Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 407/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko Przedsiębiorstwu Państwowej Komunikacji Samochodowej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 marca 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3.600 (trzy tysiące sześćset)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
M. K. wniósł o zasądzenie na jego rzecz od Skarbu Państwa – Wojewody X
kwoty 350.004,34 zł z odsetkami ustawowymi tytułem naprawienia szkody w postaci
utraconego wynagrodzenia za okres od grudnia 2001 r. do marca 2004 r., jaką poniósł
2
na skutek bezpodstawnego rozwiązania z nim umowy o zarządzanie Przedsiębiorstwem
Państwowej Komunikacji Samochodowej w W. (dalej – „Przedsiębiorstwo PKS”).
Do udziału w sprawie po stronie pozwanej wezwane zostało Przedsiębiorstwo
PKS.
Wyrokiem z dnia 15 maja 2008 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził
od Przedsiębiorstwa PKS na rzecz powoda kwotę 350.004,34 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia 7 października 2005 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo
w stosunku do tego pozwanego w zakresie odsetek za czas przed dniem 7 października
2005 r., oddalił powództwo w całości w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa i
orzekł o kosztach procesu i nieuiszczonych kosztach sądowych.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 28 marca 2001 r. pomiędzy powodem
a Skarbem Państwa reprezentowanym przez Wojewodę X, jako organem założycielskim
Przedsiębiorstwa PKS, została zawarta umowa o zarządzanie Przedsiębiorstwem na
okres trzech lat, poczynając od dnia 1 kwietnia 2001 r. Umowa ta została rozwiązana ze
skutkiem natychmiastowym przez Wojewodę X pismem z dnia 26 listopada 2001 r.
Zdaniem Sądu Okręgowego rozwiązanie umowy było bezzasadne i pozwane
Przedsiębiorstwo PKS na podstawie art. 471 k.c. ponosi odpowiedzialność za szkodę
doznaną przez powoda, stanowiącą różnicę pomiędzy wynagrodzeniem, które
otrzymałby jako zarządca Przedsiębiorstwa do końca marca 2004 r., a dochodami
uzyskanymi przez niego w tym okresie. Podniesiony przez pozwane Przedsiębiorstwo
PKS zarzut przedawnienia Sąd Okręgowy uznał za niezasadny, albowiem przyjął, że do
roszczenia dochodzonego przez powoda ma zastosowanie przewidziany w art. 118 k.c.
dziesięcioletni termin przedawnienia. Oddalenie powództwa w stosunku do pozwanego
Skarbu Państwa – Wojewody X Sąd Okręgowy uzasadnił brakiem legitymacji biernej
tego pozwanego.
Apelacje od wyroku Sądu pierwszej instancji wnieśli powód – w części
oddalającej powództwo w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa i orzekającej
o odsetkach i pozwane Przedsiębiorstwo PKS – w części uwzględniającej powództwo.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 marca 2009 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że oddalił powództwo w stosunku do Przedsiębiorstwa PKS i
oddalił apelację powoda oraz orzekł o kosztach postępowania i nieuiszczonych
kosztach sądowych.
Sąd Apelacyjny uznał, że obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej zarządcy
przedsiębiorstwa państwowego wskutek nienależytego wykonania umowy o
3
zarządzanie przedsiębiorstwem obciąża to przedsiębiorstwo (art. 471 k.c.). Brak jest
przesłanek do przypisania Skarbowi Państwa przewidzianej w przepisach o czynach
niedozwolonych odpowiedzialności za szkodę doznaną przez powoda. Materiał zebrany
w sprawie uzasadnia stwierdzenie bezpodstawności rozwiązania z powodem umowy o
zarządzanie przedsiębiorstwem. Rozważanie kwestii rozmiaru szkody poniesionej przez
powoda jest jednakże bezprzedmiotowe. Roszczenie powoda uległo bowiem
trzyletniemu przedawnieniu przewidzianemu w art. 118 k.c. Jest to mianowicie
roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej przez powoda.
Zawierając umowę o zarządzanie przedsiębiorstwem podjął się on wykonywania
czynności, które z punktu widzenia przedmiotowego odpowiadały istocie działalności
gospodarczej. Były to czynności w ramach działalności prowadzonej na własny
rachunek, zarobkowej, stanowiącej podstawowe źródło dochodu, ukierunkowane na
uzyskanie jak największej efektywności, a przy tym powtarzalne. Działalność ta była
przewidziana przez powoda jako forma wieloletniego udziału w obrocie gospodarczym,
także po ustaniu stosunku nawiązanego między stronami. Początek biegu
przedawnienia wiązać trzeba z wymagalnością roszczenia, tę zaś wyznacza przepis art.
455 w zw. z art. 120 k.c. Informację o rozwiązaniu umowy powód uzyskał wkrótce
po wysłaniu pisma z dnia 26 listopada 2001 r., a żądanie naprawienia szkody przez
pozwane Przedsiębiorstwo PKS zgłosił dopiero w piśmie z dnia 28 lipca 2005 r.
W okolicznościach sprawy brak jest podstaw do złagodzenia skutków przedawnienia
przez odwołanie się do konstrukcji nadużycia prawa (art. 5 k.c.).
Wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej powództwo w stosunku
do pozwanego Przedsiębiorstwa PKS powód zaskarżył skargą kasacyjną. Podstawami
skargi są: I. naruszenie prawa materialnego, a to 1) art. 118 k.c. przez błędną wykładnię
i przyjęcie, że roszczenie dochodzone w sprawie jest roszczeniem związanym z
prowadzeniem działalności gospodarczej, 2) art. 120 § 1 w zw. z art. 455 k.c. przez
błędną wykładnię i przyjęcie, że roszczenie dochodzone przez powoda było wymagalne
w całości z dniem uzyskania przez niego informacji o rozwiązaniu umowy o
zarządzanie, II. naruszenie przepisów postępowania – art. 378 w zw. z art. 384 k.p.c.
przez oparcie wyroku na zarzucie przedawnienia, który nie został podniesiony w apelacji
pozwanego Przedsiębiorstwa PKS, III. nieważność postępowania spowodowaną
umocowaniem pełnomocnika pozwanego Przedsiębiorstwa PKS jednoosobowo przez
zarządcę, podczas gdy zgodnie z art. 50 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 25 września 1981 r.
o przedsiębiorstwach państwowych umocowanie powinno być podpisane przez dwie
4
osoby upoważnione (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego w zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwane Przedsiębiorstwo PKS wniosło o jej
oddalenie i zasądzenie od powoda na jego rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Podniosło, że mimo częściowo błędnego uzasadnienia zaskarżony wyrok odpowiada
prawu. Oddalenie powództwa w stosunku do tego pozwanego jest bowiem uzasadnione
brakiem jego legitymacji procesowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Najdalej idącym zarzutem podniesionym w skardze kasacyjnej jest zarzut
nieważności postępowania. Jest to zarzut niezasadny. Pełnomocnik procesowy
pozwanego Przedsiębiorstwa był należycie umocowany i ze względu na jego
umocowanie nie zachodzi nieważność postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Skarżący
pominął, że nad pozwanym Przedsiębiorstwem PKS ustanowiony był zarząd
komisaryczny. W tej sytuacji, stosownie do art. 66 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 25 września
1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz.
981 ze zm.), organy Przedsiębiorstwa uległy rozwiązaniu i dyrektor Przedsiębiorstwa
został odwołany, a osoba sprawująca zarząd komisaryczny przejęła kompetencje
organów Przedsiębiorstwa (z wyjątkiem wymienionych w art. 66 ust. 3). Osoba ta
(zarządca komisaryczny) była więc umocowana do udzielenia – jednoosobowo –
pełnomocnictwa procesowego w imieniu Przedsiębiorstwa.
2. W myśl art. 382 k.p.c. sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Materiałem zebranym w rozumieniu tego przepisu są twierdzenia, wnioski i zarzuty stron
oraz przeprowadzone dowody. Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek
apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia
prawa materialnego (uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia
2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Jako sąd orzekający w sprawie co do
jej meritum ma obowiązek samodzielnego zastosowania prawa materialnego. Ponieważ
przedawnienie jest instytucją prawa materialnego, sąd drugiej instancji ma obowiązek
rozważenia kwestii przedawnienia – w razie podniesienia zarzutu przedawnienia przez
tego, przeciwko komu służy roszczenie (art. 117 § 2 k.c.) – bez względu na zarzuty
apelacji. Sąd Apelacyjny był zatem uprawniony i zobowiązany do wzięcia pod uwagę i
rozważenia zasadności zarzutu przedawnienia zgłoszonego przez pozwane
5
Przedsiębiorstwo PKS w postępowaniu w pierwszej instancji, pomimo że zarzut ten nie
został powtórzony w apelacji tego pozwanego. Nie zachodzi zatem zarzucane w
skardze kasacyjnej naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. Zmieniając wyrok Sądu pierwszej
instancji na niekorzyść powoda, Sąd Apelacyjny nie naruszył także art. 384 k.p.c. Sąd
ten bowiem rozpoznawał sprawę – o czym zdaje się zapominać skarżący – także na
skutek apelacji pozwanego Przedsiębiorstwa PKS.
3. Jak wynika z uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny prawidłowo
wyłożył pojęcie „prowadzenia działalności gospodarczej” użyte w art. 118 k.c. oraz
związek jaki musi zachodzić pomiędzy roszczeniem a prowadzeniem działalności
gospodarczej, aby roszczenie ulegało trzyletniemu przedawnieniu przewidzianemu w
wymienionym przepisie. Zarzut naruszenia art. 118 k.c. przez błędną wykładnię nie jest
więc zasadny.
To, czy okoliczności faktyczne, które zdaniem Sądu Apelacyjnego świadczą o
prowadzeniu przez powoda działalności gospodarczej, uzasadniają takie stwierdzenie –
które skarżący usiłuje podważyć – nie jest kwestią wykładni art. 118 k.c., ale jego
zastosowania. Podstawą rozpoznawanej skargi kasacyjnej nie jest jednak niewłaściwe
zastosowanie art. 118 k.c. (błąd w subsumcji), a zatem takie jego naruszenie uchyla się
spod oceny Sądu Najwyższego (art. 39813
§ 1 w zw. z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.).
Skarżący nadmierne znaczenie przypisał sformułowaniu użytemu w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku że „roszczenie dochodzone przez powoda podlegało trzyletniemu
przedawnieniu jako funkcjonalnie związane z aktywnością o charakterze
gospodarczym”. O związku roszczenia dochodzonego przez powoda z prowadzeniem
przezeń działalności gospodarczej świadczą okoliczności faktyczne wskazane przez
Sąd Apelacyjny.
4. Nie można natomiast odmówić racji skarżącemu, o ile zarzuca naruszenie art.
120 § 1 w zw. z art. 445 k.c. przez błędną wykładnię.
Jak przyjął Sąd Apelacyjny i czego nie kwestionuje skarżący, podstawą prawną
roszczenia dochodzonego przez powoda stanowi art. 471 k.c. Tak w doktrynie jak i
judykaturze w zasadzie zgodnie przyjmuje się, że roszczenia dochodzone na tej
podstawie ulegają przedawnieniu na zasadach ogólnych, co oznacza odesłanie do art.
120 i 455 k.c. Zgodnie z tymi przepisami początek biegu przedawnienia nie może zatem
nastąpić, jeżeli roszczenie jeszcze nie powstało, np. jeżeli roszczenie o naprawienie
szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie
powstało wobec braku szkody. Jedynie na podstawie przepisów szczególnych, których
6
przykładem jest art. 4421
§ 2 k.c., dotyczący szkody wyrządzonej czynem
niedozwolonym, która wynikła ze zbrodni lub występku, możliwe jest rozpoczęcie biegu
przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody, pomimo że szkoda jeszcze nie
wystąpiła.
W sytuacji, gdy powód dochodzi naprawienia szkody w postaci utraconych
korzyści i roszczenie jego obejmuje odszkodowanie z tytułu nieotrzymanego
wynagrodzenia za okres od grudnia 2001 r. do marca 2004 r., nie można przyjąć, jak
uczynił to Sąd Apelacyjny, że bieg przedawnienia roszczenia – w całości – rozpoczął się
„wkrótce” po dniu 26 listopada 2001 r. Jest oczywiste, że wówczas powód nie mógł
domagać się zaspokojenia tego roszczenia, gdyż nie poniósł jeszcze szkody
spowodowanej nieotrzymaniem umówionego wynagrodzenia. Początek biegu
przedawnienia tego roszczenia powinien być ustalony oddzielnie dla poszczególnych
świadczeń obejmujących naprawienie szkody spowodowanej nieotrzymaniem przez
powoda wynagrodzenia w kolejnych okresach, w których zgodnie z umową
wynagrodzenie to byłoby mu wypłacone.
5. Skargę kasacyjną należało jednakże oddalić, albowiem jak trafnie podniosło
pozwane Przedsiębiorstwo PKS w odpowiedzi na skargę, mimo częściowo błędnego
uzasadnienia zaskarżony wyrok odpowiada prawu. Oddalenie powództwa w stosunku
do pozwanego Przedsiębiorstwa PKS jest bowiem uzasadnione brakiem jego
legitymacji procesowej.
Zagadnienie legitymacji procesowej w sprawie o naprawienie szkody
spowodowanej nienależytym wykonaniem umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem
państwowym zawartej na podstawie art. 45 u.p.p. nie jest nowe. Zagadnienie to
rozważał już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 stycznia 2009 r., sygn. akt II CSK
435/08 (LEX nr 527121) i stanął na stanowisku, że odszkodowanie za nienależyte
wykonanie umowy jest świadczeniem mającym naprawić szkodę spowodowaną
niewłaściwym działaniem bądź zaniechaniem dłużnika. Jest to roszczenie o innym
charakterze niż roszczenie o wykonanie umowy. Ma na celu wyrównanie uszczerbku
wywołanego nieprawidłowym zachowaniem kontrahenta, a nie wymuszenie na nim
wykonania zobowiązania zgodnie z treścią umowy. Odpowiedzialność za nienależyte
wykonanie umowy może ponosić tylko podmiot, który jest jej stroną. W art. 45a u.p.p.
ustawodawca przewidział wyraźnie dopuszczalność zawarcia przez Skarb Państwa we
własnym imieniu szczególnego rodzaju umowy dotyczącej mienia należącego do
przedsiębiorstwa państwowego. Stroną takiej umowy jest Skarb Państwa
7
reprezentowany przez wojewodę i Skarb Państwa (reprezentowany przez wojewodę), a
nie przedsiębiorstwo, jest biernie legitymowany w sprawie o naprawienie szkody
wynikłej z nienależytego jej wykonania. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za
nienależyte wykonania umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym nie
pozostaje w sprzeczności z zasadami wyrażonymi w art. 34 i 40 k.c.
Stanowisko wyrażone w powołanym wyżej wyroku Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną w pełni podziela.
Wobec powyższego, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy postanowił na podstawie
art. 108 § 1 w zw. z art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z § 13 ust. 4 pkt 2 i § 6 pkt 7
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za
czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).