Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 13 lipca 2010 r., III CZP 29/10
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski
Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 13 lipca
2010 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Piotra Wiśniewskiego, po
rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Pierwszego Prezesa
Sądu Najwyższego we wniosku z dnia 4 marca 2010 r.:
"Czy sąd, który wydał orzeczenie, może odmówić ustanowienia pełnomocnika
z urzędu lub zwolnienia strony od kosztów sądowych w celu wniesienia skargi o
stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, jeżeli byłaby ona
z jakichkolwiek przyczyn niedopuszczalna, a zwłaszcza, gdy wydanie zaskarżonego
orzeczenia w sposób oczywisty nie mogło wyrządzić stronie szkody, bądź gdy
możliwe jest uchylenie lub zmiana orzeczenia w drodze przysługujących stronie
środków prawnych?"
podjął uchwałę:
Sąd może odmówić zwolnienia strony od kosztów sądowych lub
ustanowienia pełnomocnika w celu wniesienia skargi o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, jeżeli skarga z
oczywistych względów podlegałaby odrzuceniu.
Uzasadnienie
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, działając na podstawie art. 60 § 1
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052
ze zm.), wniósł o rozpoznanie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
zagadnienia prawnego przedstawionego w części wstępnej uchwały. Powołał się na
rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych, wskazując, że sąd
powszechny, do którego została wniesiona skarga o stwierdzenie niezgodności z
prawem prawomocnego orzeczenia, może ją odrzucić tylko w przypadkach
wskazanych w art. 4246
§ 3 k.p.c., tzn. jeżeli nie wniesiono należnej opłaty od
skargi, nie zachowano przymusu adwokacko-radcowskiego lub w zakreślonym
terminie nie usunięto braków formalnych skargi. Z innych przyczyn skargę może
odrzucić jedynie Sąd Najwyższy. Sądy powszechne natomiast rozpoznają wnioski
w kwestiach wpadkowych, pozostających w związku z wnoszeniem skarg o
stwierdzenie niezgodności, a zwłaszcza mogą zwolnić stronę od kosztów sądowych
w zakresie opłaty od tej skargi lub ustanowić pełnomocnika z urzędu w celu jej
sporządzenia i wniesienia. Wątpliwości wyrażone w zagadnieniu prawnym
sprowadzają się do tego, czy sąd może – przez odmowę uwzględnienia wniosku,
który poprzedza wniesienie skargi – antycypować rozstrzygnięcie i uwzględnić
okoliczności decydujące o odrzuceniu tego środka prawnego, przy założeniu, że
zostanie wniesiony.
Z art. 117 § 4 (obecnie § 5) w związku z § 1 k.p.c. wynika, że sąd uwzględnia
wniosek strony o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego, jeżeli udział
profesjonalnego pełnomocnika w sprawie uzna za potrzebny. Z kolei, zgodnie z art.
109 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. – dalej: "u.k.s.c."), sąd odmawia
zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności
dochodzonego roszczenia lub obrony praw. Oba te przepisy nie określają kryteriów
oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów lub ustanowienie dla strony adwokata
(radcy prawnego) w sposób absolutnie ścisły.
Zdaniem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, za udzieleniem pozytywnej
odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne przemawiają argumenty
pragmatyczne. Możliwość wystąpienia ze skargą o stwierdzenie niezgodności z
prawem prawomocnego orzeczenia jest często opacznie rozumiana i wręcz
nadużywana. Znaczna część skarg nie ma szans na uwzględnienie na etapie
merytorycznego ich rozpoznania; co więcej, nie mogą pozytywnie przejść wstępnej
kontroli. Mnożenie dodatkowych czynności sądu oznaczałoby działanie sprzeczne z
dobrem wymiaru sprawiedliwości, a niekiedy nawet promujące pieniactwo.
Z drugiej strony Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego zwrócił uwagę na
aspekty konstytucyjne. Wskazał, że skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia można postrzegać nie tylko jako formę realizacji
konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji), lecz także jako
szczególny warunek uzyskania przez jednostkę naprawienia szkody wyrządzonej
przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1
Konstytucji). Prokonstytucyjna wykładnia ustaw i funkcja instytucji należących do
tzw. prawa ubogich przemawiałaby za tym, aby w jak najszerszym zakresie
stworzyć stronom, które są pozbawione środków niezbędnych do należytego
przedstawienia swojej sprawy przed sądem, możliwość uzyskania odpowiedniego
wsparcia ze strony państwa. Temu służy restrykcyjna, a nie rozszerzająca
wykładnia art. 109 u.k.s.c. i art. 117 § 4 (obecnie § 5) k.p.c.
Prokurator Prokuratury Generalnej wniósł o podjęcie uchwały, że wnioski
strony zamierzającej wnieść skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia o zwolnienie od kosztów sądowych i o ustanowienie
adwokata lub radcy prawnego nie mogą być oddalone tylko z tej przyczyny, że w
ocenie sądu, który wydał orzeczenie, skarga ta jest niedopuszczalna.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygane zagadnienie prawne dotyczy dwóch instytucji związanych ze
sobą, ale odrębnie uregulowanych, tj. ustanowienia pełnomocnika oraz zwolnienia
od kosztów sądowych. Po zmianach wprowadzonych przez ustawę z dnia 28 lipca
2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych problematyka zwolnienia od
kosztów sądowych znalazła się w tej ustawie (art. 94-118), a więc poza kodeksem
postępowania cywilnego, natomiast przepisy dotyczące ustanowienia przez sąd
pełnomocnika, pomimo ich częstych zmian, pozostały w kodeksie (art. 117). W
konsekwencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 2008 r., P
37/07 (OTK-A Zb.Urz. 2008, nr 5, poz. 80) rozstrzygnięcie o ustanowieniu dla strony
adwokata lub radcy prawnego nie jest uzależnione od uzyskania zwolnienia od
kosztów sądowych; sąd nie może odmówić przyznania stronie pomocy prawnej
tylko z tego powodu, że nie uzyskała ona – lub nawet nie występowała o to –
zwolnienia od kosztów sądowych.
Zarówno przy zwolnieniu od kosztów, jak i przy ustanowieniu adwokata lub
radcy prawnego przesłankę pozytywnego rozstrzygnięcia stanowi brak środków na
pokrycie kosztów przez stronę. Stosownie do art. 102 ust. 1 i art. 103 u.k.s.c.,
zwolnienia z kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, która złożyła
oświadczenie, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania
koniecznego dla siebie i rodziny, osobie prawnej zaś sąd może przyznać
zwolnienie, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na uiszczenie
kosztów. W myśl art. 117 § 1, 2 i 6 k.p.c., strona zwolniona przez sąd od kosztów
sądowych, korzystająca z ustawowego zwolnienia lub spełniająca warunki do
zwolnienia od kosztów przez sąd, może zgłosić wniosek o ustanowienie dla niej
adwokata lub radcy prawnego. Jednakże niemożność poniesienia kosztów nie
przesądza o pozytywnym rozstrzygnięciu wniosku, zgodnie bowiem z art. 109 ust. 2
u.k.s.c. sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych w razie oczywistej
bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw. Podobnie, ale nie
identycznie uregulowano kwestię ustanowienia pełnomocnika. Według art. 117 § 5
k.p.c., sąd uwzględnia wniosek, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w
sprawie uzna za potrzebny.
W myśl art. 4241
§ 1 k.p.c., skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia przysługuje od orzeczenia sądu drugiej instancji tylko
wówczas, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub
uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie
było i nie jest możliwe. Artykuł 4241
§ 2 k.p.c. pozwala w wyjątkowych przypadkach
na zaskarżenie prawomocnego orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji.
Przed sporządzeniem skargi trudno ocenić, czy taki wyjątkowy przypadek zachodzi,
nie ulega natomiast wątpliwości, że są sytuacje, w których bez głębszej analizy lub
prowadzenia dłuższych dociekań można stwierdzić, iż wydanie orzeczenia nie
mogło wyrządzić stronie szkody lub że możliwe jest uchylenie lub zmiana
orzeczenia w drodze przysługujących stronie środków prawnych. W grę mogą
wchodzić także sytuacje, w których z innych oczywistych względów skarga jest
niedopuszczalna, np. ze względu na czas wydania zaskarżonego orzeczenia, ze
względu na złożenie wniosku przez osobę nieuprawnioną do skargi, zgłoszenie
zamiaru zaskarżenia orzeczenia nieistniejącego lub zaskarżenie wyłącznie
uzasadnienia orzeczenia. We wszystkich tych wypadkach skarga będzie z góry
skazana na niepowodzenie.
Nasuwa się wniosek, że w razie wystąpienia przez stronę o zwolnienie od
kosztów sądowych w celu wniesienia takiej skargi, art. 109 ust. 2 u.k.s.c. ma
zastosowanie wprost. W przepisie tym, w przeciwieństwie do dawnego art. 116 § 2
k.p.c., jest mowa nie o powództwie, ale o roszczeniu. Strona składająca skargę o
stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia występuje z
roszczeniem procesowym, którego przedmiotem jest twierdzenie, że zaskarżone
orzeczenie jest niezgodne z prawem. Brak uzasadnionych powodów, aby wykluczyć
możliwość stosowania art. 109 ust. 2 u.k.s.c. do roszczeń procesowych; jeżeli
skarga nie może być uwzględniona, a nawet merytorycznie rozpoznana, gdyż jako
niedopuszczalna z oczywistych względów podlegałaby odrzuceniu, to roszczenie
strony o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest
oczywiście bezzasadne, co wyczerpuje hipotezę art. 109 ust. 2 u.k.s.c. W takim
wypadku sąd może więc odmówić zwolnienia od kosztów sądowych.
Odnosząc się do wątpliwości, które wywołuje okoliczność, że sąd drugiej lub
nawet pierwszej instancji, orzekając o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych,
ocenia, czy zachodzą przesłanki skargi, których badanie zasadniczo zastrzeżone
jest dla Sądu Najwyższego, należy zauważyć, iż wyposażenie sądów
powszechnych, orzekających o zwolnieniu od kosztów sądowych, w kompetencje
oceny, czy zachodzi oczywista bezzasadność roszczenia, wynika z woli
ustawodawcy i nie zagraża wartościom konstytucyjnym. Postanowienie sądu drugiej
instancji odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych należnych od skargi o
stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie podlega
zaskarżeniu zażaleniem, jednakże – na podstawie art. 42412
i 39821
k.p.c. – ma
zastosowanie art. 380 k.p.c. Oznacza to, że w razie odmowy zwolnienia od kosztów
sądowych przez sąd drugiej instancji i w konsekwencji odrzucenia nieopłaconej
skargi, Sąd Najwyższy, rozpoznając zażalenie na postanowienie odrzucające
skargę, rozpoznaje także na wniosek strony niezaskarżalne postanowienie
odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych. Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z
dnia 16 czerwca 2008 r., P 37/07 (OTK-A Zb.Urz. 2008, nr 5, poz. 80) uznał, że art.
109 ust. 2 u.k.s.c. jest zgodny z art. 45 Konstytucji.
Z art. 117 § 5 k.p.c. wynika, że sąd ustanawia dla strony pełnomocnika, jeżeli
jego udział w sprawie uzna za potrzebny. Udział zawodowego pełnomocnika jest
potrzebny wówczas, gdy strona wykazuje się nieporadnością, gdy samodzielne
podejmowanie czynności procesowych stwarza stronie znaczne trudności, gdy
strona jest pozbawiona wolności lub gdy sprawa jest skomplikowana pod względem
faktycznym lub prawnym. W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 21 września
2000 r., III CZP 14/00 (OSNC 2001, nr 2, poz. 21) Sąd Najwyższy na gruncie
postępowania kasacyjnego powiązał potrzebę udziału pełnomocnika w sprawie z
pozbawieniem strony zdolności postulacyjnej w wyniku ustawowego przymusu
adwokacko-radcowskiego. Stanowisko to jest w zasadzie trafne, jednakże nie może
ono prowadzić do akceptowania rażącego nadużywania prawa.
Z pisma Prezesa Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 10 czerwca 2010 r. i
załączonych akt spraw wynika, że konkretna osoba, strona procesów, występuje z
wnioskami o zwolnienie od kosztów i ustanowienie pełnomocnika w celu wniesienia
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
praktycznie w wypadku wydania każdego orzeczenia, bez względu na to, czy jest
korzystne, nieprawomocne, może podlegać zmianie lub uchyleniu. Składa
miesięcznie ok. 55 wniosków, co według oceny Prezesa pociąga za sobą
konieczność wydatkowania ze Skarbu Państwa kwoty ok. 80 000 zł. Opisane
zjawisko jest niewątpliwie patologiczne; nie można go akceptować, gdyż jego
rozszerzenie prowadziłoby do marnotrawienia znacznych środków publicznych i
podważenia sensu instytucji przymusu adwokacko-radcowskiego w postępowaniu
przed Sądem Najwyższym.
Uprawnienie strony do wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z
prawem prawomocnego orzeczenia nie jest prawem absolutnym. Z art. 118 § 5
k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr
7, poz. 45) wynika, że ustanowiony przez sąd adwokat lub radca prawny może
odmówić sporządzenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia, jeżeli nie stwierdzi podstaw do wniesienia skargi.
Należy przyjąć, że w sytuacjach, w których skarga jako niedopuszczalna z
oczywistych względów podlegałaby odrzuceniu, sąd może odmówić ustanowienia
pełnomocnika, stosując odpowiednio – przez art. 42412
i art. 39821
– art. 117 § 5
k.p.c.
Obawy, że odmowa zwolnienia strony od kosztów sądowych lub ustanowienia
dla niej pełnomocnika w celu wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z
prawem prawomocnego orzeczenia ograniczy konstytucyjne prawo jednostki do
naprawienia szkody wyrządzonej jej przez niezgodne z prawem działanie organu
władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji), mogłyby być uzasadnione, gdyby
istniało niebezpieczeństwo eliminowania przez odmowę skarg w rzeczywistości
dopuszczalnych. Jednakże przy ostrożnym orzekaniu przez sądy o odmowie
wyłącznie w wypadkach, w których jeszcze przed sporządzeniem i wniesieniem
skargi pewne jest, że skarga nie przysługuje, takiego realnego niebezpieczeństwa
nie ma; istotna jest tu możliwość kontroli instancyjnej. W ustawie z dnia 17 grudnia
2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw, ustawodawca dodał do art. 117 k.p.c. przepis § 6, zgodnie z którym wniosek
o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, zgłoszony po raz pierwszy w
postępowaniu apelacyjnym, kasacyjnym lub postępowaniu ze skargi o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sąd przekazuje do rozpoznania
sądowi pierwszej instancji, chyba że uzna wniosek za uzasadniony. Dzięki temu
uregulowaniu zawsze zostaje zachowana możliwość kontroli instancyjnej
orzeczenia przez wniesienie zażalenia (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.