrzygnięcie
przedstawionego przez Sąd Okręgowy zagadnienia prawnego, dotyczącego
skutków prawnych wynikających z tego przepisu, nie jest niezbędne do
rozpoznania przez Sąd Okręgowy apelacji strony pozwanej, a zgodnie z art. 390
9
§ 1 k.p.c. jest to konieczny warunek dopuszczalności przedstawienia przez sąd
drugiej instancji zagadnienia prawnego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
(art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz. U.
Nr 240, poz. 2052 ze zm.).