Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 stycznia 2010 r., III CZP 125/09
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Wojciech Katner
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Heleny W. przeciwko Jackowi A.,
Małgorzacie A., Krzysztofowi A. i Tomaszowi A. przy udziale interwenienta
ubocznego Gminy Miasto S. o wydanie lokalu, oraz w sprawie z powództwa
wzajemnego Jacka A. i Małgorzaty A. przeciwko Helenie W. o zapłatę, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20 stycznia 2010 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Szczecinie
postanowieniem z dnia 1 października 2009 r.:
"1. Czy w świetle przepisu art. 756 k.c. w przypadku wyrażenia zgody przez
użyczającego na poczynienie nakładów na rzecz użyczoną przez biorącego w
użyczenie do rozliczenia tych nakładów ma zastosowanie przepis art. 753 § 2 w
związku z art. 713 k.c.?
w przypadku odpowiedzi twierdzącej:
2. Kiedy staje się wymagalne roszczenie biorącego rzecz w użyczenie o zwrot
nakładów poniesionych na tą rzecz, w szczególności czy jest to uzależnione od
wcześniejszego wydania rzeczy oraz czy przysługuje mu roszczenie o zwrot tylko
nakładów koniecznych, czy również użytecznych i przynoszących korzyść
użyczającemu i czy charakter tych nakładów ma wpływ na datę ich wymagalności?"
podjął uchwałę:
Artykuł 753 § 2 w związku z art. 713 k.c. nie ma zastosowania do
rozliczenia nakładów na rzecz użyczoną, poczynionych przez biorącego do
używania za zgodą użyczającego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Szczecinie wyrokiem z dnia 29 września 2008 r. nakazał
pozwanym Jackowi A., Małgorzacie A., Krzysztofowi A. oraz małoletniemu
Tomaszowi A., aby opróżnili i wydali powódce Helenie W. lokal mieszkalny
położony w S. przy ul. H. nr 2a/6 w stanie wolnym od rzeczy i osób. Ustalił, że
pozwanym przysługuje uprawnienie do lokalu socjalnego; wstrzymał wykonanie
wyroku w części orzekającej eksmisję pozwanych do czasu zaoferowania im przez
Gminę S. lokalu socjalnego oraz zasądził od pozwanej wzajemnej Heleny W. na
rzecz powodów wzajemnych Jacka A. i Małgorzaty A. kwotę 21 273,74 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia 20 grudnia 2006 r., a w pozostałej części
powództwo wzajemne oddalił.
Sąd Rejonowy ustalił, że jesienią 1989 r. powódka (pozwana wzajemna)
Helena W. i pozwani (powodowie wzajemni) Jacek A. oraz Małgorzata A. zawarli na
czas nie oznaczony umowę użyczenia części lokalu mieszkalnego o powierzchni
66,10 m2
, składającego się z trzech pokoi, położonego w S. przy ul. H. nr 2a. Lokal
ten stanowił wówczas własność Gminy Miasta S., a powódka była jego
najemczynią. Zgodnie z umową, pozwani otrzymali do wyłącznego używania jeden
pokój wraz z prawem współkorzystania z pokoju przechodniego, kuchni,
przedpokoju i toalety. W czasie trwania stosunku użyczenia przeprowadzili oni – w
uzgodnieniu z powódką – wiele prac remontowych i modernizacyjnych
podnoszących standard lokalu. Piece kaflowe zastąpili piecem gazowym,
zamontowali nową instalację centralnego ogrzewania, wymienili stare nieszczelne
okna na nowe, urządzili łazienkę, wymienili instalację elektryczną w kuchni, łazience
i przedpokoju, wyłożyli podłogi wykładziną PCV, ocieplili ścianę oddzielającą pokój
zajmowany przez powódkę od klatki schodowej oraz uszczelnili instalację gazową w
kuchni.
Wskutek pogarszających się pomiędzy stronami stosunków, pozwani w
kwietniu 2006 r. zaprzestali uiszczania opłat związanych z utrzymaniem lokalu.
Wcześniej, począwszy od 1992 r., pozwani ponosili te opłaty w całości, mimo że –
według porozumienia z powódką – mieli je wnosić w 2/3 częściach. W czerwcu
2006 r. powódka nabyła od Gminy Miasta S. prawo własności najmowanego lokalu
wraz z prawem współużytkowania gruntu, a pismem z dnia 18 lipca 2006 r.
wypowiedziała pozwanym umowę użyczenia części tego lokalu ze skutkiem na
dzień 18 października 2006 r. Powodowie wzajemni wraz z dziećmi Krzysztofem A.
i małoletnim Tomaszem A. zamieszkują w lokalu powódki do chwili obecnej i nie
ponoszą jakichkolwiek związanych z tym kosztów.
Sąd Rejonowy uznał za zasadne powództwo główne, obejmujące żądanie
eksmisji pozwanych oraz – częściowo – powództwo wzajemne o zapłatę
równowartości nakładów poczynionych na lokal. Uwzględniając powództwo
wzajemne na podstawie art. 753 § 2 zdanie drugie w związku z art. 713 k.c.,
wskazał, że dokonane przez pozwanych nakłady na lokal były uzasadnione, gdyż
okazały się użyteczne i obiektywnie korzystne dla powódki, a roszczenie o ich zwrot
nie jest uzależnione od wydania użyczającemu przedmiotu użyczenia.
Wyrok Sądu Rejonowego, w części uwzględniającej powództwo wzajemne,
zaskarżyła apelacją powódka, zarzucając naruszenie art. 718 § 1 i art. 719 w
związku z art. 226 § 1 zdanie drugie k.c. przez uznanie, że roszczenie o zwrot
nakładów na rzecz użyczoną, zwiększających jej wartość, może zostać skutecznie
zgłoszone przed dokonaniem zwrotu rzeczy. W pozostałym zakresie wyrok Sądu
Rejonowego – wobec jego niezaskarżenia – uprawomocnił się.
Przy rozpoznawaniu apelacji powódki Sąd Okręgowy w Szczecinie powziął
wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym przedstawionym do
rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Zgodnie z art. 713 zdanie drugie k.c., do rozliczenia wskazanych nakładów
stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art.
52 i nast. k.c.). Sąd Okręgowy, analizując treść tego unormowania, zwrócił uwagę,
że brak w nim zastrzeżenia ograniczającego jego zastosowanie wyłącznie do
sytuacji, w której nakłady poczynione zostały bez zgody użyczającego. Dostrzegł
przy tym, że ustawodawca nie przewidział wprost odpowiedniego stosowania
przepisów o zleceniu do rozliczenia nakładów na rzecz użyczoną, dokonanych za
zgodą użyczającego. Może to, w ocenie Sądu Okręgowego, oznaczać, że reguła
wyrażona w art. 713 zdanie drugie k.c. znajduje zastosowanie – z wyłączeniem
przewidzianym wyraźnie w art. 756 k.c. – w każdym z tych przypadków.
Zapatrywanie takie trzeba jednak zdecydowanie odrzucić.
W judykaturze i w piśmiennictwie zgodnie przyjmuje się, że pojęcie
„prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia” należy rozumieć szerzej niż opisująca tę
instytucję nazwa, gdyż obejmuje ono nie tylko przypadki braku zlecenia, lecz braku
jakiejkolwiek podstawy prawnej do dokonania czynności. Przepisy o prowadzeniu
cudzych spraw bez zlecenia znajdują zastosowanie wtedy, gdy prowadzącego nic
nie upoważnia ani nic nie zobowiązuje do działania na rzecz osoby
zainteresowanej. Nie może być zatem mowy o prowadzeniu cudzych spraw bez
zlecenia w sytuacji, w której istnieje jakikolwiek obowiązek prawny do podjęcia
określonych czynności. Zakres podstaw do działania, które wykluczają możliwość
kwalifikowania go jako prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, jest szeroki.
Podstawę taką może stanowić stosunek cywilnoprawny albo
administracyjnoprawny, a także może ona wynikać bezpośrednio z ustawy (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1978 r., IV CR 124/78, OSNC 1979, nr 6,
poz. 119, z dnia 9 marca 2004 r., I CK 573/03, nie publ, z dnia 30 czerwca 2005 r.,
IV CK 784/04, nie publ. oraz z dnia 30 stycznia 2007 r., IV CSK 221/06, nie publ.).
Z przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku ustaleń faktycznych wynika,
że powódka wyraziła zgodę na wykonanie przez pozwanych prac remontowych i
modernizacyjnych w użyczonym częściowo lokalu, a nawet, że strony w tym
zakresie współdziałały ze sobą. Mogłoby to wskazywać, że pomiędzy stronami
doszło do uzgodnienia w sprawie przeprowadzenia tych prac. W takiej sytuacji
stosowanie przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia do rozliczenia
nakładów poczynionych przez pozwanych – w świetle ugruntowanego stanowiska
judykatury oraz doktryny – nie może wchodzić w rachubę. Działanie biorących rzecz
do używania miałoby wówczas swoją podstawę prawną w uzgodnieniu z
użyczającym.
Z przytoczonych względów z zaniechaniem ścisłego odesłania w art. 713 k.c.
do przepisów o zleceniu – w razie zgody na poczynienie nakładów i wydatków na
rzecz użyczoną oraz do przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, w
razie braku takiej zgody – nie można łączyć zamiaru potraktowania obu tych
sytuacji w sposób jednakowy. Wprowadzenie takiego symetrycznego odesłania
byłoby nie tylko zbędne, ale nastręczałoby wiele trudności. Trzeba zauważyć, że do
rozliczenia nakładów dokonanych za zgodą użyczającego nie zawsze mogłyby mieć
zastosowanie wyłącznie przepisy o zleceniu, odnoszące się do dokonywania
czynności prawnych. Nakłady i wydatki mogą być dokonywane również w ramach
innych stosunków prawnych, np. umowy o świadczenie usług podobnej do zlecenia
lub umowy o dzieło, co usprawiedliwiałoby stosowanie przepisów regulujących te
stosunki prawne. Niemożliwość rozróżnienia wszystkich tych wchodzących w grę
sytuacji w pełni usprawiedliwia przyjętą w art. 713 k.c. formułę wyraźnego
wskazania ustawowego modelu rozliczeń jedynie w wypadku braku jakiejkolwiek
innej podstawy prawnej dokonania nakładów i wydatków wykraczających poza
zwykłe koszty utrzymania rzeczy.
Ustawodawca dostrzegł natomiast potrzebę wyraźnego uregulowania –
mogącego budzić wątpliwości – przypadku, w którym w chwili poczynienia
nakładów i wydatków nie było stosownego uzgodnienia, później zaś doszło do
potwierdzenia dokonanych już czynności. W takiej sytuacji – jak wskazano wyraźnie
w art. 756 k.c. – następuje nadanie prowadzeniu sprawy skutków zlecenia. Wskutek
potwierdzenia, oddziałującego ex tunc, tj. od chwili poprowadzenia sprawy,
kształtuje się taka sytuacja, jaka zaistniałaby w przypadku prowadzenia cudzej
sprawy od początku na podstawie stosownego uzgodnienia dokonanego przez
zainteresowane podmioty.
Zaprezentowana wykładnia art. 713 k.c. nie pozwala przyjąć – wbrew
wątpliwościom Sądu Okręgowego – że prowadzeniu sprawy nadawane są skutki
zlecenia jedynie w razie potwierdzenia (art. 756 k.c.), natomiast w przypadku braku
uprzedniej zgody na dokonanie nakładów i wydatków na rzecz użyczoną następuje
powrót do stosowania art. 713 w związku z art. 752 i nast. k.c. Przeciwnie, w
każdym wypadku skutkiem wyrażenia zgody jest niestosowanie wymienionych
przepisów, chyba że strony uzgodniły – co nie jest wyłączone – przyjęcie tego
właśnie ustawowego modelu rozliczeń.
Stojąc na gruncie tego zapatrywania, za bezprzedmiotowe należy uznać
roztrząsanie – powiązanych treściowo z rozstrzygniętym już zagadnieniem
prawnym – kwestii wymagalności roszczeń zgłoszonych przez pozwanych
(powodów wzajemnych) oraz zakresu obowiązku zwrotu nakładów i wydatków na
rzecz użyczoną w zależności od charakteru tych wydatków i nakładów. Skoro
podstawy rozliczeń między stronami nie stanowi art. 753 § 2 w związku z art. 713
k.c., niecelowe jest rozważanie ograniczeń odnoszących się do zwrotu nakładów
wynikających z ich charakteru.
W świetle wcześniejszych uwag wypada w tym miejscu stwierdzić, że
odpowiedzią na wątpliwości Sądu Okręgowego wyrażone w drugim pytaniu
prawnym może być w zasadzie jedynie wskazanie na potrzebę samodzielnego
badania zakresu obowiązku zwrotu nakładów, w oderwaniu od pojęć nakładów
koniecznych lub innych. Ze względu na nieprzydatność tego podziału przy wykładni
art. 753 § 2 k.c., pytanie o wpływ charakteru nakładów na datę ich wymagalności
nie ma żadnego znaczenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).