Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 507/09
POSTANOWIENIE
Dnia 17 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi Ireny K.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa Nadleśnictwa S., Stanisława K., Barbary K.,
Zbigniewa K., Sławomira K., Mariana K., Romana K. i Jarosława B.
o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem
Sądu Rejonowego w O. z dnia 30 sierpnia 2005 r., po rozpoznaniu na posiedzeniu
niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania Skarbu Państwa Nadleśnictwa S. od
postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 21 maja 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w części zmieniającej
postanowienie Sądu pierwszej instancji oraz orzekającej
o kosztach postępowania i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w P. pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 25 lutego 2009 r. Sąd Rejonowy w O., ze skargi
Ireny K., wznowił postępowanie w sprawie o stwierdzenie nabycia własności
nieruchomości przez zasiedzenie zakończonej prawomocnym orzeczeniem tego
Sądu z dnia 30 sierpnia 2005 r. (sygnatura akt [...]) – w części dotyczącej
nieruchomości oznaczonej numerem ewidencyjnym 489, położonej w T. oraz
zmienił postanowienie wydane w tej sprawie w ten sposób, że stwierdził, iż
wymienioną nieruchomość nabyli przez zasiedzenie z dniem 1 lutego 1985 roku
skarżąca Irena K. i jej mąż Andrzej K.
Podstawę rozstrzygnięcia Sądu stanowiły następujące ustalenia faktyczne.
Skarb Państwa – Lasy Państwowe Nadleśnictwo w S. złożył do Sądu Rejonowego
w O. wniosek o stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie z dniem 1
października 2002 roku działek leśnych położonych w obrębie O. o powierzchni
321,19 ha, w obrębie T. o pow. 13,1523 ha, w obrębie P. o pow. 319,98 ha i w
obrębie B. o pow. 1823,93 ha.
Sąd Rejonowy w O., po dokonaniu ogłoszenia o toczącym się postępowaniu,
postanowieniem z dnia 30 sierpnia 2005 roku stwierdził nabycie przez Skarb
Państwa – Lasy Państwowe z dniem 1 stycznia 1985 roku działek leśnych
położonych w obrębie O. o powierzchni 321,19 ha, w obrębie T. o powierzchni
13,1523 ha, w obrębie P. o powierzchni 319,98 ha i w obrębie B. o powierzchni
1823,93 ha. W skład tych nieruchomości weszła również działka oznaczona
obecnie numerem ewidencyjnym 489 (poprzedni nr 534) o pow. 0,9517 ha
położona w T. Działkę tę nabyli małżonkowie Andrzej i Irena K. w pierwszej
połowie lat 60-tych nieformalną umową od Marii B., która później dnia 24
października 1975 roku uzyskała na całe gospodarstwo rolne o pow. 7,53 ha akt
własności ziemi. Dnia 6 kwietnia 1976 roku Maria B. przekazała to gospodarstwo
rolne wraz z wymienioną działką na Skarbu Państwa.
Przedmiotowa działka graniczyła z siedliskiem należącym do Andrzeja i Ireny
małżonków K., którzy po jej nabyciu postawili budynek mieszkalny w granicach obu
działek. Andrzej K. rozpoczął też budowę domu leżącego w całości na działce
kupionej od Marii B. Dom ten wykończył i w nim zamieszkał w latach 1984 – 1985
jego syn Roman K., któremu rodzice przekazali tę działkę i zaczął na niej
3
samodzielnie gospodarzyć. W 2000 roku Nadleśnictwo S. zawarło z Romanem K.
umowę dzierżawy łąk na okres 5 lat, określając tylko ich powierzchnie.
Mając na względzie powyższe ustalenia Sąd Rejonowy w O., uznając za
uzasadnioną skargę o wznowienie postępowania, stwierdził zasiedzenie własności
nieruchomości jak w postanowieniu.
W apelacji uczestnik Skarb Państwa – Lasy Państwowe Nadleśnictwo S.
zarzucił błąd w ustaleniach faktycznych stanowiących podstawę rozstrzygnięcia
przez oparcie tychże na dowodach z zeznań świadków, pomijając materiał
dowodowy z dokumentów wskazujących, iż od 1976 roku przedmiotowa
nieruchomość stanowiła własność Skarbu Państwa oraz pomijając okoliczność
zawarcia umowy dzierżawy części przedmiotowej nieruchomości.
Postanowieniem z dnia 21 maja 2009 r. Sąd Okręgowy w P. zmienił zaskarżone
postanowienie tylko w ten sposób, że stwierdził zasiedzenie własności tej samej
nieruchomości przez uczestnika Romana K. z dniem 1 października 2005 r. i
oddalił w pozostałej części apelację Skarbu Państwa.
Sąd Okręgowy podzielił zarzut nieuwzględnienia istotnej okoliczności
a mianowicie prawomocnej decyzji Naczelnika Gminy M. z 6 kwietnia 1976 roku o
przejęciu m. in. przedmiotowej nieruchomości na własność Państwa w trybie
ustawy z 29 maja 1974 roku o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność
Państwa za rentę i spłaty pieniężne (k. 34 – 35), a następnie prawomocnej decyzji
nr 604/d/2/76 tegoż organu z 29 maja 1976 roku o przekazaniu jej na rzecz
Państwowych Lasów Nadleśnictwo O. (k. 20 – 21). Obowiązujący bowiem w czasie
biegu terminu zasiedzenia przepis art. 177 k.c. wyłączał możliwość zasiedzenia
nieruchomości będącej przedmiotem własności państwowej. Przepis ten został
uchylony dopiero ustawą z dnia 28 lipca 1990 roku o zmianie ustawy – Kodeks
cywilny (Dz. U. z 18 sierpnia 1990 roku z późn. zm.) – z mocą obowiązującą od 1
października 1990 roku (art. 1 pkt 33 tej ustawy).
Jednakże stosownie do art. 10 tej ustawy, jeżeli przed dniem jej wejścia
w życie istniał stan, który według przepisów dotychczasowych wyłączał
zasiedzenie nieruchomości a według przepisów obowiązujących po wejściu w życie
tej ustawy prowadzi do zasiedzenia, to zasiedzenie biegnie od dnia wejścia jej
4
w życie; przy czym termin ten ulega skróceniu o czas, w którym powyższy stan
istniał przed wejściem w życie ustawy, lecz nie więcej niż o połowę.
Sąd Okręgowy podzielił w całości ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego
dotyczące: stanu posiadania, jego zakresu oraz następstwa posiadaczy
nieruchomości i przyjął je za własne. Na podstawie tych ustaleń przyjął, że
zasiedzenie nieruchomości nastąpiło na podstawie art. 172 § 1 i 2 k.c. w brzmieniu
ustawy z 28 lipca 1990 roku (Dz.U. Nr 55, poz. 321) w związku z art. 10 tej ustawy
z dniem 1 października 2005 roku (trzydziestoletni okres zasiedzenia, skrócony
o połowę, z początkiem terminu biegu od 1 października 1990 roku i zaliczeniu na
rzecz uczestnika Romana K. na podstawie przepisu art. 176 § 1 k.c. posiadania
poprzedników: Andrzeja i Ireny K.).
Uczestnik postępowania Skarb Państwa – Nadleśnictwo S. zastępowane w
postępowaniu kasacyjnym przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa wniósł
skargę kasacyjną od postanowienia sądu drugiej instancji. Zarzucił w niej
naruszenie przepisów postępowania tj.: art. 382 k.p.c. w związku z art. 378 § 1
k.p.c. przez pominięcie dowodu z umów dzierżawy gruntu ornego, w tym umowy
zawartej dnia 1 stycznia 2000 r. między Skarbem Państwa – Nadleśnictwem S. a
uczestnikiem postępowania Romanem K., której przedmiotem była część działki nr
489; art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c. przez
nieodniesienie się do zarzutu apelacji polegającego na błędzie w ustaleniach
faktycznych oraz niewyjaśnienie, dlaczego sąd uznał, że uczestnik aż do 1
października 2005 r. mimo zawarcia w czasie biegu zasiedzenia dwóch umów
dzierżawy części nieruchomości objętej wnioskiem. W ramach podstawy
wymienionej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. uczestnik zarzucił naruszenie art. 172 § 2
k.c. w związku z art. 172 § 1 k.c. i 336 k.c. przez jego błędne zastosowanie,
polegające na przyjęciu, że w okolicznościach przedmiotowej sprawy nastąpiło
nabycie przez zasiedzenie własności nieruchomości, podczas gdy z ustaleń sądu
pierwszej instancji, przyjętych za własne przez sąd drugiej instancji, nie wynika, aby
ziściły się przesłanki prowadzące do zasiedzenia własności. Na tych podstawach
skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w P.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafny jest przede wszystkim zarzut dotyczący niezachowania przez Sąd
drugiej instancji wymagań przewidzianych w art. 328 § 2 k.p.c. dla uzasadnienia
wyroku sądu drugiej instancji. Jest to sytuacja szczególna albowiem nie każde
uchybienie w zakresie konstrukcji uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji
może stanowić podstawę skutecznego zarzutu kasacyjnego. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się zgodnie, że zarzut naruszenia przepisów art. 328 § 2
k.p.c. może stanowić zasadną podstawę skargi kasacyjnej tylko wtedy, gdy
uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia nie posiada wszystkich koniecznych
elementów bądź zawiera tak oczywiste braki, które uniemożliwiają kontrolę
kasacyjną (por. wyrok SN z dnia 27 marca 2008 r., III CSK 315/07, LEX nr 390105;
wyrok SN z dnia 21 lutego 2008 r., III CSK 264/07, LEX nr 465952; wyrok z dnia
26 sierpnia 2009 r., I CSK 26/09, niepubl.). Art. 328 § 2 k.p.c. ma, z mocy art. 391
k.p.c., odpowiednie zastosowanie do uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej
instancji. Nie musi ono zawierać wszystkich elementów właściwych dla
postępowania w pierwszej instancji. Jeżeli sąd drugiej instancji w pełni akceptuje
uzasadnienie orzeczenia sądu pierwszej instancji i wskazane w nim ustalenia
faktyczne, to wystarczy, że da temu wyraz w treści uzasadnienia swego orzeczenia,
bez powtarzania szczegółowych ustaleń faktycznych i wnioskowań, zawartych
w motywach zaskarżonego orzeczenia. Wskazane uproszczenie, jest
dopuszczalne jednak tylko wtedy, gdy sąd drugiej instancji w całości opiera swe
rozstrzygnięcie na ustaleniach faktycznych sądu niższej instancji. W przypadku,
gdy ten sąd dokonuje odmiennych ustaleń w stosunku do tych, na których oparł się
sąd pierwszej instancji albo też dokonuje dalszych własnych ustaleń powinien te
zmiany uzasadnić tak, aby możliwe było przeprowadzenie kontroli kasacyjnej.
W rozpoznawanej sprawie sąd drugiej instancji podzielił wprawdzie w całości
ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego dotyczące stanu posiadania, jego zakresu
oraz następstwa posiadaczy nieruchomości i przyjął je za własne, rzecz jednak
w tym, że ustalenia te były adekwatne do przyjętego przez sąd pierwszej instancji
okresu zasiedzenia, który upłynął dnia 1 lutego 1985 r. Tymczasem uwzględnienie
art. 177 k.c. oraz zastosowanie art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy – Kodeks cywilny wymagało dodatkowych ustaleń, co do posiadania
6
samoistnego przedmiotowej nieruchomości w późniejszym okresie, aż do
1 października 2005 r.. Pomimo stwierdzenia zasiedzenie własności
nieruchomości, które nastąpiło w późniejszym terminie, Sąd drugiej instancji nie
poczynił żadnych samodzielnych ustaleń, co do samoistnego posiadania
nieruchomości przez Romana K. do dnia 1 października 2005 r., w każdym razie w
uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia brak wskazania podstawy faktycznej, która
usprawiedliwiałaby rozstrzygnięcie tej treści.
Trzeba jednocześnie podnieść, że wymóg posiadania samoistnego, jako
warunek nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie, nie odnosi się
wyłącznie do chwili objęcia nieruchomości w posiadanie, lecz całego okresu
posiadania wymaganego do nabycia w ten sposób własności. Sytuacja w tym
zakresie może zaś ulegać zmianie (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 maja
2007 r., sygn. akt III CSK 75/07, niepubl.)
Odpowiednie stosowanie art. 328 § 2 k.p.c. w postępowaniu apelacyjnym
(art. 391 § 1 k.p.c.) nakazuje przyjąć, że wymogi uzasadnienia sądu drugiej
instancji ulegają częściowo modyfikacji, także z uwagi na treść art. 378 § 1 k.p.c.
Skoro przepis ten nakłada na sąd obowiązek rozpoznania wszystkich zarzutów
zawartych w apelacji, to jednocześnie istnieje obowiązek sporządzenia
uzasadnienia wyroku przez sąd drugiej instancji w taki sposób, by zawierało ono
przedstawienie oceny tych zarzutów. W wypadku kwestionowania w apelacji oceny
dowodów i ustaleń poczynionych w sądzie pierwszej instancji, muszą one zostać
poddane kontroli i ocenie instancyjnej, której wyniki winny być przedstawione
w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji. Powinność rozpoznania sprawy
w granicach apelacji oznacza, między innymi, nakaz wzięcia pod uwagę,
rozważenia i oceny wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków;
nierozpoznanie zarzutów apelacji stanowi obrazę tego przepisu.
W związku z tym zasadnie podnosi się w skardze kasacyjnej pominięcie
przez sąd drugiej instancji, podniesionego w apelacji zarzutu błędu w ustaleniach
faktycznych związanego między innymi z pominięciem zawarcia umowy dzierżawy
całości lub części nieruchomości objętej wnioskiem. Uchybienie to rozciągnęło się
również na postępowanie dowodowe przed sądem drugiej instancji, który zgodnie
7
z art. 382 k.p.c., ma obowiązek orzekania na podstawie całości materiału
dowodowego zebranego w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Dowód z umów dzierżawy dopuścił sąd pierwszej instancji. Ich zawarcie ma istotne
znaczenie zarówno dla ustalenia zakresu faktycznego posiadania nieruchomości
przez Romana K. i jego poprzedników jak i dla oceny czy sprawowane w ten
sposób faktyczne władztwo nad nieruchomością może być uznane z posiadanie
samoistne w rozumieniu art. 336 k.c.
Jak wynika z dotychczasowych rozważań, zarzuty naruszenia przepisów
postępowania okazały się uzasadnione a dotyczyły one niezachowania tych
obowiązków procesowych sądu, które pozwałyby zrekonstruować podstawę
faktyczną orzekania. Jak trafnie zwrócił wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
15 maja 2009 r. (sygn. akt II CSK 707/2008, niepubl.), o prawidłowym
zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero wówczas, gdy ustalenia
stanowiące podstawę wydania zaskarżonego wyroku pozwalają na ocenę tego
zastosowania. Brak stosownych ustaleń uzasadnia zarzut naruszenia prawa
materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł jak wyżej.