Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 161/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Stanisław Dąbrowski
w sprawie z powództwa Banku S.A.
przeciwko M. Spółce z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 2 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 listopada 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Bank S.A. wniósł w postępowaniu nakazowym przeciwko M. Sp. z o.o.
pozew o zapłatę kwoty 24 349 560,11 zł z ustawowymi odsetkami od kwoty
14 250,00 zł od dnia 20 lipca 2005 r. do dnia zapłaty, z ograniczeniem egzekucji do
nieruchomości położonej w W. przy ul. M. obciążonej na rzecz powoda hipoteką
umowną zwykłą.
W dniu 14 czerwca 2006 r. Sąd Okręgowy w W. wydał nakaz zapłaty w
postępowaniu nakazowym zgodnie z żądaniem pozwu, jednak bez ograniczenia w
zakresie w nim wskazanym.
Na skutek wniesienia zarzutów przez pozwanego Sąd Okręgowy w W.
wyrokiem z dnia 11 grudnia 2007 r. uchylił nakaz zapłaty i oddalił powództwo.
Sąd ustalił, że pozwany jest użytkownikiem wieczystym zabudowanej
nieruchomości położonej w W. przy ul. M. W księdze wieczystej prowadzonej dla tej
nieruchomości wpisana jest na rzecz powoda hipoteka umowna zwykła w
wysokości 14 400 000 zł z tytułu zabezpieczenia spłaty kredytu zaciągniętego przez
M. Sp. z o.o. (obecnie IN. Sp. z o.o.) na podstawie umowy z dnia 29 września
2000 r. z aneksem z dnia 29 września 2001 r. Zabezpieczenie rzeczowe w postaci
hipoteki przewidziane w umowie kredytowej zostało ustanowione przez
ówczesnego użytkownika wieczystego nieruchomości i właściciela budynku Biuro
P. Sp. z o.o.
Dłużnik osobisty nie spłacił kredytu, wobec czego powód wystawił w dniu
20 lipca 2005 r. bankowy tytuł egzekucyjny, któremu Sąd Rejonowy w W.
postanowieniem z dnia 14 lutego 2006 r. nadał klauzulę wykonalności. Zgodnie z
tym tytułem, dłużnik osobisty jest winien powodowi kwotę dochodzoną pozwem, na
którą składa się należność główna w kwocie 14 250 000 zł, oprocentowanie w
kwocie 4 025 554,09 zł i odsetki karne naliczone do dnia 19 lipca 2005 r. w kwocie
6 074 006,02 zł. Pozwany dłużnik rzeczowy nie odpowiedział na wezwanie do
zapłaty kwoty dochodzonej pozwem skierowane do niego przez powoda. Kwota
dochodzona od dłużnika osobistego jest wymagalna w związku z postawieniem
3
kredytu w stan natychmiastowej wymagalności, czego powód dokonał pismem z
dnia 6 lutego 2004 r.
Sąd Okręgowy powołując się na art. 78 ust 1 ustawy o księgach wieczystych
i hipotece (dalej: u.k.w.h.) stwierdził, że skoro powód dokonał wypowiedzenia
jedynie w stosunku do dłużnika osobistego, nie dokonał zaś go w stosunku do
dłużnika rzeczowego, to brak podstaw do uwzględnienia powództwa.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 7 listopada 2008 r. oddalił apelację powoda.
Sąd ten uwzględnił zarzut pozwanego dotyczący art. 78 ust 1 u.k.w.h. i uznał, że z
literalnego brzmienia art. 78 ust. 1 u.k.w. nie wynika obowiązek wierzyciela
polegający na dokonaniu wypowiedzenia w stosunku do dłużnika rzeczowego ze
względu na to, że nie istnieje między nimi żaden stosunek umowny. Sąd stanął na
stanowisku, że wystarczające jest w tej sytuacji powiadomienie dłużnika
rzeczowego o wypowiedzeniu umowy dłużnikowi osobistemu, czego powód
dokonał w piśmie doręczonym pozwanemu w dniu 30 stycznia 2006 r.
Sąd drugiej instancji stanął jednak na stanowisku, że Sąd Okręgowy
niesłusznie pominął pozostałe zarzuty pozwanego. Podzielił zgłoszony w zarzutach
od nakazu zapłaty zarzut, że powód nie udowodnił wysokości dochodzonej kwoty.
W ocenie Sądu, nie może o tym przesądzać zaopatrzony w klauzulę wykonalności
bankowy tytuł egzekucyjny z dnia 20 lipca 2005 r. wystawiony przez powoda
przeciwko dłużnikowi osobistemu.
Sąd Apelacyjny uwzględnił również zarzut pozwanego dotyczący zakresu
zabezpieczenia wierzytelności hipotecznej. Stwierdził, że odsetki kredytowe
hipoteka zabezpiecza tylko wtedy, gdy zostały one ujawnione we wpisie, a ponadto
hipoteka zwykła nie może zabezpieczać odsetek ustalonych w umowie kredytowej
według zmiennej stopy procentowej, nawet gdy zostały objęte treścią wpisu do
księgi wieczystej, skoro wierzytelności w kwocie nieustalonej mogą być
zabezpieczone tylko przez hipotekę kaucyjną.
Od powyższego wyroku powód wniósł skargę kasacyjną. W skardze, opartej
na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1 k.p.c.), zarzucił: naruszenie prawa
materialnego: 1) art. 71 u.k.w. poprzez pominięcie, iż istnienie wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką objęte jest domniemaniem wynikającym z samego faktu
4
wpisu hipoteki; 2) art. 95 Prawa bankowego poprzez pominięcie, iż załączony do
pozwu bankowy tytuł egzekucyjny (stanowiący wyciąg z ksiąg rachunkowych
banku) posiada moc dokumentu urzędowego, tym bardziej w warunkach opatrzenia
go sądową klauzulą wykonalności; 3) art. 69 u.k.w. poprzez bezpodstawne
przyjęcie, że hipoteka zwykła nie może zabezpieczać odsetek ustalonych
w umowie kredytowej oraz odsetek karnych.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie przepisów
postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj.: 1) art. 234
k.p.c. poprzez pominięcie domniemania prawnego z art. 71 u.k.w. co do istnienia
wierzytelności zabezpieczonej hipoteką; 2) art. 244 k.p.c. poprzez pominięcie, iż
dokument urzędowy (bankowy tytuł egzekucyjny opatrzony klauzulą wykonalności)
stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo poświadczone; 3) art. 252 k.p.c.
poprzez pominięcie, iż to na pozwanym ciążył dowód ewentualnego wskazania, iż
treść dokumentu urzędowego nie jest zgodna z prawdą; 4) art. 6 k.c. poprzez
błędne przyjęcie, że w warunkach istnienia domniemania z art. 71 u.k.w. oraz
złożenia dokumentu urzędowego stwierdzającego istnienie zobowiązania powód
powinien wykazać wysokość przysługującej mu względem pozwanego
wierzytelności; 5) art. 47914
§ 2 k.p.c. poprzez przyjęcie za udowodnione
gołosłownych twierdzeń pozwanego odnośnie braku podstaw do jego
odpowiedzialności, pomimo nieprzedstawienia na tę okoliczność żadnych dowodów
i ograniczenia się do zanegowania twierdzeń powoda.
W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sadowi Apelacyjnemu lub
uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu, ewentualnie uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i utrzymanie w mocy nakazu
zapłaty z dnia 14 czerwca 2006 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzasadniony jest wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, jakkolwiek nie wszystkie zarzuty należy
5
podzielić. Rozpoznając w pierwszej kolejności zarzuty naruszenia prawa
procesowego, trzeba zwrócić uwagę na następujące kwestie.
Skarżący trafnie zarzucał naruszenie art. 234 k.p.c. poprzez pominięcie
domniemania prawnego z art. 71 u.k.w.h. Przepis ten przewiduje domniemanie
prawne istnienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Domniemanie to może
być obalone, jednak zgodnie z regułą określoną w art. 6 k.c. dowód nieistnienia
wierzytelności hipotecznej obciążał pozwanego. Wadliwe zatem było uznanie, że to
powód winien wykazać dokumentami wysokość przysługującej mu w stosunku do
pozwanego kwoty wierzytelności, bowiem niewiarygodne jest, by skarżący nie
podejmował wobec dłużnika żadnej akcji przez okres kilku lat. Przeciwnie – dowód,
że wierzytelność nie istnieje w całości czy części, obciążał pozwanego. Błędne jest
również uznanie, że dokumentem przesądzającym o wysokości wierzytelności nie
może być zaopatrzony w klauzulę wykonalności bankowy tytuł egzekucyjny, skoro
tytuł ten dotyczy dłużnika osobistego, a nie dłużnika rzeczowego, jakim jest
pozwany. Bankowy tytuł egzekucyjny ma moc dokumentu urzędowego (art. 95
ustawy – Prawo bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. (jedn. tekst Dz. U. z 2002 r.,
Nr 72, poz. 665), tym bardziej takim dokumentem jest tytuł zaopatrzony w klauzulę
wykonalności nadaną przez sąd. Pogląd, że powód winien wykazać wysokość
swojej wierzytelności, pomimo złożenia bankowego tytułu egzekucyjnego
zaopatrzonego w klauzulę wykonalności narusza przepisy art. 244 i 252 k.p.c. oraz
art. 6 k.c. Trafnie także zarzucał skarżący, że wbrew treści art. 47914
§ 2 k.p.c. Sąd
drugiej instancji uznał, że uzasadnia uchylenie nakazu zapłaty wydanego
w postępowaniu nakazowym i oddalenie powództwa samo podniesienie
w zarzutach od nakazu zapłaty przez pozwanego zarzutu braku podstaw do jego
odpowiedzialności, bez wskazania dowodów mających te zarzuty potwierdzić.
Z przyczyn wskazanych wyżej zasadne są także zarzuty naruszenia prawa
materialnego, to jest art. 71 u.k.w.h. i art. 95 prawa bankowego. Przepis art. 3
u.k.w.h. stwarza ogólne domniemanie, że prawo jawne z księgi wieczystej wpisane
jest zgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy. Domniemanie to dotyczy także
hipoteki, która nie ma samodzielnego bytu i związana jest ściśle z wierzytelnością,
którą zabezpiecza. Ten ścisły związek uzasadnia rozciągnięcie domniemania
istnienia prawa wynikającego z wpisu hipoteki na zabezpieczoną nią wierzytelność,
6
a zasada ta, jak to już wyżej wskazano, została wyrażona w art. 71 u.k.w.h. Gdy
chodzi o art. 95 prawa bankowego, to jego treść jest jasna, a wynika z niej, że
wyciągom z ksiąg bankowych przydany został walor dokumentu urzędowego.
Zasadniczy zarzut dotyczy jednak naruszenia art. 69 u.k.w.h. poprzez
uznanie, że hipoteka zwykła nie może zabezpieczać odsetek ustalonych w umowie
kredytowej ani odsetek karnych. Sąd Apelacyjny uznał, że odsetki kredytowe są
zabezpieczone hipoteką zwykłą tylko wtedy, kiedy zostały ujawnione we wpisie do
księgi wieczystej. Sąd ten wskazał również, że hipoteka zwykła nie może
zabezpieczać odsetek za opóźnienie ustalonych w umowie według zmiennej stopy
procentowej, nawet gdyby zostały objęte wpisem, ponieważ wierzytelności o treści
nieustalonej mogą być zabezpieczone jedynie wpisem hipoteki kaucyjnej. W ocenie
skarżącego natomiast ani art. 69 u.k.w.h., ani art. 1025 k.p.c. nie daje podstaw do
uzasadnienia tego poglądu.
W związku z powyższym należy stwierdzić, że przedstawiony przez Sąd
Apelacyjny pogląd jest ugruntowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Sąd
Najwyższy kilkakrotnie uznał, że hipoteka zwykła ustanowiona dla zabezpieczenia
wierzytelności kredytowej banku obejmuje odsetki ustawowe za opóźnienie
w zakresie wskazanym w art. 1025 § 3 k.p.c., nie zabezpiecza natomiast odsetek
za opóźnienie ustalonych w umowie według zmiennej stopy procentowej, i to nawet
gdyby zostały objęte treścią wpisu do księgi wieczystej, odsetki kapitałowe zaś
zabezpiecza tylko wtedy, gdy zostały ujawnione we wpisie (por. wyroki SN z dnia
24 listopada 1998 r., I CKN 864/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 11; z dnia 12 marca
2003 r., III CKN 1026/00, niepubl.; z dnia 17 marca 2004 r., II CK 81/03, niepubl.;
uchwała z dnia 20 maja 2005 r., III CZP 24/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 60; wyrok
z dnia 13 stycznia 2005 r., IV CK 451/04, niepubl.). Takie stanowisko przeważa
również w literaturze prawniczej. Doktryna i orzecznictwo Sądu Najwyższego
w zasadzie zgodnie przyjmują, że w świetle wykładni funkcjonalnej
zabezpieczeniem hipotecznym objęte są tylko te odsetki umowne o stałej stopie
procentowej, które zostały wpisane do księgi wieczystej. Skarżący przytoczył
niektóre z tych orzeczeń, zanegował jednak utrwaloną linię orzecznictwa, opierając
się na wyrażonym w doktrynie, jak dotąd odosobnionym, poglądzie, że odesłanie
z art. 69 u.k.w.h. jest „odesłaniem pustym”, zatem jedynymi ograniczeniami co do
7
zakresu odpowiedzialności dłużnika hipotecznego za odsetki jest ich przedawnienie
oraz wartość nieruchomości, a w konsekwencji hipoteka zwykła zabezpiecza
zarówno wszelkie odsetki jak i koszty postępowania w pełnej wysokości. Skarżący
powołał też orzeczenie Sądu Apelacyjnego z dnia 28 marca 2007 r., w którym
podzielono prezentowany tu pogląd. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że w
orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd ten został odrzucony (por. przytoczoną
uchwałę z dnia 20 maja 2005 r.). Skarżący, poza wskazaniem odmiennego
stanowiska, nie przedstawił nowych argumentów, które przemawiałyby za jego
słusznością. Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela dotychczasową linię
orzecznictwa, w myśl której hipoteka zwykła nie zabezpiecza odsetek za
opóźnienie według zmiennej stopy procentowej ani odsetek kapitałowych
nie ujętych we wpisie. Pogląd ten wspiera fakt, że de lege lata regulacja zawarta
w art. 68 i 69 u.k.w.h. nie jest wyczerpująca, zatem przy określeniu zakresu
zabezpieczenia hipoteką należy uwzględniać przepisy § 46 i nast. rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1112 ze zm.), które
określa, jakie odsetki i w którym łamie podlegają wpisowi. O trafności tego
stanowiska świadczy również fakt, że art. 69 u.k.w.h. otrzymał inną treść w ustawie
z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 131, poz. 1035). Zgodnie z tą ustawą, w myśl
art. 69 hipoteka zabezpiecza mieszczące się w sumie hipoteki roszczenia o odsetki
oraz o przyznane koszty postępowania, jak również inne roszczenia o świadczenia
uboczne, jeżeli zostały wymienione w dokumencie stanowiącym podstawę wpisu
hipoteki do księgi wieczystej. Ustawa ta wejdzie w życie w dniu 20 lutego 2011 r.
i wprowadzi zasadnicze zmiany o charakterze systemowym, w tym likwidację
podziału hipoteki na zwykłą i kaucyjną. W obecnym stanie prawnym jednak podział
ten jeszcze występuje, a odsetki za opóźnienie o zmiennej stopie procentowej
mogą być objęte tylko hipoteką kaucyjną.
Za trafny należy natomiast uznać zarzut, że pogląd o niedopuszczalności
zabezpieczenia odsetek hipoteką zwykłą nie mógł prowadzić do oddalenia
powództwa w całości w sytuacji, w której wpisana hipoteka zwykła w kwocie
14 400 000 zł zabezpieczała co najmniej kapitał (14 250 000 zł.) i pewne należności
8
uboczne ponad sumę kapitału. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przesądzone
zostało także, że nie ma formalnych przeszkód, by wierzytelność hipoteczna
została zasądzona od dłużnika rzeczowego, jednak w takim wypadku egzekucja
może być skierowana wyłącznie do obciążonej hipoteką nieruchomości, co powinno
znaleźć wyraz w wyroku (por. wyrok SN z dnia 6 marca 1997 r., I CKU 78/96,
Prok. i Pr.-wkł. 1997, nr 6, poz. 38).
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.