Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 100/09
POSTANOWIENIE
Dnia 4 grudnia 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku Apolonii C.
przy uczestnictwie Adama Ż.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po Antonim Ż.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 4 grudnia 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 30 października 2008 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni Apolonia C. wniosła o zmianę postanowienia Sądu
Rejonowego z dnia 31 stycznia 1989 r. stwierdzającego nabycie spadku po Antonim
Ż. na podstawie ustawy i stwierdzenie, że spadek po tym spadkodawcy nabyła
w całości wnioskodawczyni na podstawie testamentu, który odnalazła w 2006 r.
Postanowieniem z dnia 21 maja 2008 r. Sąd Rejonowy w K. oddalił wniosek.
Z jego ustaleń wynikało, że w sprawie nabycia spadku po Antonim Ż. zostały
wydane przez sądy dwa postanowienia - z dnia 7 listopada 1988 r. i 31 stycznia 1989
r. Obydwa są prawomocne i jednakowej treści – stwierdzają nabycie spadku na
podstawie ustawy. W dniu 10 stycznia 2007 r. wnioskodawczyni wszczęła kolejne
postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po tym samym spadkodawcy,
przedkładając jego testament notarialny z dnia 19 czerwca 1974 r. W uzasadnieniu
wniosku wyjaśniła, że testament odnalazła w początkach marca 2006 r. Później jednak
sprostowała tę informację oświadczając, że było to w grudniu 2006 r. Po odrzuceniu
wniosku z uwagi na prawomocne osądzenie sprawy nabycia spadku po Antonim Ż.,
wnioskodawczyni wystąpiła z aktualnie rozpatrywanym żądaniem zmiany
wcześniejszego postanowienia. Sąd Rejonowy ocenił, że wnioskodawczyni nie
dotrzymała przewidzianego w art. 679 § 1 in fine k.p.c. rocznego terminu do złożenia
wniosku, liczonego od chwili, kiedy uzyskała możliwość powołania się na
odnaleziony testament, jako podstawę dziedziczenia. Ponadto stwierdził,
iż postępowanie przewidziane w art. 679 k.p.c. nie jest właściwą drogą w sytuacji,
kiedy istnieją dwa prawomocne postanowienia stwierdzające nabycie tego samego
spadku. Taki stan rzeczy, zdaniem Sądu, uzasadnia wystąpienie o wznowienie
postępowania.
Sąd Okręgowy w K. rozpoznał niniejszą sprawę na skutek apelacji
wnioskodawczyni. Apelująca zarzuciła błąd w ustaleniu daty dowiedzenia się
przez nią o istnieniu testamentu, pociągający za sobą niesłuszny wniosek, że o
zmianę postanowienia wystąpiła po upływie roku. Podniosła też, iż tryb określony w
art. 679 k.p.c. jest właściwy w niniejszej sprawie, ponieważ żadne z istniejących
3
postanowień o nabyciu spadku nie uwzględnia faktu sporządzenia przez
spadkodawcę testamentu.
Sąd odwoławczy oddalił apelację postanowieniem z dnia 30 października
2008 r., uznając za decydujący argument o niewłaściwości postępowania
przewidzianego w art. 679 k.p.c. W jego ocenie (popartej odwołaniem się do
orzecznictwa Sądu Najwyższego - wyroku z 16 grudnia 1983 r., III CZP 65/83 oraz
postanowienia z dnia 7 listopada 2002 r., V CKN 1258/00) - tryb ten nie może być
zastosowany w wypadku, kiedy istnieją dwa (lub więcej) prawomocne
postanowienia stwierdzające nabycie spadku po tej samem osobie, ponieważ nie
przewiduje możliwości uchylenia wadliwych postanowień. Uwzględnienie wniosku
apelującej doprowadziłoby, zdaniem Sądu Okręgowego, jedynie do zmiany
postanowienia z 31 stycznia 1989 r. Natomiast nadal funkcjonowałoby w obrocie
stwierdzenie nabycia spadku zawarte w postanowieniu z 7 listopada 1988 r.
Według Sądu Okręgowego nie ma znaczenia, czy dwa postanowienia są sprzeczne
ze sobą, czy też mają taką samą treść, ponieważ w każdym wypadku konieczne jest
objęcie jednym postępowaniem wszystkich spraw i usuniecie patologicznego stanu
poprzez wydanie jednego orzeczenia zgodnego z prawem. Nie jest to jednak możliwe
w trybie art. 679 k.p.c.
Zajmując powyższe stanowisko Sąd Okręgowy odstąpił od rozważania trafności
zarzutu skarżącej kwestionującego przyjętą przez Sąd Rejonowy datę odnalezienia
testamentu, uznając ten problem za bezprzedmiotowy.
Wnioskodawczyni zaskarżyła orzeczenie Sądu Okręgowego skargą
kasacyjną opartą na podstawie z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. i zarzuciła naruszenie:
- art. 679 k.p.c. poprzez przyjęcie, że tryb w nim przewidziany nie jest
właściwy, mimo że przedmiotem rozważań są dotychczas nie badane
przez sąd okoliczności uzasadniające zmianę kręgu spadkobierców;
- art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. polegające na
nierozpoznaniu istoty sprawy w wyniku wadliwego uznania za jego
przedmiot żądania uchylenia prawomocnych postanowień o stwierdzeniu
nabycia spadku po tej samej osobie, podczas gdy wniosek zmierzał do
4
ustalenia prawidłowego kręgu spadkobierców w oparciu o nowo
wykryte okoliczności;
- art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez nierozpoznanie
zawartego w apelacji zarzutu naruszenia art. 233 k.p.c.
We wnioskach skarżąca domagała się uchylenia w całości zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uczestnik postępowania Adam Ż. wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie od
wnioskodawczyni na jego rzecz kosztów postępowania kasacyjnego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Regulacja zawarta w art. 679 k.p.c. i jej wpływ na dopuszczalność wznowienia
postępowania w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku wywoływała spory od
początku obowiązywania. Artykuł 524 § 1 k.p.c., który umożliwia co do zasady
wznowienie postępowania nieprocesowego zakończonego prawomocnym
postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, wyłącza dopuszczalność
wznowienia, jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub
uchylone. W orzecznictwie wyrażano zarówno pogląd, że art. 679 k.p.c., który
niewątpliwie należało zaliczyć do przepisów przewidujących zmianę lub uchylenie
prawomocnego postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, wyłączał w ogóle
wznowienie postępowania w sprawach tego rodzaju, niezależnie od tego, jakimi
wadami było dotknięte postępowanie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
21 kwietnia 1994 r., III CZP 40/94, OSNC 1994/11/210, czy postanowienie z dnia
26 czerwca 2002 r., III CZ 64/02, nie publ.), jak i zapatrywanie przeciwne – że art.
679 k.p.c. wyłącza dopuszczalności złożenia skargi o wznowienie postępowania
jedynie w tych wypadkach, w których podstawa wznowienia pokrywa się
z przewidzianą w art. 679 k.p.c. (por. uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia
10 listopada 1969 r., III CZP 56/69, OSNCP 1970/7-8/118, a ostatnio postanowienie
z dnia 26 listopada 2003 r., III CK 144/02, nie publ., czy powoływane przez Sąd
Okręgowy postanowienie z dnia 7 listopada 2002 r., V CKN 1258/00, Wokanda
2003/9/8). Szczególny splot podstaw powstaje jednak w sytuacjach – wcale
5
nierzadkich - kiedy doszło do wydania więcej niż jednego postanowienia
stwierdzającego nabycie spadku po tym samym spadkodawcy. Wówczas,
zwłaszcza gdy konkurencyjne postanowienia były różnej treści, rodził się problem,
czy droga do rozwiązania tego, wysoce niewłaściwego stanu rzeczy, powinna
prowadzić poprzez wznowienie postępowania na zasadach ogólnych, czy też
możliwe byłoby wykorzystanie do tego celu postępowania przewidzianego w art.
679 k.p.c. Od kiedy bowiem, w wyniku nowelizacji kodeksu postępowania
cywilnego ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189) wyłączona
została możliwość usunięcia z obiegu prawnego prawomocnych lecz wadliwych
orzeczeń, poprzez zaskarżenie ich rewizją nadzwyczajną, powstała potrzeba
znalezienia odpowiedniej drogi prawnej prowadzącej do naprawienia takich błędów.
W cytowanym wyżej postanowieniu z dnia 7 listopada 2002 r. Sąd
Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością wznowienia w takim wypadku
postępowania na podstawie obowiązującego od 1 lipca 1996 r. art. 403 § 3 k.p.c.
w zw. z art. 412 § 3 i art. 13 § 2 k.p.c. Zwrócił uwagę, że tylko w ten sposób może
dojść do uporządkowania stanu rzeczy, ponieważ art. 412 § 3 k.p.c. umożliwia
uchylenie jednego lub nawet wszystkich orzeczeń dotyczących tego samego
stosunku prawnego i utrzymanie w mocy prawidłowego ewentualnie orzeczenie co
do istoty sprawy. Takiej swobody działania nie zapewnia art. 679 k.p.c., który –
mimo wzmianki o możliwości uchylenia postanowienia, w rzeczywistości wymaga
orzeczenia merytorycznego, a zatem prowadzi do zmiany wcześniejszego
orzeczenia o stwierdzeniu praw do spadku. W rezultacie nie jest narzędziem
skutecznie likwidującym nieprawidłową mnogość postanowień. Pogląd przeciwny,
przedstawiony w postanowieniu z dnia 8 sierpnia 2003 r. (V CK 491/02, nie publ.),
nawiązuje do stanowiska o wyłączności postępowania wznowieniowego
przewidzianego w art. 679 k.p.c. i celów, jakie to postępowanie ma realizować. Sąd
podkreślił jego odformalizowany charakter, ukierunkowany na ochronę prawa
rzeczywistego spadkobiercy do spadku bardziej niż to zapewniają przepisy
o wznowieniu postępowania. Zwrócił też uwagę, na zawarowaną art. 679 § 1 k.p.c.
możliwość uchylenia postanowienia, a nie tylko jego zmiany.
Ostatecznie jednak w orzecznictwie sądowym szerszą akceptację zyskała
koncepcja przyjęta w postanowieniu z 7 listopada 2002 r. (np. postanowienie Sądu
6
Najwyższego z dnia 26 listopada 2009 r. (III CSK 30/09, nie publ.), której trafność
uznają także Sądy obydwu instancji, rozpatrujące niniejszą sprawę. Koncepcja ta
prowadzi jednak do sytuacji, w której spadkobierczyni, chcąca przeprowadzić
dowód, że nie wszystkie osoby, które uzyskały stwierdzenie nabycia spadku, są
spadkobiercami oraz że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, jest
pozbawiona tej możliwości. Nie budzi bowiem wątpliwości, że obydwa
postanowienia stwierdzające nabycie spadku po Antonim Ż. uprawomocniły się
znacznie wcześniej niż przed pięcioma laty, wobec czego wznowienie
postępowania oparte na podstawie z art. 403 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., to
znaczy na podstawie późniejszego wykrycia prawomocnego orzeczenia
dotyczącego tego samego stosunku prawnego, nie jest już możliwe (art. 408 k.p.c.).
Powołany przepis w wyniku nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego,
dokonanej ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. (Dz.U. Nr 234, poz. 1571), został
zmieniony i zastąpił uchylony art. 403 § 3 k.p.c.
Tymczasem art. 679 k.p.c. nie stawia wnioskodawcy ograniczeń związanych
z upływem czasu od uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku lecz – jeśli wniosek składa osoba, która uczestniczyła we wcześniejszym
postępowaniu (§ 1) - jedynie z upływem czasu od chwili dowiedzenia się przez nią
o podstawie uzasadniającej żądaną zmianę postanowienia i z tym, aby podstawy
tej nie mogła powołać w poprzednim postępowaniu. Jeśli natomiast wniosek składa
osoba, która w poprzednim postępowaniu nie brała udziału (§ 2) – w ogóle nie
przewiduje ograniczeń. O ile więc zgodzić się należy, że postępowanie
przewidziane w art. 679 k.p.c. nie zostało pomyślane jako środek porządkujący,
którego zadaniem jest doprowadzenie do istnienia w obiegu prawnym tylko jednego
orzeczenia stwierdzającego porządek dziedziczenia po spadkodawcy, o tyle nie
można wyłączyć jego działania w wypadku wystąpienia ustawowych przesłanek do
jego zastosowania z tego tylko powodu, że równolegle funkcjonuje więcej niż jedno
postanowienie orzekające o tym samym przedmiocie.
Zwrócić też należy uwagę, że obecnie nawet wznowienie postępowania
w oparciu o podstawę z art. 403 § 2 k.p.c. nie zakłada całościowego rozwiązania
stanu spowodowanego istnieniem więcej niż dwóch orzeczeń rozstrzygających
o tożsamym przedmiocie, nie obliguje już bowiem sądu (jak czynił to uchylony art.
7
403 § 3 k.p.c.) do rozpoznania nie tylko zaskarżonego orzeczenia, lecz z urzędu
również innych prawomocnych orzeczeń dotyczących tego samego stosunku
prawnego.
Doprowadzenie do stanu, w którym w obrocie pozostaje tylko jedno
orzeczenie stwierdzające nabycie spadku po jednym spadkodawcy w drodze
wznowienia postępowania jest pożądane, jeżeli jednak nie jest możliwe –
nie pozbawia uprawnionych prawa żądania zmiany równolegle istniejących
postanowień przez określenie innego porządku dziedziczenia, niż w nich ujęty.
Przy tym – ponieważ postępowanie przewidziane w art. 679 k.p.c. toczy się według
reguł odnoszących się do postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, które
nakładają na sąd obowiązek dokonywania z urzędu istotnych ustaleń dotyczących
spadkobrania (art. 670 k.p.c. ) i nie wiążą go zgłoszonym żądaniem (art. 677 § 1
k.p.c.), przyjąć należy, że przewidziana w art. 679 § 3 k.p.c. powinność zmiany
orzeczenia w wypadku pozytywnego wyniku przeprowadzonego dowodu,
że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym
postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, wymaga wprowadzenia tej zmiany
do wszystkich znanych sądowi postanowień. Wprawdzie w ten sposób nie dojdzie
do wyeliminowania nieprawidłowości, za jaką uznać należy wielość postanowień
stwierdzających nabycie spadku, ale usunięta zastanie przynajmniej najbardziej
niepożądana dla porządku prawnego ewentualność istnienia równolegle orzeczeń
regulujących spadkobranie w rozbieżny sposób. W praktyce natomiast orzeczenie
zmieniające w jednakowy sposób dwa lub więcej postanowień stanie się
technicznie jednym rozstrzygnięciem, którym legitymować się będzie spadkobierca.
Ponieważ w wyniku przyjęcia odmiennych założeń Sąd Okręgowy nie
rozpoznał istoty zarzutu skarżącej, kwestionującego prawidłowość ustalenia,
że wniosek o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku złożyła
dochowując rocznego terminu liczonego od dnia odnalezienia testamentu – trafny
okazał się także zarzut naruszenia art. 378 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Natomiast podnoszenie przez skarżącą naruszenia art. 386 § 1 w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. jest przedwczesne, w sytuacji kiedy Sąd Okręgowy nie rozważył
części zgłoszonych w apelacji zarzutów procesowych, natomiast co do pozostałych
zajął niewłaściwe stanowisko.
8
Z przytoczonych względów zaskarżone postanowienie należało uchylić na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.