Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 403/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Międzynarodowej Korporacji Gospodarczej „I.(...)” Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w T.
przeciwko M. B., L. K. i J. V.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 22 maja 2009 r., sygn. akt III Ca 329/09,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w K. do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2009 r. Sąd Rejonowy w T. – po rozpoznaniu
sprawy na skutek całkowitej utraty mocy przez wydany w przez ten Sąd w postępowaniu
upominawczym nakaz zapłaty z dnia 3 marca 2008 r. – zasądził solidarnie od
pozwanych na rzecz powódki 52 107 zł z ustawowymi odsetkami w podwójnej
wysokości od dnia 11 maja 2002 r.
Sąd ustalił, że w dniu 9 maja 2000 r. M. B. zawarł z powodem umowę nr (...), w
której zobowiązał się uczestniczyć w systemie „A.(...)” w celu przydzielenia mu asygnaty
towarowej na kwotę 55 000 zł. Strony ustaliły, że pozwany będzie płacił miesięczną ratę
kompletną w wysokości w 651,25 zł. Pozwany zobowiązał się również, że zapłaci
powódce – w razie powstania zaległości – zaległą kwotę z ustawowymi odsetkami w
wysokości 0,15 % za każdy dzień zwłoki.
W dniu 3 sierpnia 2000 r. pozwany złożył „Oświadczenie członka grupy o
terminowych spłatach zadłużenia”, w którym potwierdził, że ma wobec powódki –
według stanu na dzień 2 sierpnia 2000 r. – zobowiązanie w wysokości 70 335 zł,
podlegające zaspokojeniu w 108 ratach miesięcznych w wysokości 651,25 zł każda
(rata kompletna). W celu zabezpieczenia zobowiązania powódka zawarła umowę
poręczenia z L. K. w dniu 4 sierpnia 2000 r. i z J. V. w dniu 23 sierpnia 2000 r.
Pismem z dnia 17 czerwca 2000 r. powódka powiadomiła M. B. o przyznaniu mu
podczas Aktu Przydziału z dnia 17 czerwca 2000 r. Asygnaty na kwotę 55 000 zł.
Powódka wypłaciła pozwanemu – po potrąceniu z wymienioną wierzytelnością opłaty
asygnacyjnej (3300 zł) i jednej raty połówkowej (250 zł) – kwotę 51 450 zł w dwóch
ratach w wysokości 30 000 zł i 21 450 zł.
Pozwany przestał spłacać raty, nie reagował też na wielokrotnie ponawiane przez
powódkę wezwania do ich zapłaty.
Sąd Rejonowy uznał, że M. B. ponosi odpowiedzialność z tytułu nienależytego
wykonania zawartej z powódką umowy, a pozwani L. K. i J. V. – umowy poręczenia.
Zdaniem Sądu uchylenie z dniem 21 grudnia 2007 r. art. 17e ust. 1 ustawy z dnia 16
kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji nie ma znaczenia dla oceny
ważności umowy z dnia 9 maja 2000 r. W chwili jej zawierania działalność powódki,
polegająca na administrowaniu samofinansującymi się grupami, była legalna.
Legitymacja powódki do występowania w sprawie wynika z łączącego strony stosunku
3
prawnego. Jej istnienia nie podważa fakt powstania po zawarciu umowy grupy
samofinansującej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że pozwany był zobowiązany do
świadczeń na rzecz powódki, a nie tej grupy. Pozwani nie wykazali, aby zawarte umowy
były sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Sąd nie podzielił
zarzutu, że dochodzone roszczenie uległo przedawnieniu na podstawie art. 24 Ogólnych
warunków umownych, ponieważ ten przepis nie znajduje zastosowania w sprawie.
Podstawę przedawnienia roszczenie stanowi natomiast art. 118 k.c. Jako podstawę
prawną rozstrzygnięcia Sąd wskazał art. 471 i 879 § 1 k.c.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w K. oddaliła apelację pozwanych,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik pozwanych
zarzucił naruszenie art. 2 pkt 10 i art. 10 ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o
przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. Nr 171, poz. 1206, dalej:
„u.p.n.p.r.”) w związku z art. 58 § 1 oraz art. 3531
k.c. Powołując się na tę podstawę
wniósł „o uchylenie zaskarżonego wyroku i uchylenie poprzedzającego go wyroku Sądu
Rejonowego w T. i rozpoznanie sprawy co do istoty (…)”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Łącząca powódkę i pozwanego M. B. umowa z dnia 9 maja 2000 r. należy do
umów zawieranych w ramach tzw. systemu argentyńskiego, czyli konsorcyjnego
systemu zakupu produktu. W chwili jej podpisania obowiązujące prawo nie zawierało
przepisów bezpośrednio regulujących tego rodzaju działalność gospodarczą. Umowy
były zatem zawierane w ramach przewidzianej w art. 3531
k.c. zasady swobody umów.
Przepisy wyraźnie odnoszące się do działalności w systemie argentyńskim
znalazły się dopiero w ustawie z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U.
Nr 100, poz. 1081; dalej: „u.k.k.”). Jednakże nie mają one znaczenia dla oceny łączącej
strony procesu umowy, ponieważ zgodnie z art. 21 u.k.k. do umów zawartych przed
dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe.
Dnia 17 czerwca 2004 r. została uchwalona ustawa o zmianie ustawy o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz ustawy o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr
162, poz. 1693; dalej: „ustawa nowelizująca”).
Ustawa nowelizująca uzupełniła w ustawie z dnia 16 kwietnia 1993 r. o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze
zm.; dalej: „u.z.n.k.) zawarty w art. 3 ust. 2 katalog czynów nieuczciwej konkurencji
przez objęcie nim czynów polegających na prowadzeniu lub organizowaniu działalności
4
w systemie konsorcyjnym. Dodała też do tej ustawy nowy przepis art. 17e, stanowiący,
że czynem nieuczciwej konkurencji jest prowadzenie działalności gospodarczej
polegającej na zarządzaniu mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem
konsumentów, utworzonej w celu finansowania zakupu praw, rzeczy ruchomych lub
usług na rzecz uczestników grupy (system konsorcyjny). Do czynów nieuczciwej
konkurencji zaliczyła również organizowanie grupy z udziałem konsumentów w celu
zakupów w systemie konsorcyjnym.
W ustawie z dnia 20 lipca 2001 o kredycie konsumenckim ustawa nowelizująca
wprowadziła zaś zmiany, które spowodowały usunięcie umowy zawieranej w tzw.
systemie argentyńskim z katalogu umów o kredyt konsumencki. Uchylony został art. 2
ust. 2 pkt 6 u.k.k., stanowiący, że za umowę o kredyt konsumencki uważa się umowę,
na mocy której kredytodawca zobowiązuje się do udzielenia kredytu związanego z
obowiązkiem wniesienia przez konsumenta, w jakiejkolwiek formie, środków pieniężnych
oprocentowanych poniżej stopy rynkowej lub nieoprocentowanych. W konsekwencji tej
zmiany uchylony został również art. 4 ust. 4 u.k.k., nakładający na kredytobiorcę – w
wypadku zawarcia umowy, o której mowa w art. 2 ust. 2 pkt 6 u.k.k. – obowiązek
podania dodatkowo maksymalnego okresu oczekiwania na kredyt oraz warunków
odstąpienia od umowy wniesienia środków pieniężnych. Uchylony został także art. 7 ust.
3-5 u.k.k., określający sposób ustalania utraconych korzyści z tytułu wniesienia środków
pieniężnych w wypadku kredytu, o którym mowa w art. 2 ust. 2 pkt 6 u.k.k. Ustawa
nowelizująca uchyliła też część II załącznika „Wzór obliczania rocznej stopy
oprocentowania dla kredytu, o którym mowa w art. 2 ust. 2 pkt 6 u.k.k.”
Zakres zmian przewidzianych w ustawie nowelizującej oznaczał wprowadzenie –
z chwilą wejścia tej ustawy w życie (z dniem 3 sierpnia 2004 r.) – zakazu prowadzenia
działalności w systemie konsorcyjnym. W związku z tym istotnego znaczenia nabrała
kwestia – ze względu na konsekwencje społeczne – uregulowań intertemporalnych. W
dyskusji podnoszono, że zakaz prowadzenia wspomnianej działalności, związany z
likwidacją istniejących dotychczas grup samofinansujących, godziłby w interes tych
konsumentów, którzy nie otrzymali jeszcze, mimo wniesionych środków pieniężnych,
pożyczki lub produktu, podkreślano, że za jego ochroną przemawia zasada państwa
prawnego i zagwarantowana w Konstytucji ochrona prawa własności, a także ochrona
konsumenta. W konsekwencji, w regulującym omawianą kwestię art. 3 ustawy
nowelizującej ustawodawca zakazał zawierania jedynie nowych umów w systemie
konsorcyjnym. Umowy zawarte przed wejściem w życie ustawy uznał natomiast za
5
ważne i nakazał stosowanie do nich przepisów dotychczasowych. Aprobując to
rozwiązanie, w piśmiennictwie podkreślono, że bezwzględny zakaz działalności w
systemie konsorcyjnym mógłby narazić Skarb Państwa na roszczenia odszkodowawcze
poszkodowanych konsumentów.
Z dniem 21 grudnia 2007 r. weszła w życie ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o
przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Zgodnie z art. 2 pkt 10 u.p.n.p.r.
przez pojęcie „system konsorcyjny” rozumie się prowadzenie działalności gospodarczej
polegającej na zarządzaniu mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem
konsumentów, utworzonej w celu zakupu produktu na rzecz uczestników grupy. W myśl
zaś z art. 10 u.p.n.p.r. prowadzenie działalności w formie systemu konsorcyjnego jest
nieuczciwą praktyka rynkową; za nieuczciwą praktykę rynkową zostało uznane również
organizowanie grupy z udziałem konsumentów w celu finansowania zakupu w systemie
konsorcyjny. Jednocześnie przytoczona ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. uchyliła art.
17e u.z.n.k. (art. 18 pkt 3 u.p.n.p.r.).
W literaturze podkreśla się, że uchylenie art. 17e u.z.n.k jest konsekwencją
przeniesienia przez ustawodawcę określonego w tym przepisie czynu nieuczciwej
konkurencji do ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym
praktykom rynkowym. Nawiązując do uzasadnienia tej ustawy, wskazuje się, że
wspomniane przeniesienie jest rezultatem przyjęcia jednej regulacji prawnej
sankcjonującej nieuczciwe praktyki rynkowe w obrocie konsumenckim. Ze względu na
to, że czyn polegający na prowadzeniu działalności w systemie konsorcyjnym stanowi
szczególne zagrożenie dla interesów konsumentów, powinien on – zdaniem
ustawodawcy znaleźć się – w akcie prawnym, którego głównym celem jest ochrona
konsumentów. Pozostawienie tego czynu w ustawie z dnia 16 kwietnia 1993 r. o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, regulującej stosunki występujące w relacjach
między przedsiębiorcami (B2B), pozbawiałoby konsumenta możliwości indywidualnego
dochodzenia ochrony prawnej w razie dokonania czynu polegającego na organizowaniu
lub prowadzeniu działalności w formie systemu konsorcyjnego.
Z przedstawionych wywodów wynika, że uchylenie art. 17e u.z.n.k. nie oznacza –
jak trafnie przyjął Sąd Okręgowy – iż z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 23 sierpnia
2007 r. został wprowadzony bezwzględny zakaz działalności w formie systemu
konsorcyjnego, powodujący nieważność umów, zawartych w tym systemie przed dniem
3 sierpnia 2004 r. Przeniesienie regulacji dotyczącej zakazu prowadzenia działalności w
formie konsorcyjnej do innego aktu prawnego miało bowiem charakter techniczny,
6
porządkujący przepisy regulujące ochronę prawną konsumentów i przedsiębiorców. Nie
można zatem podzielić odmiennego stanowiska skarżących, że z dniem uchylenia art.
17e u.z.n.k. nieważne stały się wszystkie zawarte w systemie konsorcyjnym umowy (bez
względu na datę ich zawarcia) ze względu na wprowadzenie bezwzględnego zakazu
prowadzenia działalności w systemie konsorcyjnym. W konsekwencji zarzut wydania
zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 2 ust. 2 pkt 10 i art. 10 u.p.n.p.r. w związku z
art. 58 § 1 k.c. należało uznać za nieuzasadniony.
Trafny okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 3531
k.c., polegającego –
zdaniem skarżących – na zawarciu umowy z przekroczeniem granic zasady swobody
umów.
W art. 3531
k.c. została wyrażona obowiązująca w prawie zobowiązaniowym
zasada swobody umów. Z treści tego przepisu wynika jednak, że nie ma ona charakteru
absolutnego. Jej grancie określają natura stosunku prawnego, ustawa i zasady
współżycia społecznego. Przepis art. 3531
k.c. daje stronom – jak wyjaśnił Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 6 listopada 2002 r., I CKN 1144/00 (niepubl.) – do wyboru
trzy możliwości: przyjęcie bez jakichkolwiek modyfikacji określonego typu umowy
normatywnej, zawarcie umowy nazwanej z jednoczesnym w prowadzeniem do niej
pewnych odmienności, w tym również połączenie cech kilku umów nazwanych (tzw.
umowy mieszane) albo zawarcie umowy nienazwanej, której treść ukształtują według
swojego uznania (z zachowaniem ograniczeń przewidzianych w art. 3531
k.c.).
Łącząca powódkę i M. B. umowa należy – ze względu na zawarcie jej w ramach
tzw. systemu argentyńskiego – do umów nienazwanych. Wymagała zatem oceny z
punktu widzenia granic zasady swobody umów. Tymczasem potrzeba dokonania takiej
oceny uszła uwagi Sąd odwoławczego, mimo że pozwani zarzucali w sprawie zawarcie
umowy z dnia 9 maja 2000 r. z naruszeniem zasad współżycia społecznego i przepisów
prawa bankowego. Ubocznie należy zauważyć, że stanowisko Sądu pierwszej instancji
dotyczące naruszenia granic zasady swobody umów zostało ograniczone do
stwierdzenia – zwłaszcza co do naruszenia zasad współżycia społecznego – że zarzut
jest nieuzasadniony. W tej sytuacji nie można odeprzeć podniesionego w skardze
kasacyjnej zarzutu, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem art. 3531
k.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku (art.
39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i 391 § 1 k.p.c.).