Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 169/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa E. S.
przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie X
o ustalenie prawa własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 grudnia 2008 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i zmienia wyrok Sądu Okręgowego w K. z dnia 12
czerwca 2008 r., sygn. akt I C (...) w ten sposób, że powództwo oddala;
nie obciąża powoda kosztami procesu.
2
Uzasadnienie
Powód E. S. w dniu 4 grudnia 2007 r. wniósł pozew przeciwko Skarbowi Państwa
Wojewodzie X o ustalenie, że jego ojciec A. S. był właścicielem, szczegółowo opisanych
nieruchomości, tworzących majątki o nazwach K.(…) i F.(…), zaś matka H. A. z domu N.
była właścicielką nieruchomości w N. Interes prawny w ustaleniu majątku rodziców
powód uzasadniał tym, że jako jedyny ich spadkobierca chce dochodzić rekompensaty z
tytułu pozostawienia nieruchomości poza granicami Polski.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 12 czerwca 2008 r. uwzględnił powództwo w
całości. Apelację pozwanego Skarbu Państwa od tego orzeczenia Sąd Apelacyjny
oddalił wyrokiem z dnia 10 grudnia 2008 r.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego strona pozwana zarzuciła
naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy, a
mianowicie:
art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 1 i 2 k.p.c., art. 199 § 1 pkt 1
k.p.c. oraz art. 1 ust. 1, art. 5, art. 7, art. 9, art. 20 i art. 27 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o
realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi
granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 169, poz. 1418 ze zm.) – poprzez
nieuwzględnienie z urzędu nieważności postępowania i poprzez uznanie, iż
dopuszczalna jest w niniejszej sprawie droga sądowa,
art. 36 umowy z dnia 26 października 1994 r. zawartej pomiędzy Rzeczypospolitą
Polską a Białorusią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych,
rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz. U. z 1995 r. Nr 127, poz. 619) w zw. z art.
1099 k.p.c. poprzez uznanie, że w niniejszej sprawie istnieje jurysdykcja krajowa. W
skardze kasacyjnej podniesiono także zarzut naruszenia prawa materialnego poprzez
błędną wykładnię art. 189 k.p.c., polegającą na przyjęciu, że powodowi przysługiwał w
niniejszej sprawie interes prawny w ustaleniu, że jego poprzednicy prawni w związku z II
Wojną Światową pozostawili poza obecnymi granicami kraju majątek, podczas gdy
swoje uprawnienie powód mógł zrealizować na drodze postępowania pozasądowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nieruchomości, których ustalenia prawa własności dotyczy żądanie pozwu,
położone są obecnie w granicach Białorusi. Polskę i Białoruś wiąże umowa z dnia 26
października 1994 r. o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych,
rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz. U. z 1995 r. Nr 128, poz. 619). Zgodnie z art.
3
36 tej umowy do stosunków prawnych dotyczących nieruchomości właściwe są prawo i
organy tej umawiającej się strony, na której terytorium nieruchomość jest położona.
Wypada zauważyć, że nawet gdyby nie było dwustronnej umowy z Białorusią,
zachodziłby brak jurysdykcji krajowej w sprawie o ustalenie własności nieruchomości
położonej na Białorusi, gdyż stosownie do art. 1102 § 2 k.p.c., obowiązującego w chwili
wydania zaskarżonego wyroku, rozpoznaniu przez sądy polskie nie podlegały sprawy o
prawa rzeczowe na nieruchomości położonej za granica. Jednakże, żądanie pozwu
dotyczy ustalenia prawa własności przysługującego w czasie, gdy nieruchomości
znajdowały się na obszarze Państwa Polskiego. Powód nie wywodzi żadnych skutków
prawnych dotyczących tych nieruchomości po ich przejściu pod jurysdykcję Białorusi,
jego celem jest uzyskanie rekompensaty za utracone nieruchomości od polskiego
Skarbu Państwa. Z tego względu art. 36 umowy pomiędzy Polską i Białorusią z dnia 26
października 1994 r. nie może mieć w sprawie zastosowania i nie jest trafny zarzut
naruszenia przez Sąd Apelacyjny tego przepisu umowy przez przyjęcie, że sprawa
należy do jurysdykcji krajowej.
Niezasadny jest także zarzut niedopuszczalności drogi sądowej i w związku z tym
nieważności postępowania. Nie ulega wątpliwości, że spór o to czy poprzednikom
prawnym powoda przysługiwało prawo własności do nieruchomości pozostawionej w
związku z wojną poza obecnymi granicami państwa jest sporem cywilnoprawnym. W
sprawie chodzi nie tylko o przesądzenie samego faktu pozostawienia mienia poza
obecnym obszarem państwa polskiego, lecz również o ustalenie, że w stosunku do tego
mienia służyło poprzednikom prawnym powoda prawo własności. Zatem, niniejsza
sprawa jest sprawą ze stosunków z zakresu prawa cywilnego w rozumieniu art. 1 k.p.c.
W myśl art. 2 § 3 k.p.c. nie są rozpoznawane w postępowaniu sądowym sprawy cywilne,
jeżeli przepisy szczególne przekazują je do właściwości innych organów. Zarzuty skargi
kasacyjnej dotyczą tej negatywnej przesłanki ustalenia dopuszczalności drogi sadowej i
koncentrują się na zagadnieniu czy art. 1 ust. 1, art. 5, art. 7, art. 9, art. 20 i art. 27
ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia
nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej należą do przepisów
szczególnych, o których mowa w art. 2 § 3 k.p.c. Otóż, wszystkie przytoczone w skardze
kasacyjnej przepisy ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. dotyczą dochodzenia świadczeń od
Skarbu Państwa na rzecz osób, które na skutek okoliczności związanych z wojną
rozpoczętą w 1939 r., były zmuszone opuścić byłe terytorium Polski. Żądanie
świadczenia ma charakter jakościowo odmienny od żądania ustalenia prawa, nawet
4
jeżeli istnienie tego prawa jest przesłanką świadczenia. Biorąc nadto pod uwagę, że art.
2 k.p.c. posługuje się konstrukcją ustawowego domniemania drogi sądowej do
rozpoznawania sprawy cywilnej nie można zgodzić się ze stanowiskiem strony
skarżącej, że droga sądowa jest wyłączona przy rozpoznawaniu spraw o ustalenie
prawa własności do nieruchomości pozostawionej poza obecnymi granicami Państwa
Polskiego.
Wedle art. 189 k.p.c. konieczną przesłanką skuteczności powództwa o ustalenie,
jest istnienie interesu prawnego powoda w ustaleniu. Z reguły interes ten istnieje
wówczas, gdy powód z usprawiedliwionych przyczyn znajduje się w niepewnej sytuacji
prawnej albo kiedy jego sfera prawna jest zagrożona lub naruszona, a on nie ma innych
środków jej ochrony (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2000 r.,
IV CKN 205/00, z dnia 8 maja 2000 r., V CKN 219/00 oraz z dnia 27 stycznia 2004 r., II
CK 387/02, niepubl.).
Istnienie interesu prawnego podlega ocenie w każdej sprawie o ustalenie na
podstawie jej konkretnych okoliczności faktycznych. W niniejszej sprawie powód
wskazał, że swój interes prawny w ustaleniu prawa własności rodziców upatruje w tym,
że jako ich jedyny spadkobierca chce dochodzić roszczeń z tytułu prawa do
rekompensaty za mienie pozostawione za granicą. Sąd drugiej instancji podzielił
argumentację powoda.
Pod rządem ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 22, poz. 99 ze zm.) i rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 16 września 1985 r. w sprawie zaliczenia wartości mienia
nieruchomego pozostawionego za granicą na poczet opłat za użytkowanie wieczyste lub
na pokrycie ceny sprzedaży działki budowlanej i położonych na niej budynków (Dz. U.
Nr 47, poz. 1244 ze zm.), poczynając od uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 1987 r. III CZP 68/87, OSNCP nr 6 z 1988 r. poz. 74, w
judykaturze przyjmowano interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie
pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami państwa jako oczywisty i nie
wymagający bliższego uzasadnienia. Tendencja ta utrzymywała się po wejściu w życie
ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z
tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości nieruchomości
pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego (Dz. U. Nr 6, poz. 39). Jak
się wydaje na tak liberalny kierunek orzecznictwa w zakresie przyjmowania interesu
prawnego decydujący wpływ miało przekonanie, że proces sądowy daje pełniejsze
5
możliwości dowodowe niż postępowanie administracyjne. Pogląd taki usprawiedliwiony
był tym, że § 5 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 września 1985 r.
początkowo wprowadzała w postępowaniu administracyjnym ograniczenia dowodowe.
Także w art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. wymieniono zamkniętą listę
środków dowodowych.
Sytuacja diametralnie zmieniła się po wejściu w życie ustawy z dnia 8 lipca 2005
r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza
obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Artykuł 6 ust. 4 tej ustawy jednoznacznie
przewiduje, że w postępowaniu zmierzającym do potwierdzenia prawa do rekompensaty
obowiązuje zasada otwartej listy środków dowodowych. Co więcej, ustawa zawiera
rozwiązania, które pozwalają przeprowadzić pewne dowody w sposób łatwiejszy, niż w
postępowaniu cywilnym, np. dowód ze świadków może być przeprowadzony nie tylko
przez złożenie zeznań bezpośrednio przed organem prowadzącym postępowanie, ale
także w drodze oświadczenia złożonego przed notariuszem lub w polskiej placówce
konsularnej w kraju zamieszkania świadka.
Udzielenie pomocy w przygotowaniu dowodów dla potrzeb postępowania
administracyjnego nie jest rolą sądów. Należy więc przyjąć, że od czasu wejścia w życie
wyżej wymienionej ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. zamiar dochodzenia w postępowaniu
administracyjnym roszczeń na podstawie przepisów tej ustawy nie uzasadnia interesu
prawnego do wytoczenia powództwa o ustalenie, że powód poza obecnymi granicami
państwa pozostawił nieruchomość do których jemu samemu bądź jego poprzednikom
przysługiwało prawo własności. Innego interesu prawnego powód w tej sprawie nie
wskazał.
Zatem trafny jest zarzut skargi kasacyjnej co do naruszenia art. 189 k.p.c. przez
nieuwzględnienie braku interesu prawnego powoda. Interes prawny powoda jest
przesłanką materialnoprawną powództwa o ustalenie. Omawiany zarzut skargi
kasacyjnej dotyczy więc podstawy naruszenia prawa materialnego. Umożliwia to
stosownie art. 39816
k.p.c. uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co istoty sprawy.
Z powyższych względów na mocy art. 39816
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak w
sentencji wyroku. Mając na względzie charakter sprawy i sytuację majątkową powoda
na podstawie art. 102 k.p.c. nie obciążono go kosztami procesu.