Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 24/10
POSTANOWIENIE
Dnia 27 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa Reginy W.
przeciwko Sławomirowi M.
o zapłatę,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 maja 2010 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 19 stycznia 2010 r.,
„Czy art. 192 pkt 3 w zw. z art. 365 § 1 ustawy z dnia 17 listopada
1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 64.43.296 ze zm.)
w razie ziszczenia się przesłanek wymienionych w tym przepisie, to
jest w razie zbycia w toku sprawy o zobowiązanie do złożenia
oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności
nieruchomości tej nieruchomości objętej sporem, wyłącza rękojmię
wiary publicznej ksiąg wieczystych wynikającą z art. 5 ustawy
z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece-tekst jedn.
Dz.U.2001.124.1361 ze zm.)?”
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Powódka Regina W. wniosła o ustalenie, że umowa sprzedaży
nieruchomości we wsi T., dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą nr
[...], zawarta w dniu 30 kwietnia 1992 r. pomiędzy Czesławą M. a jej synem
Sławomirem M. w formie aktu notarialnego jest nieskuteczna. W toku
postępowania powódka zmieniła powództwo w ten sposób, że w miejsce
dotychczasowego żądania wniosła o zasądzenie od pozwanego Sławomira M.
kwoty 800.000 zł tytułem bezpodstawnego wzbogacenia ewentualnie
odszkodowania. Powództwo to zostało oddalone wyrokiem Sądu Okręgowego z
dnia 16 kwietnia 2009 r. Sąd ten ustalił, że aktem notarialnym z dnia 15 sierpnia
1984 r. Anna M. (matka powódki) darowała swojej córce Czesławie M.
nieruchomości, w skład których wchodziło 5 działek położonych w miejscowości T.
Pismem z dnia 19 września 1986 r. Anna M. odwołała darowiznę i pozwem z dnia
20 września 1986 r. wniosła o stwierdzenie obowiązku Czesławy M. do złożenia
oświadczenia woli o przeniesieniu własności darowanych nieruchomości
z powrotem na Annę M. W dniu 30 kwietnia 1992 r. Czesława M. sprzedała
nieruchomości będące przedmiotem darowizny synowi Sławomirowi M., a ten
sprzedał 3 działki umowami z dnia 17 kwietnia 2001 r., 26 czerwca 2002 r. oraz 31
lipca 2006 r. Anna M., zmarła w dniu 11 czerwca 1991 r., a w jej miejsce w sprawie
dotyczącej odwołania darowizny wstąpiła spadkobierczyni Regina W. Pozwana w
tej sprawie Czesława M. zmarła w 2007 r., a w jej miejsce wstąpili spadkobiercy:
Sławomir M. i Krystyna M.-G.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za przedwczesne, bowiem nie można
uznać umowy sprzedaży zawartej w dniu 30 kwietnia 1992 r. pomiędzy Czesławą
M. a Sławomirem M. za bezskuteczną, dopóki nie zostanie rozstrzygnięte, czy
doszło do skutecznego odwołania darowizny przez Annę M. Rozstrzygnięcie
powinno zapaść w toczącej się sprawie o stwierdzenie obowiązku przeniesienia
własności darowanej nieruchomości.
Podczas rozpoznawania apelacji wniesionej przez powódkę od wyroku Sądu
Okręgowego Sąd Apelacyjny przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, a mianowicie, czy art. 192 pkt
3
3 w zw. z art. 365 § 1 k.p.c. w razie ziszczenia się przesłanek wymienionych w tym
przepisie, to jest w razie zbycia w toku sprawy o zobowiązanie własności
nieruchomości tej nieruchomości objętej sporem, wyłącza rękojmię wiary publicznej
ksiąg wieczystych wynikającą z art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r., nr 124, poz. 1361 ze zm.)?
Odpowiedź na to pytanie ma wpływ na rozstrzygnięcie, jakie zapadnie
w sprawie. Powódka dochodzi bowiem zasądzenia kwoty pieniężnej z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia. Jeżeli jednak art. 192 pkt 3 w zw. z art. 365 k.p.c.
znajduje zastosowanie w przypadku zbycia nieruchomości w toku procesu
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia
własności tej nieruchomości i wyłącza zastosowanie ochrony wynikającej z rękojmi
wiary publicznej ksiąg wieczystych, to nie zachodzi podstawa do dochodzenia
przez powódkę od pozwanego ani zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia, ani
odszkodowania z uwagi na fakt, że pełną ochronę swoich roszczeń z tytułu
odwołania darowizny przez Annę M. powódka może uzyskać w toku toczącego się
postępowania o zobowiązanie spadkobierców Czesławy M. do złożenia
oświadczenia woli w przedmiocie powrotnego przeniesienia własności
nieruchomości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pytanie prawne opiera się na założeniu, że w innej sprawie – o sygnaturze
akt II C 299/08 Sądu Rejonowego z powództwa Raginy W. (w miejsce zmarłej Anny
M.) przeciwko Sławomirowi M. i Krystynie M.-G. (w miejsce zmarłej Czesławy M.) –
ziściły się przesłanki z art. 192 pkt 3 k.p.c., bowiem doszło do zbycia nieruchomości
w toku sprawy o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie
przeniesienia własności tej nieruchomości. Odnosząc się do tak przyjętego
założenia należy zauważyć, że zgodnie z art. 192 pkt 3 k.p.c. z chwilą doręczenia
pozwu zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na
dalszy bieg sprawy; nabywca może jednak wejść na miejsce zbywcy za
zezwoleniem strony przeciwnej. Treść powołanego przepisu nie wymienia jako
przesłanki jego stosowania, aby przedmiotem żądania było zbycie nieruchomości
w toku sprawy o zobowiązanie pozwanego do przeniesienia własności
4
nieruchomości. Wymaga więc uściślenia, że przedstawiając zagadnienie prawne do
rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego Sąd Apelacyjny przyjął, że zbycie
nieruchomości po doręczeniu odpisu pozwu zawierającego żądanie zobowiązanie
pozwanego do przeniesienia własności tej nieruchomości wypełnia dyspozycje
normy art. 192 pkt 3 k.p.c. Zachodzi jednak brak spójności pomiędzy treścią tak
skonstruowanego pytania prawnego a jego uzasadnieniem, w którym Sąd
Apelacyjny wyraził wątpliwość, czy w takim przypadku ma w ogóle zastosowanie
art. 192 pkt 3 k.p.c. Zagadnieniu temu poświęcona jest znaczna część
uzasadnienia postanowienia przedstawiającego Sądowi Najwyższemu zagadnienie
prawne do rozstrzygnięcia. Ta wątpliwość dotycząca interpretacji art. 192 pkt 3
k.p.c. nie znalazła jednak wyrazu w treści pytania prawnego. W konsekwencji
odpowiedź na pytanie prawne musiałaby się opierać w pierwszej kolejności na
przestankowym rozstrzygnięciu wykładni art. 192 pkt 3 k.p.c., a mianowicie, czy
znajduje on zastosowanie w przypadku, gdy proces dotyczy roszczenia
o zobowiązanie pozwanego do przeniesienia własności nieruchomości, podczas
którego dochodzi do zbycia tej nieruchomości.
W ocenie Sądu Najwyższego nie zachodzi potrzeba rozstrzygania przez Sąd
Apelacyjny tego zagadnienia. Należy bowiem wziąć pod uwagę istotną okoliczność,
że problem wykładni art. 192 pkt 3 k.p.c. nie dotyczy wprost sprawy rozstrzyganej
przez Sąd Apelacyjny, lecz sprawy o sygnaturze akt II C 299/08 Sądu Rejonowego
w której zgłoszono żądanie o zobowiązanie pozwanych do złożenia oświadczenia
woli o powrotnym przeniesieniu własności nieruchomości stanowiących przedmiot
odwołanej darowizny dokonanej przez Annę M. Ewentualny wyrok uwzględniający
takie żądanie wydany przeciwko zbywcy nieruchomości (jego następcom prawnym)
mógłby doprowadzić do powrotnego przeniesienia własności nieruchomości na
powódkę, gdyby obowiązek wynikający z takiego wyroku, w związku z tzw.
rozszerzoną prawomocnością tego orzeczenia, przeszedł na nabywców albo
nabywcy nieruchomości byliby zobowiązani do uwzględnienia skutków rzeczowych
– w związku z treścią art. 64 k.c. i art. 1047 § 1 k.p.c. - wynikających z takiego
orzeczenia. Wymagałoby to potwierdzenia orzeczeniem sądowym wydanym na
podstawie art. 788 § 1 k.p.c. albo na podstawie art. 189 k.p.c. (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 5 maja 1951 r., C 689/50, OSN(C) z 1952 r., nr 1, poz. 3).
5
Dopiero więc prawomocny wyrok uwzględniający powództwo przeciwko zbywcy
nieruchomości oraz prawomocne orzeczenie sądowe potwierdzające przejście na
nabywców nieruchomości obowiązku wynikającego z tego wyroku albo
uwzględnienia jego skutków dawałoby ochronę prawną roszczenia powódki o
powrotne przeniesienia własności nieruchomości w związku z odwołaniem
darowizny przez Annę M., co byłoby istotne dla rozstrzygnięcia o żądaniu zapłaty
kwoty dochodzonej przez powódkę na podstawie przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu, ewentualnie tytułem odszkodowania. W sprawie o zobowiązanie do
złożenia oświadczenia woli o powrotnym przeniesieniu własności nieruchomości,
sąd rozpoznający zgłoszone powództwo ma pełną swobodę w zakresie oceny
istnienia w tym postępowaniu przesłanek z art. 192 pkt 3 k.p.c. i nie będzie
związany stanowiskiem dotyczącym interpretacji art. 192 pkt 3 k.p.c. zajętym przez
Sąd Apelacyjnym na podstawie odpowiedzi udzielonej przez Sąd Najwyższy
wskutek rozpoznania przedstawionego zagadnienia prawnego. Sądu tego nie
będzie wiązało również stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy, zgodnie bowiem z
art. 390 § 2 k.p.c., uchwała Sądu Najwyższego rozstrzygająca zagadnienie prawne
wiąże tylko w danej sprawie. Uzasadnia to wniosek, że równolegle toczy się
postępowanie sądowe, którego wynik - w zależności od przyjętej przez sąd
rozstrzygający tę sprawę wykładni art. 192 pkt 3 k.p.c. - może mieć wpływ na wynik
sprawy, w której przedstawiono Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne. Określona odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne
nie wyklucza innego rozstrzygnięcia, przez sąd właściwy do rozpoznania
powództwa o zobowiązanie pozwanych do złożenia oświadczenia woli o powrotnym
przeniesieniu własności nieruchomości, zagadnienia czy w tej sprawie ma
zastosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c. Ponadto, nawet uwzględnienie takiego
powództwa w odniesieniu do działek zbytych w trakcie procesu, nie przesądza
rozstrzygnięcia sądu, który będzie orzekać o tym, czy obowiązek określony w
wyroku uwzględniającym takie powództwo przeciwko zbywcy nieruchomości
(obecnie przeciwko jego następcom prawnym) przeszedł na kolejnych nabywców
nieruchomości oraz, czy przysługuje im ochrona w związku z nabyciem
nieruchomości w dobrej wierze. Są to okoliczności, które przemawiają przeciwko
udzieleniu odpowiedzi na pytanie prawne przedstawione przez Sąd Apelacyjny.
6
Niezależnie od powyższego przedstawione zagadnienie prawne dotyczy
relacji prawnej pomiędzy art. 192 pkt 3 k.p.c. i art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.),
według którego w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi
wieczystej rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą
uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe (rękojmia
wiary publicznej ksiąg wieczystych). Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu postanowienia
przedstawiającego Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia
w ogóle nie odniósł się do kwestii którego z nabywców nieruchomości będącej
przedmiotem odwołanej darowizny, dotyczy ochrona wynikająca z rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych. Mimo tego braku w ustalonym stanie faktycznym nie
zachodzą przesłanki do zastosowania art. 5 ustawy o księgach wieczystych
i hipotece, co powoduje bezprzedmiotowość badania relacji prawnej, której dotyczy
przedstawione zagadnienie prawne.
Zgodnie z art. 898 § 2 k.c. zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien
nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W przypadku,
gdy przedmiotem darowizny jest nieruchomość odwołanie darowizny nie wywołuje
skutku rzeczowego, a jedynie obligacyjny. Wówczas przedmiotem żądania jest
wykonanie przez obdarowanego obowiązku powrotnego przeniesienia własności
nieruchomości na darczyńcę (por. uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66, OSNCP z 1968 r., poz. 199). Złożenie
przez darczyńcę oświadczenia o odwołaniu darowizny nieruchomości nie powoduje
więc utraty własności tej nieruchomości przez obdarowanego, który według
przepisów prawa rzeczowego (art. 140 k.c.) jest uprawniony m.in. do
rozporządzania rzeczą. Ciąży na nim jedynie obowiązek złożenia oświadczenia woli
o powrotnym przeniesieniu jej własności na darczyńcę. Obowiązek ten obciąża
osobę obdarowanego, a nie nieruchomość będącą przedmiotem darowizny.
Darczyńca posiada w stosunku do obdarowanego jedynie roszczenie o charakterze
obligacyjnym (actio in personam). Dopiero ujawnienie roszczenia o przeniesienie
własności nieruchomości w księdze wieczystej na podstawie art. 16 ust. 1 w zw.
z art. 16 ust. 2 pkt 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece powoduje
7
„urzeczowienie” takiego roszczenia i przekształcenie go w roszczenie, które –
zgodnie z art. 17 ustawy o księgach wieczystych i hipotece – może być
dochodzone przeciwko każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości (actio in rem
scripta), gdyż wówczas takie roszczenie uzyskuje skuteczność względem praw
nabytych przez czynność prawną po jego ujawnieniu.
Według art. 1 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece księgi
wieczyste prowadzi się w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości, który
obejmuje przede wszystkim prawa rzeczowe dotyczące danej nieruchomości
(por. art. 25 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Stan prawny
ujawniony w księdze wieczystej oprócz praw rzeczowych obejmuje również inne
prawa i roszczenia. Zgodnie bowiem z art. 16 ust. 1 w wypadkach przewidzianych
w przepisach ustawowych w księdze wieczystej, poza prawami rzeczowymi, mogą
być ujawnione prawa osobiste i roszczenia, które przykładowo są wymienione
w art. 16 ust. 2 tej ustawy, w tym roszczenie o przeniesienie własności
nieruchomości. Roszczenie to może także wynikać z bezpodstawnego
wzbogacenia wskutek złożenia oświadczenia o odwołaniu wcześniejszej darowizny
nieruchomości. Brak ujawnienia takiego roszczenia w księdze wieczystej, przed
złożeniem wniosku o jego ujawnienie, nie powoduje niezgodności stanu prawnego
ujawnionego w księdze z rzeczywistym stanem prawnym w rozumieniu art. 5
ustawy o księgach wieczystych i hipotece, bowiem roszczenie to obciąża jedynie
osobę zobowiązaną do jego spełnienia, a nie nieruchomość. Dlatego w razie zbycia
przez obdarowanego nieruchomości, co do której darczyńca żąda jej powrotnego
przeniesienia własności w związku z odwołaniem darowizny, w stosunku do
nabywcy nie ma zastosowania art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece,
gdyż w takim przypadku zbycie nieruchomości następuje przez osobę uprawnioną
według treści księgi wieczystej, co jest zgodne z rzeczywistym stanem prawnym.
W konsekwencji w stosunku do nabywcy nieruchomości nie zachodzi potrzeba
sięgania po ochronę wynikającą z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Sytuacji tej nie zmienia okoliczność, że zbycie nieruchomości następuje w trakcie
trwania procesu o zobowiązanie zbywcy do złożenia oświadczenia woli o powrotne
przeniesienie własności tej nieruchomości. Doręczenie pozwanemu odpisu pozwu
zawierającego takie żądanie nie powoduje zmiany stanu prawnego nieruchomości,
8
a w trakcie procesu nie obowiązuje zakaz zbywania nieruchomości. Również art.
192 pkt 3 k.p.c., jeżeli w danej sprawie ma zastosowanie, nie wywołuje żadnych
skutków rzeczowych, lecz wyłącznie procesowe (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 16 listopada 2006 r., II CSK 183/06, Lex nr 445247),
niezależne od dobrej bądź złej wiary nabywcy rzeczy objętej sporem (por. por.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1967 r., III CR 18/67,
PUG z 1967 r., nr 12, str. 409). Z powyższych względów brak jest uzasadnienia do
rozważania w okolicznościach faktycznych sprawy zagadnienia ochrony
nabywców nieruchomości zbytych w trakcie procesu na podstawie rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych (art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece),
która ma zastosowanie wówczas, gdy stan prawny nieruchomości w chwili zbycia
nieruchomości jest niezgodny z treścią księgi wieczystej, a nie w sytuacji, gdy stan
prawny nieruchomości w chwili tej czynności jest zgodny ze stanem rzeczywistym.
W konsekwencji bezprzedmiotowe jest rozważanie wyłączenia przez art. 192 pkt 3
k.p.c. rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, która w ustalonym stanie
faktycznym sprawy w ogóle nie ma zastosowania.
Uwzględniając powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy
z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. z 2002 r. Nr 240, poz.
2052 ze zm.) postanowił jak w sentencji.