Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 58/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa M. Z. i in. , przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi
Skarbu Państwa […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 24 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Skarbu Państwa – Ministra […]
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 29 lipca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz powodów solidarnie kwotę 5400 zł (słownie: pięć tysięcy
czterysta złotych) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd drugiej instancji wyrokiem reformatoryjnym z dnia 29 lipca 2009 r.,
uwzględniającym apelację powodów, zasądził od pozwanego na rzecz powodów
odpowiednie kwoty tytułem równowartości mienia skonfiskowanego poprzednikowi
prawnemu powodów, wobec niemożności jego zwrotu. Orzeczenie to zapadło na
podstawie art. 10 ust. 1 w zw. z art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. z 1991 r. Nr 34,
poz. 149 ze zm.), zwanej dalej „ustawą".
W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Apelacyjny stwierdził, że z mocy art.
10 ust. 2 ustawy wyłącznie właściwym do reprezentacji Skarbu Państwa w procesie
o zwrot równowartości skonfiskowanej nieruchomości na mocy przepisów ustawy
jest Minister Skarbu Państwa (a nie Wojewoda), którego Sąd odwoławczy
powiadomił o toczącym się postępowaniu, doręczył mu pisma procesowe i wydane
orzeczenia, a który to Minister nie wnosił o powtórzenie postępowania
dowodowego. W tym stanie sprawy Sąd drugiej instancji oznaczył wspomnianego
Ministra jako właściwe statio fisi pozwanego Skarbu Państwa.
Uzasadniając zmianę wyroku przez uwzględnienie powództwa Sąd
Apelacyjny podkreślił ostateczny charakter decyzji komunalizacyjnej z 1994 roku,
stwierdzającej, że właścicielem nieruchomości jest Gmina Sz. , która w takim
charakterze ujawniona jest w księdze wieczystej. W ocenie Sądu odwoławczego
Skarb Państwa ani nie jest właścicielem przedmiotowej nieruchomości, ani też nie
jest w posiadaniu skonfiskowanego mienia, gdyż utracił nad nim władanie, co
przesądza o zasadności roszczenia o zwrot równowartości tego mienia na
podstawie art. 10 ust. 1 ustawy. Zdaniem Sądu drugiej instancji, utrata władania
mieniem skonfiskowanym przez Skarb Państwa nie wpływa na ocenę zasadności
roszczeń wytaczanych na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy, a jedynie ogranicza
sposób naprawienia krzywdy osobom pokrzywdzonym, a to poprzez wyłączenie
dochodzenia zwrotu mienia w naturze i ograniczenie żądania do dochodzenia
zwrotu jego równowartości. Sąd ten podkreślił, że ustawodawca musiał
respektować zmiany właścicielskie w odniesieniu do skonfiskowanego mienia,
3
zarówno poprzez respektowanie prawa nowych właścicieli, jak i zapewnienie
pokrzywdzonym rzeczywistej możliwości naprawienia wyrządzonej w przeszłości
krzywdy.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że spełnione zostały wszystkie
przesłanki zasadności roszczenia powodów o zwrot równowartości
skonfiskowanego mienia, a to wobec wykonania przez Skarb Państwa wyroku
z dnia 22 sierpnia 1950 roku orzekającego konfiskatę mienia, wydania wyroku
z dnia 28 września 1958 roku uniewinniającego poprzednika prawnego powodów
oraz niezwrócenia mu mienia skonfiskowanego pierwszym z wymienionych
wyroków. Wobec spełnienia przesłanek z art. 11 ust. 1 ustawy, dopuszczalność
odpowiedniego zastosowania art. 10 ust. 1 ustawy przesądziła o zasadności
powództwa w kształcie dochodzonym przez powodów.
Pozwany Skarb Państwa zaskarżył w całości powyższy wyrok skargą
kasacyjną opartą na obu podstawach, których uzasadnienie skarżący rozwinął
w piśmie procesowym z dnia 30 października 2009 r.
W ramach zarzutów zgłoszonych na uzasadnienie drugiej podstawy
kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 386 § 2 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c.
w zw. z art. 67 § 2 k.p.c. i w zw. z art. 10 ust. 2 ustawy wskutek nieuchylenia
wyroku Sądu pierwszej instancji pomimo uznania, że pozwany nie był
reprezentowany przed tym Sądem przez właściwą jednostkę organizacyjną.
Naruszenie art. 244 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. uzasadniono pominięciem
treści dokumentów urzędowych w postaci postanowienia Zgromadzenia Sędziów
Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia 16 kwietnia 1958 r. umarzającego
postępowanie karne przeciwko J. Z., oraz wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 28
września 1958 r. uniewinniającego J. Z.
Zarzuty mieszczące się w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej obejmują
błędną wykładnię:
- art. 10 ust. 1 ustawy w zw. z art. 5 ust. 1 pkt 1 i art. 18 ust. 1 ustawy z dnia
10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie
terytorialnym (Dz.U. z 1990 r. Nr 32, poz. 191) wskutek przyjęcia możliwości
przyznania represjonowanemu równowartości skonfiskowanego mienia
4
w sytuacji, gdy orzeczenie przepadku lub konfiskaty mienia zostało
wyeliminowane z obrotu prawnego;
- art. 10 ust. 1 ustawy poprzez uznanie, że roszczenie o wypłatę
równowartości mienia przysługuje na podstawie tego przepisu także
właścicielowi tego mienia.
Pozwany wywodzi, że orzeczenie sądowe z 1958 r. wyeliminowało
cywilnoprawne skutki stosunków rzeczowych wynikłe z wyroku z dnia 22 sierpnia
1950 r., a tym samym strona powodowa pozostaje właścicielem nieruchomości,
którą może wydobyć od aktualnego jej posiadacza. W ocenie skarżącego, Sąd
Apelacyjny przyznał wypłatę równowartości mienia właścicielowi tego mienia.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powodowie wnieśli o oddalenie skargi
i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, podnosząc, że wobec
ujawnienia w księdze wieczystej Gminy jako właściciela mienia, powodom
pozostało wyłącznie roszczenie o wypłatę jego równowartości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie wobec braku w niej
usprawiedliwionych podstaw.
W pierwszej kolejności, jako najdalej idący, należało rozpoznać podniesiony
przez skarżącego w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzut naruszenia art. 386
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c. w zw. z art. 67 § 2 k.p.c. w zw. z art. 10 ust. 2
ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego (Dz.U. z 1991 r. Nr 34, poz. 149 ze zm.), argumentowany
nieuchyleniem wyroku Sądu pierwszej instancji pomimo uznania w toku
postępowania apelacyjnego, że pozwany nie był reprezentowany przed tym Sądem
przez właściwą jednostkę organizacyjną. Zdaniem kasatora takie uchybienie
przepisom postępowania przez Sąd drugiej instancji prowadziło w swej istocie do
pozbawienia możliwości obrony praw Skarbu Państwa przez właściwą jednostkę
organizacyjną, skutkując tym samym nieważnością postępowania (art. 379 pkt 5
k.p.c.).
5
Wynikająca z art. 34 k.c. materialnoprawna konstrukcja Skarbu Państwa,
będącego w stosunkach cywilnoprawnych emanacją Państwa, zakłada, iż ten
stanowi odrębny od innych państwowych osób prawnych podmiot praw
i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego. Takie ujęcie, na gruncie
przepisów prawa materialnego, instytucji Skarbu Państwa – akcentujące przede
wszystkim jego jednolitą i scaloną strukturę jako osoby prawnej niemającej
odrębnych organów (tzw. zasada jednolitości Skarbu Państwa) – wywiera w sferze
przepisów proceduralnych ten skutek, że niezależnie od wielości wskazanych
w pozwie i orzeczeniu sądowym państwowych jednostek organizacyjnych lub ich
organów, z których działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, stroną
pozwaną jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazana jednostka (por. m.in.
uchwała SN z dnia 19 kwietnia 2001 r., sygn. akt III CZP 10/01, publ. OSNC 2001,
nr 10, poz. 147; wyrok SN z dnia 11 maja 1999 r., sygn. akt I CKN 1148/97, publ.
OSNC 1999, nr 12, poz. 5; wyrok SN z dnia 13 kwietnia 1983 r., sygn. akt IV CR
66/83, publ. OSNC 1984, poz. 1, poz. 5). Brak wyodrębnienia, w ramach
normatywnej konstrukcji Skarbu Państwa, organu uprawnionego do jego
reprezentacji wiąże się bowiem z przyjęciem, iż czynności procesowe za ten
podmiot (osobę prawną) podejmuje jednostka organizacyjna, z której działalnością
wiąże się dochodzone roszczenie lub jej organ nadrzędny (art. 67 §2 k.p.c.).
Zapewnienie prawidłowej reprezentacji Skarbu Państwa w postępowaniu
cywilnym polegające na wskazaniu (oznaczeniu) właściwej jednostki organizacyjnej
Państwa (statio fisci), z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie – jak
słusznie podkreśla się w judykaturze – stanowi obowiązek działającego z urzędu
sądu, a prowadzenie postępowania z udziałem jednostki organizacyjnej
niezwiązanej z dochodzonym roszczeniem jest uchybieniem procesowym
mogącym mieć wpływ na wynik sprawy, jak również może ono uzasadniać zarzut
pozbawienia możliwości obrony praw Skarbu Państwa, skutkujący nieważnością
postępowania (por. wyrok SN z dnia 23 października 2003 r., sygn. akt V CK
387/02, publ. OSNC 2004, nr 12, poz. 196; wyrok SN z dnia 14 kwietnia 1999 r.,
sygn. akt III CKN 1239/98, publ. OSNC 1999, nr 11, poz. 191). Zwraca się przy tym
uwagę, że prawidłowe oznaczenie statio fisci Skarbu Państwa nie następuje
w trybie przewidzianym dla podmiotowego przekształcenia powództwa (art. 194
6
§ 3 k.p.c.), lecz jest ono realizowane na płaszczyźnie prawidłowej reprezentacji
(art. 67 § 2 k.p.c), gdyż oznaczenie przez sąd właściwej jednostki organizacyjnej
Państwa, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, nie implikuje
w sobie zmiany strony postępowania, którą był i nadal pozostaje Skarb Państwa
(por. wyrok SN z dnia 11 stycznia 1974 r., sygn. akt II CR 685/73, publ. OSNCP
1975, nr 1, poz. 101). Sąd dokonując właściwego oznaczenia statio fisci Skarbu
Państwa, także na etapie postępowania odwoławczego, powinien zatem
zawiadomić tę jednostkę organizacyjną (statio fisci) o toczącym się postępowaniu,
doręczyć pisma procesowe i wydane w sprawie orzeczenia oraz zwolnić z udziału
w sprawie dotychczasową jednostkę, a także – w przypadku żądania „nowej"
jednostki organizacyjnej – powtórzyć w całości lub w części postępowanie
dowodowe przeprowadzone bez jej udziału (wyrok SN z dnia 22 stycznia 2003 r.,
sygn. akt II CKN 1103/00, niepubl.).
W przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny zasadnie ustalił, powołując się na
art. 10 ust. 2 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,
że reprezentantem Skarbu Państwa w procesie o zwrot równowartości mienia
skonfiskowanego na jego rzecz zakończonym na podstawie przepisów przywołanej
ustawy – w sytuacji braku państwowej jednostki organizacyjnej we władaniu, której
to mienie się znajduje lub organu administracji rządowej, któremu je przekazano do
dysponowania - jest Minister Skarbu Państwa. Prawidłowo również Sąd, realizując
spoczywający na nim obowiązek zapewnienia prawidłowej reprezentacji Skarbu
Państwa (art. 67 § 2 k.p.c.), zawiadomił o toczącym się postępowaniu Ministra
Skarbu Państwa i doręczył mu wszystkie pisma procesowe oraz orzeczenia
wydane w sprawie. Sąd dokonując w ramach toczącego się postępowania
apelacyjnego oznaczenia właściwej reprezentacji Skarbu Państwa – wbrew
twierdzeniom skarżącego – nie był zobowiązany do uchylenia, z powodu
nieważności postępowania, wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy
do ponownego rozpoznania (art. 386 § 2 k.p.c.), gdyż nieważność postępowania
nie zachodziła. Z ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd Apelacyjny wynika
bowiem jednoznacznie, że zawiadomiony o toczącym się postępowaniu Minister
Skarbu Państwa nie żądał powtórzenia w całości lub w części postępowania
7
dowodowego przeprowadzonego bez jego udziału, nie było zatem podstaw do
przyjęcia, iż zachodzi nieważność postępowania z powodu pozbawienia Skarbu
Państwa możności obrony swoich praw (art. 379 pkt. 5 k.p.c.). Z tych też względów
zarzut naruszenia art. 386 § 2 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c. w zw. z art. 67 § 2
k.p.c. w zw. z art. 10 ust. 2 ustawy nie zasługuje na uwzględnienie.
Nie jest również trafny zarzut naruszenia art. 244 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391
§ 1 k.p.c. uzasadniany przez skarżącego pominięciem przez Sąd drugiej instancji
treści dokumentów urzędowych, tj. postanowienia Zgromadzenia Sędziów
Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia 16 kwietnia 1958 roku umarzającego
postępowanie karne toczone przeciwko J. Z. oraz wyroku Sądu Wojewódzkiego z
dnia 28 września 1958 roku uniewinniającego poprzednika prawnego powodów, co
w konsekwencji miało prowadzić do błędnego ustalenia, iż spadkobiercy J. Z. nie są
właścicielami nieruchomości położonej w S. oznaczonej nr 1059/1 o powierzchni
11817 m2
.
Podniesiony zarzut naruszenia art. 244 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
wobec argumentacji przytoczonej na jego poparcie, zmierza w swej istocie do
kwestionowania przez skarżącego ustaleń dokonanych przez Sąd drugiej instancji,
którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Sąd Apelacyjny
bezsprzecznie bowiem ustalił, że właścicielem przedmiotowej nieruchomości,
ujawnionym również w księdze wieczystej, jest Gmina. Wbrew stanowisku
skarżącego, nie ma także podstaw do przyjęcia, iż Sąd drugiej instancji dokonując
tych ustaleń, nie uwzględnił treści dokumentów urzędowych w postaci
postanowienia Zgromadzenia Sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia
16 kwietnia 1958 roku oraz wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 28 września 1958
roku. Szczegółowa analiza treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 29 lipca 2009 roku jednoznacznie bowiem wskazuje, że Sąd ten
brał pod uwagę i ocenił treść powyższych dokumentów urzędowych ustalając, iż mimo
uniewinnienia J. Z. wyrokiem z dnia 28 września 1958 roku nie doszło do przywrócenia
stanu prawnego nieruchomości sprzed wyroku skazującego, a przedmiotowa
nieruchomość nigdy nie została zwrócona J. Z., ani jego następcom prawnym.
8
Chybiony jest także wywiedziony w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
zarzut naruszenia art. 10 ust. 1 ustawy w zw. z art. 5 w zw. art. 18 ust. 1 w zw. z art. 5
ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 roku - Przepisy wprowadzające ustawę o
samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. z 1990 r.
Nr 32, poz. 191). Zdaniem skarżącego, Sąd drugiej instancji, dokonując błędnej
wykładni przywołanych przepisów, bezpodstawnie przyznał następcom prawnym
osoby represjonowanej za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
równowartość mienia, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz Skarbu
Państwa w sytuacji, gdy orzeczenie przepadku mienia zostało wyeliminowane z
obrotu.
Odnosząc się do podniesionego zarzutu w pierwszej kolejności zaznaczyć
należy, że zarzut ten opiera się w swej istocie na niemającym podstawy w ustaleniach
faktycznych Sądu drugiej instancji założeniu, iż w następstwie uniewinnienia
poprzednika prawnego powodów wyrokiem z dnia 28 września 1958 roku ten
„ponownie" uzyskał prawo własności przedmiotowej nieruchomości. Jak już bowiem
zaznaczono, Sąd Apelacyjny ustalił, iż mimo wydania wyroku z dnia 28 września 1958
roku, zarówno J. Z., jak i jego następcy prawni nie uzyskali ostatecznie prawa
własności skonfiskowanej nieruchomości, gdyż ta stanowi własność Gminy, ujawnionej
jako jej właściciel w księdze wieczystej.
Wobec takich prawidłowych ustaleń Sąd odwoławczy prawidłowo przyjął,
że następcom prawnym osoby oskarżonej i skazanej za popełnienie czynu
związanego z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,
którą następnie uniewinniono, przysługuje na podstawie art. 10 ust. 1 w zw. z art. 11
ust. 1 ustawy roszczenie o zwrot skonfiskowanego na rzecz Skarbu Państwa
mienia, a w razie niemożności jego zwrotu roszczenie o zapłatę jego
równowartości. Zasadnie również Sąd przyjął, że utrata przez Skarb Państwa
prawa własności skonfiskowanej nieruchomości w następstwie jej komunalizacji
wypełnia przesłankę „niemożności zwrotu" przez państwową jednostkę
organizacyjną mienia, uzasadniającą wystąpienie przez osobę uprawnioną
z roszczeniem o zwrot równowartości tego mienia (art. 10 ust. 1 in fine ustawy).
9
Nie zasługuje na uwzględnienie także zarzut naruszenia art. 10 ust. 1 ustawy
polegający - w ocenie skarżącego - na błędnym przyjęciu przez Sąd Apelacyjny, że
roszczenie o wypłatę równowartości mienia, o którym mowa w przywołanym
przepisie, przysługuje również właścicielowi tego mienia. Zarzut ten, podobnie jak
zarzut naruszenia art. 10 ust. 1 ustawy w zw. z art. 5 w zw. art. 18 ust. 1 w zw.
z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 roku – Przepisy wprowadzające ustawę
o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych, pozostaje
w oczywistej sprzeczności z prawidłową oceną Sądu odwoławczego, że
powodowie nie są właścicielami przedmiotowej nieruchomości, a prawo własności
tej nieruchomości przysługuje Gminie ujawnionej w charakterze właściciela w
księdze wieczystej.
Z tych też względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., zaś w przedmiocie
kosztów na podstawie art. 98 § 1 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji.
md