Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 452/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 czerwca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Gminy W.
przeciwko Przedsiębiorstwu Produkcyjno-Handlowemu „D.(...)” Spółce Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 czerwca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 lipca 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód – Gmina W. domagał się w pozwie zasądzenia od pozwanego -
Przedsiębiorstwa Produkcyjno Handlowego D.(...) Spółki Akcyjnej w W. kwoty
2
411.471,48 zł wraz z ustawowymi odsetkami z tytułu zaległych opłat za użytkowanie
wieczyste działek nr (…)/1 przy ul. Z. i (…)/4 przy ul. R. 10 w W. za lata 2003, 2004 i
2005.
Nakazem zapłaty z dnia 2 grudnia 2005 r. Sąd Okręgowy w W. orzekł, że
pozwany powinien zapłacić powodowi w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu
dochodzoną należność z ustawowymi odsetkami.
Pozwany wniósł sprzeciw od nakazu, a następnie zgłosił zarzut potracenia do
kwoty 511.396,26 zł uzasadniając go przysługującym mu w stosunku do powoda na
podstawie art. 36 ust. 3 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym – (Dz. U. Nr 80, poz. 717 ze zm. – dalej jako
u.p.z.p.) roszczeniem odszkodowawczym z tytułu obniżenia wartości działek
w następstwie zmian planistycznych, które nabył od P. R.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 21 marca 2007 r. uwzględnił w całości
powództwo powodowej Gminy. W uzasadnieniu wyroku stwierdził, że w sytuacji gdy -
zgodnie z opinią biegłego - przeznaczenie działek (…)/33 i (…)/36 nie uległo zmianie,
nie może być uwzględniony zarzut potrącenia, obejmujący roszczenie pozwanego o
odszkodowanie.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 czerwca 2007 r. uchylił powyższy wyrok i
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, który kolejnym
wyrokiem z dnia 31 grudnia 2008 r. zasądził na rzecz strony powodowej kwotę 296.649
zł z ustawowymi odsetkami, zaś dalsze powództwo Gminy na skutek częściowego
uwzględnienia zarzutu potrącenia oddalił.
W tym zakresie Sąd Okręgowy ustalił, że decyzją Prezydenta W. o warunkach
zabudowy i zagospodarowania terenu wydaną dla P. R., na podstawie ustaleń planu
zagospodarowania przestrzennego ustalonego uchwałą Miejskiej Rady Narodowej w W.
z dnia 10 czerwca 1988 r., ustalone zostały warunki zabudowy mieszkaniowo –
usługowej z drogą wewnętrzną, miejscami parkingowymi i niezbędną infrastrukturą
części działki nr (…)/16 obręb P. W planie zagospodarowania przestrzennego części
obszaru rozwoju P. - oraz zespołu urbanistycznego Toru Wyścigów Konnych w obrębie
M. - część A, na podstawie uchwały Rady Miasta z 29 grudnia 2003 r., działki 5/33 i 5/36
AM 10 obręb P. stanowią drogi wewnętrzne. Decyzją z dnia 31 sierpnia 2004 r.
Prezydent Miasta zatwierdził projekt podziału nieruchomości przy ul. Z. stanowiącej
działkę (…)/16 na działki nr (…)/30 do (…)/38. Na podstawie umowy z dnia 18 lutego
2005 r. P. R. przeniósł na rzecz R.(...) spółki z o.o. prawo użytkowania wieczystego
3
nieruchomości przy ul. Z. za łączna kwotę 105.000 zł, w tym działki (…)/33 za kwotę
51.650 zł oraz działki (…)/36 za kwotę 53.350 zł. W obecnie obowiązującym
miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego działki (…)/33 i (…)/36
przeznaczone są pod ulice dojazdowe; w poprzednim planie działka (…)/16 przed jej
podziałem geodezyjnym była przeznaczona pod autocampingi, motele i hotele
turystyczne, campingi i pola namiotowe. Plan ogólny zakładał też lokalizację w ramach
tego terenu dróg lokalnych i dojazdowych przeznaczonych do jego obsługi. Ich
lokalizacja miała być sprecyzowana w planach szczegółowych lub realizacyjnych. W
decyzji nr (…)/2000 Prezydenta W. ustalono dla działki nr (…)/16 warunki zabudowy i
zagospodarowania terenu dla inwestycji polegającej na realizacji zabudowy
mieszkaniowo-usługowej z drogą wewnętrzną obsługującą planowaną zabudowę. W
załączniku do decyzji na mapie wskazano położenie drogi wewnętrznej. Porównanie
położenia drogi dojazdowej ustalonej w decyzji o warunkach zabudowy i drogi
dojazdowej oznaczonej w miejscowym planie zagospodarowania z 2003 r. wskazuje, że
działka (…)/36 nie zmieniła swojego przeznaczenia w związku ze zmianą planu
zagospodarowania przestrzennego z 2003 r., gdyż jej położenie pokrywa się częściowo
z usytuowaniem drogi dojazdowej ustalonej w oparciu o decyzję o warunkach zabudowy
i zagospodarowani. Zgodnie z opinią biegłego wartość rynkowa działki (…)/33 przed
uchwaleniem planu z 2003 r. wyniosła 165.244 zł , a po jego uchwaleniu 50.422 zł.
Pismem z dnia 30 sierpnia 2005 r. P. R. wystąpił do Prezydenta Miasta W. o
odszkodowanie w kwocie 511.396,26 zł w związku z uchwaleniem przez Radę Miejską
uchwałą z dnia 28 grudnia 2003 r. miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego części obszaru rozwoju P. oraz zespołu urbanistycznego Toru
Wyścigów Konnych w obrębie P. w W. i obniżeniem wartości pozostających w jego
użytkowaniu wieczystym – w dniu wejścia w życie tego planu – działek nr (…)/33 i
(…)/36 położonych przy ul. Z. obręb P. w W.. Jako podstawę prawną odszkodowania
wskazał przepisy art. 37 ust. 9 w zw. z art. 36 ust. 3 u.p.z.p. Podał, że dochodzone
odszkodowanie obejmuje różnicę w cenie metra kwadratowego przedmiotowego gruntu
przed uchwaleniem planu a ceną metra kwadratowego, za jaką nieruchomość została
przez niego zbyta na rzecz R.(...) Spółki z o.o.
Wierzytelność z tytułu odszkodowania P. R. zbył w dniu 14 lutego 2006 r. na
rzecz PPH D.(...) S.A. za 404.000,00 zł, o czym D.(...) zawiadomił Gminę W. pismem z
dnia 27 lutego 2006 r. dokonując potrącenia z dniem 21 lutego 2006 r. ze skutkiem od
4
14 lutego 2006 r. tej wierzytelności z wierzytelnością wynikającą z nieprawomocnego
nakazu zapłaty z dnia 2 grudnia 2005 r.
Dokonując oceny prawnej roszczenia odszkodowawczego pozwanego w oparciu
o przepisy art. 36 i art. 37 u.p.z.p. Sąd Okręgowy wskazał, że podlega ono ustaleniu
według cen z daty sprzedaży nieruchomości, natomiast obniżenie jej wartości stanowi
różnica między wartością nieruchomości określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia
terenu obowiązującego po uchwaleniu lub zmianie planu zagospodarowania
przestrzennego, a wartością określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia przed tą
zmianą. Uznał, że w ustalonym stanie faktycznym pozwanemu należy się na podstawie
powołanych przepisów odszkodowanie w kwocie 114.822 zł za utratę wartości
nieruchomości przy ul. Z., której cześć, odmiennie niż przewidywał to plan
zagospodarowania z 1988 r. została przeznaczona pod urządzenie dróg wewnętrznych.
W konsekwencji uwzględnił zarzut potracenia do tej kwoty i po odjęciu jej od należności
dochodzonej pozwem zasądził na rzecz powoda jej pozostałą cześć.
Rozpoznając apelacje pozwanego od powyższego wyroku, w której skarżący
kwestionował nieuwzględnienie zarzutu potrącenia w pozostałej części, Sąd Apelacyjny
nie podzielił podniesionego w niej zarzutu błędnej wykładni art. 36 ust. 3 u.p.z.p.
wyrażającej się - według skarżącego - w uznaniu przez Sąd pierwszej instancji, że
użytkownikowi wieczystemu nieruchomości przysługuje odszkodowanie wyłącznie w
przypadku zmiany przeznaczenia gruntu, która jest wynikiem zmiany planistycznej, w
sytuacji gdy przepis ten warunkuje wypłatę odszkodowania jedynie obniżeniem jej
wartości. Stwierdził, że skarżący niewłaściwie odczytuje treść tego przepisu, pomijając,
iż odszkodowanie za obniżenie wartości nieruchomości w związku ze zmianą planu
zagospodarowania przestrzennego może uzyskać właściciel lub użytkownik wieczysty,
który zbywa nieruchomość i nie skorzystał z praw, o których mowa w jego ust. 1 i 2.
Pozwany natomiast nigdy i nigdzie nie twierdził, że nosi się z zamiarem zbycia
nieruchomości, co wyklucza zastosowanie art. 36 ust. 3 u.p.z.p. Pozwany nie skorzystał
też z możliwości określonych w art. 36 ust. 1 czy 2 u.p.z.p. Próbą ich realizacji w oparciu
o art. 36 ust. 1 jest niniejszy proces. Sąd Apelacyjny zaakceptował stanowisko Sądu
Okręgowego, że pozwanemu należy się odszkodowanie tylko w związku ze zmianą
przeznaczenia działki nr 5/33. Nie uwzględnił pozostałych zrzutów apelacji, dotyczących
wadliwości opinii biegłego, które - jak wskazał - były już podnoszone oraz oceniane w
postępowaniu przed Sądem Okręgowym, a biegły ustosunkował się do nich w opinii
uzupełniającej oraz na rozprawie 23 grudnia 2008 r.
5
Z tych względów zaskarżonym obecnie wyrokiem oddalił apelację pozwanej
Spółki.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł pozwany, opierając ją na
obu ustawowych podstawach. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego
skarżący zarzucił naruszenie art. 36 ust. 3 u.p.z.p. oraz art. 36 ust. 3 u.p.z.p. w zw. z art.
509 k.c. przez jego błędną wykładnię wyrażającą się
- w uznaniu, że użytkownikowi wieczystemu przysługuje odszkodowanie wyłącznie
w przypadku zmiany przeznaczenia tej nieruchomości, które jest skutkiem
uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w sytuacji
gdy naruszony przepis nie warunkuje wypłaty odszkodowania zmianą
przeznaczenia, a jedynie obniżeniem wartości nieruchomości;
- w uznaniu, że pozwana Spółka nie może wywodzić swego roszczenia
związanego ze zmianą wartości nieruchomości na skutek uchwalenia planu
miejscowego w sytuacji, gdy nie zbyła tej nieruchomości podczas, gdy roszczenie
skarżąca nabyła w drodze przelewu wierzytelności od P. R., który w dniu
uchwalenia planu był jej użytkownikiem wieczystym, a następnie sprzedał ją
umową z dnia 31 grudnia 2004 r. Spółce R.(...), przez co nabył wszelkie uprawnia
wynikające z art. 36 ust. 3;
- przyjęciem, że do analizy, czy doszło do zmiany przeznaczenia nieruchomości na
skutek uchwalenia planu miejscowego z 2003 r. należy uwzględnić wydaną w
2000 r. decyzje o warunkach zabudowy, która nie obowiązywała w dniu wejścia w
życie planu z 2003 r., gdyż wygasła 31 grudnia 2002 r., a nie wyłącznie zapisy
planu z 1988 r. który na danym teranie nie przewidywał dróg wewnętrznych;
W oparciu o podstawę naruszenia przepisów postępowania skarżący podnosił
zarzuty naruszenia art. 233 § 1, art. 233 w zw. z art. 278 k.p.c. art. 175 ust. 1 ustawy z
dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 210 r. Nr
102, poz. 651), art. 286 k.p.c. i art. 328 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez niespójne,
niezgodne z prawdą, niekonsekwentne i nielogiczne uzasadnienie wyroku.
We wnioskach skargi domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i
przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
z uwzględnieniem kosztów postępowania kasacyjnego albo uchylenie wyroku i
oddalenia powództwa w całości oraz zasądzenia kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Składające się na uzasadnienie wyroku jego dwie podstawy, faktyczna i prawna,
tworzą jedną całość, która powinna być spójna w takim stopniu, by nie było wątpliwości,
jaki stosunek faktyczny i prawny oraz w jaki sposób reguluje zaskarżony wyrok, a co za
tym idzie, by wyrok ten mógł być poddany kontroli instancyjnej, czy kasacyjnej.
Występujące na tle uzasadnienia zaskarżonego wyroku istotne i nie dające się
usunąć w postępowaniu kasacyjnym wątpliwości dotyczące zarówno podstawy
faktycznej jak i prawnej rozstrzygnięcia powodują, że wyrok usuwa się spod kontroli
Sądu Najwyższego, co czyni zasadnym zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
Źródłem powstania tych wątpliwości jest w pierwszej kolejności rozbieżność
między wskazaną przez pozwaną podstawą prawną zgłoszonego do potrącenia
roszczenia odszkodowawczego w postaci art. 36 ust. 3 u.p.z.p. i taką podstawą jego
oceny przez Sąd pierwszej instancji, a podstawą prawną jego rozpoznania przez Sąd
Apelacyjny, w postaci art. 36 ust. 1 u.p.z.p. Sustancjonujący dokonaną w oparciu o ten
przepis ocenę prawną stan faktyczny pozostaje równocześnie w sprzeczności z
ustaleniami faktycznymi Sądu Okręgowego, mimo że co do zasady nie zostały one
przez Sad Apelacyjny zakwestionowane. Dotyczy to w szczególności ustalonych przez
Sąd pierwszej instancji i mających zasadnicze znaczenie dla ustalenia przesłanek oceny
prawnej roszczenia odszkodowawczego strony pozwanej, a pominiętych w zupełności
przez Sąd Apelacyjny, faktów nabycia tego roszczenia przez Spółkę w drodze przelewu
wierzytelności od P. R. oraz przeniesienia przez niego prawa użytkowania wieczystego
przedmiotowej nieruchomości po dokonaniu zmiany planistycznej na rzecz R.(...) spółki
z o.o. Nie do pogodzenia z zaakceptowanym przez Sąd Apelacyjny stanem faktycznym,
ustalonym przez Sąd pierwszej instancji jest – będąca wyrazem niespójności motywów
rozstrzygnięcia - ocena Sądu Apelacyjnego, iż pozwany nie może skorzystać z
uprawienia do żądania odszkodowania na podstawie art. 36 ust. 3 u.p.z.p., gdyż nie
dokonał zbycia nieruchomości, ani nie twierdził, że nosi się z takim zamiarem.
W tym stanie rzeczy, konieczne i uzasadnione stało się uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 38915
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 w
zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.), bez potrzeby odnoszenia się do przedwczesnych w
tej sytuacji pozostałych zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej.
Jedynie w związku z powstającymi na tle zaskarżonego wyroku wątpliwościami
co do właściwego rozróżnienia przez Sąd Apelacyjny instytucji uregulowanych w art. 36
ust. 1 i 2 u.p.z.p. oraz art. 36 ust. 3 u.p.z.p., które podnosi skarżący w ramach zarzutu
7
naruszenia art. 36 ust. 3 u.p.z.p., przypomnieć trzeba, że celem tego przepisu jest
ochrona właściciela albo użytkownika wieczystego nieruchomości przed negatywnymi
skutkami zmian planistycznych powodujących obniżenie jej wartości. Przepis wiąże
określony w nim skutek z niemożnością uzyskania przez właściciela albo użytkownika
wieczystego dodatkowych korzyści w razie zbycia (poprzednio sprzedaży)
przysługującego im prawa do nieruchomości, której wartość na skutek zmian
planistycznych uległa obniżeniu. Legitymowanym do wniesienia powództwa o
odszkodowanie na tej podstawie, jest więc były właściciel albo użytkownik wieczysty,
który w warunkach wcześniej wskazanych zbył nieruchomość, jeżeli przy tym nie
skorzystał uprzednio z uprawnień określonych w art. 36 ust. 1 i 2 u.p.z.p. Z uprawnień
tych może skorzystać jedynie właściciel albo użytkownik wieczysty legitymujący się
takim prawem w dacie uchwalenia lub zmiany planu miejscowego. Jego prawo ma
charakter zbywalny.
Jak wskazuje się w judykaturze (wyrok SN z dnia 23 kwietnia 2009 r., IV CSK
508/08, nie publ.) przy wspólnej podstawie faktycznej roszczeń określonych w
przepisach art. 36 ust. 1 i 2 oraz ust. 3 u.p.z.p., jaką jest uchwalenie lub zmiana planu
miejscowego, różne są dla każdego z nich pozostałe przesłanki warunkujące powstanie
tych roszczeń. W przypadku art. 36 ust. 1 i 2 u.p.z.p. stanowi ją, będąca następstwem
uchwalenia lub zmiany planu miejscowego, niemożność korzystania z nieruchomości lub
jej części w dotychczasowy sposób lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem.
Powstanie roszczeń określonych w art. 36 ust. 1 i 2 u.p.z.p. nie jest natomiast zależne
od obniżenia wartości nieruchomości, ani też od dokonania jej sprzedaży.