Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 234/10
POSTANOWIENIE
Dnia 22 lipca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku P. R.
przy uczestnictwie E. R.
o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 22 lipca 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w O. z dnia 19 listopada 2009 r., sygn. akt I Ca
(…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w O.
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 19 listopada 2009r. Sąd Okręgowy w O.
oddalił apelację uczestnika postępowania E. R. od postanowienia Sądu pierwszej
instancji zezwalającego na umieszczenie uczestnika w szpitalu psychiatrycznym.
Sąd Okręgowy, w oparciu o materiał dowodowy zebrany przez Sąd pierwszej
instancji oraz uzupełniony w postępowaniu apelacyjnym, ustalił, że z wnioskiem o
umieszczenie uczestnika w szpitalu psychiatrycznym wystąpił jego syn P. R. Uczestnik
ma jeszcze jedno dziecko: 12-letnią córkę M. R. Jego małżeństwo z matką dzieci A. R.
2
zostało rozwiązane przez rozwód w listopadzie 2007 r., jednak cała rodzina mieszka
razem. Uczestnik nie pracuje w Polsce, podejmuje sezonowe prace w Irlandii. Między
byłymi małżonkami często dochodzi do nieporozumień, w czasie których wzywana jest
policja. Uczestnik został skazany za pobicie teścia. Mimo rozwodu uczestnik kontroluje
byłą żonę, wypytuje dzieci z kim się spotyka i z kim sypia. Kwestionuje swoje ojcostwo,
śledzi dzieci. Wbrew woli córki odwozi ją do szkoły, gdyż uważa, że grozi jej
niebezpieczeństwo. Córka po każdym spotkaniu z ojcem płacze i grozi samobójstwem.
Uczestnik boi się również o swoje życie, twierdzi, że w nocy ktoś może go zabić. Z
inicjatywy rodziny zgłosił się do lekarza psychiatry, jednak nie widzi potrzeby leczenia i
nie przyjmuje żadnych leków. Z zaświadczenia lekarza psychiatry wynika, że uczestnik
ma urojenia, jest bezkrytyczny co do zaburzeń i potrzeby leczenia, wymaga leczenia,
które może przynieść poprawę jego stanu zdrowia i funkcjonowania. W oparciu
o przeprowadzony w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji dowód z opinii
biegłego sądowego lekarza psychiatry Sądy ustaliły, że uczestnik cierpi na zespół
paranoiczny z zaburzeniami myślenia pod postacią urojeń niewiary małżeńskiej i urojeń
prześladowczych o charakterze usystematyzowanym, ma też osobowość o cechach
pieniaczych. Nie ma poczucia choroby, nie podjął zaproponowanego mu leczenia w
warunkach ambulatoryjnych, uważając, że jest mu niepotrzebne. Kwalifikuje się do
leczenia w warunkach szpitalnych.
Sąd drugiej instancji, uznając za uzasadniony zarzut apelacji uczestnika
postępowania, że samo stwierdzenie biegłego w opinii, iż stan zdrowia uczestnika
kwalifikuje go do leczenia szpitalnego, nie jest wystarczającą podstawą do wydania
orzeczenia w oparciu o art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 ze zm.- dalej: „u.o.z.p.”) o umieszczenie
go w szpitalu psychiatrycznym wbrew jego woli, dopuścił dowód z opinii uzupełniającej
tego samego biegłego sądowego lekarza psychiatry, któremu zlecił wypowiedzenie się,
czy nieprzyjęcie uczestnika do szpitala psychiatrycznego spowoduje znaczne
pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego. Sąd Okręgowy nie uwzględnił wniosku
uczestnika o dopuszczenie dowodu z opinii innego biegłego uznając opinię
dotychczasowego biegłego za logiczną, rzetelną i wyczerpującą, wydaną na podstawie
pełnej dokumentacji lekarskiej, akt sprawy oraz badań uczestnika. Uznał też za
nieuzasadniony apelacyjny zarzut nieważności postępowania przed Sądem pierwszej
instancji z powodu nie doręczenia uczestnikowi opinii biegłego psychiatry i doręczył mu
odpis tej opinii.
3
uwagi na to, że biegły w opinii uzupełniającej wydanej w postępowaniu
apelacyjnym stwierdził, iż nieprzyjęcie E. R. do szpitala psychiatrycznego spowoduje
znaczne pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego, Sąd Okręgowy uznał, że
zachodzą podstawy z art. 29 ust. 1 pkt 1 u.o.z.p. do orzeczenia o potrzebie przyjęcia
uczestnika do szpitala psychiatrycznego i dlatego oddalił apelację.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, uczestnik postępowania
w ramach zarzutów procesowych wskazał na naruszenie art. 5 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c. ,
art. 278 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 42 oraz 46 ust. 2 u.o.z.p. przez oparcie
rozstrzygnięcia na wniosku biegłego zawartym w opinii uzupełniającej a nie na własnym
rozważeniu zgromadzonego materiału dowodowego, nie zapewnienie uczestnikowi
działającemu bez zawodowego pełnomocnika możliwości czynnego udziału w
postępowaniu przez niedoręczenie mu odpisu opinii biegłego psychiatry w postępowaniu
przed sądem pierwszej instancji, brak pouczenia uczestnika co do możliwości podjęcia
czynności procesowych zmierzających do uzyskania ustnych wyjaśnień biegłego,
oddalenie wniosku uczestnika o powołanie dowodu z opinii innego biegłego psychiatry,
spoza listy biegłych Sądu Okręgowego w O., nie dopuszczenie dowodu z opinii innych
biegłych lekarzy psychiatrów, stosowanie do art. 46 ust. 2 u.o.z.p.
W ramach zarzutów opartych na pierwszej podstawie kasacyjnej uczestnik
wskazał na naruszenie art. 29 ust. 1 pkt 1 u.o.z.p. przez niewłaściwe zastosowanie w
wyniku nie ustalenia w jaki sposób dotychczasowe zachowanie uczestnika świadczy o
tym, że nie przyjęcie go do szpitala psychiatrycznego spowoduje znaczne pogorszenie
stanu jego zdrowia psychicznego.
Wnosił o zmianę zaskarżonego postanowienia przez oddalenie wniosku,
ewentualnie uchylenie tego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania, przy uwzględnieniu w każdym wypadku wniosku o
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie można odmówić słuszności zarzutowi naruszenia art. 5 k.p.c., który choć nie
nakłada na sąd obowiązku udzielania stosownych pouczeń stronom i uczestnikom
występującym bez adwokata, jednak wskazuje, że w razie uzasadnionej potrzeby
istnieje taka możliwość, z której sąd, w takich wypadkach, powinien skorzystać, aby
zapobiec nierówności podmiotów toczącego się postępowania i zapewnić możliwość
rzeczywistego udziału w czynnościach procesowych stronom i uczestnikom
nieporadnym, nie posiadającym dostatecznej znajomości procedury lub nie umiejącym
4
korzystać ze swoich uprawnień procesowych. Stosowne pouczenie jest niewątpliwie
obowiązkiem sądu w stosunku do uczestników postępowania o zastosowanie wobec
nich przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym, jeżeli z opinii biegłego
wynika, że osoba taka cierpi na schorzenia psychiczne, które zniekształcają jej obraz
rzeczywistości i utrudniają podjęcie sensownej obrony jej praw, a nie zachodzi
przewidziana w art. 48 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego podstawa do
ustanowienia dla tej osoby adwokata z urzędu.
W rozpoznawanej sprawie żaden z Sądów nie pouczył uczestnika postępowania
przede wszystkim o tym, że, stosownie do art. 286 k.p.c., może złożyć wniosek o
zażądanie od biegłego lekarza psychiatry ustnych wyjaśnień na rozprawie do opinii
złożonej na piśmie w postępowaniu przed Sądami pierwszej i drugiej instancji. Uczestnik
kwestionował tę opinię i rzeczywiście, jak stwierdził Sąd Okręgowy, nie zawierała ona
istotnych ustaleń ani ocen, co spowodowało dopuszczenie przez ten Sąd dowodu z
opinii uzupełniającej. Jednakże również po wydaniu opinii uzupełniającej, Sąd Okręgowy
także nie pouczył uczestnika o możliwości złożenia wniosku o wezwanie biegłego na
rozprawę celem ustnego wyjaśnienia tej opinii, co było uzasadnione z uwagi na
wyjątkową lakoniczność opinii uzupełniającej. Opinia ta składa się bowiem w istocie z
jednego zdania, które stanowi odpowiedź na pytanie Sądu Okręgowego sformułowane
w sposób sugerujący tę odpowiedź w nawiązaniu do przesłanki ustawowej określonej w
art. 29 ust. 1 pkt 1 u.o.z.p. Biegły nie wyjaśnił dlaczego uważa, że nieprzyjęcie
uczestnika do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jego zdrowia
psychicznego, jakie leczenie jest konieczne w przypadku schorzeń psychicznych
występujących u uczestnika oraz czy i dlaczego nieleczenie spowoduje znaczne
pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego. Odpowiedź na te pytania jest konieczna,
w świetle art. 29 ust. 1 pkt 1 u.o.z.p., do ustalenia i oceny, czy zachodzą przewidziane w
tym przepisie podstawy do orzeczenia przez sąd o potrzebie przyjęcia uczestnika do
szpitala psychiatrycznego bez jego zgody (art. 29 ust. 2 ustawy).
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, uwzględnienie wniosku o przyjęcie
do szpitala psychiatrycznego na podstawie powyższego przepisu jest niewątpliwie
przypadkiem ingerencji w sferę wolności i nietykalności osobistej człowieka. Regułą
bowiem jest, że każda osoba ma swobodny wybór co do potrzeby podjęcia leczenia
oraz jego sposobu i rodzaju zaś omawiany przepis swobodę tę wyłącza. Z tych
względów musi on być wykładany ściśle, wręcz restryktywnie, przy świadomości, że
celem ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i jednoznaczną intencją ustawodawcy
5
jest zagwarantowanie osobom z zaburzeniami psychicznymi ochrony ich praw oraz
poszanowania sfery ich wolności i godności osobistej, a wszelkie środki przewidziane w
ustawie mogą być wobec nich stosowane tylko dla ich dobra, w celu ochrony ich zdrowia
i praw. Wynika to jednoznacznie z preambuły ustawy, z jej przepisów ogólnych,
w szczególności art. 2 ust. 2 oraz licznych przepisów szczególnych. Te zasady i intencję
ustawodawcy powinny mieć na uwadze sądy wydające orzeczenia w trybie art. 22-29
ustawy i jako istotną dyrektywę swojego postępowania w tym przedmiocie powinny
traktować wymóg, by rozstrzygnięcie, które powezmą, było celowe z punktu widzenia
dobra i interesu osoby, której dotyczy (porównaj między innymi orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 12 lipca 1996 r. II CRN 81/96, OSNC 1996/12/164, z dnia 14 lutego
1996 r. II CRN 201/95 nie publ, z dnia 12 lutego 1997 r. II CKU 72/96, OSNC 1997/6-
7/84, z dnia 27 lutego 2008 r. III CSK 318/07 i z dnia 16 kwietnia 2009 r. I CSK 402/08,
niepubl.).
Jak wskazał Sąd Najwyższy w powołanym wyżej postanowieniu z dnia 12 lipca
1996 r. II CRN 81/96 z tych wszystkich względów kontrola sądów występowania w
stanie faktycznym sprawy przesłanek ustawowych, uzasadniających uwzględnienie
wniosku, powinna być zawsze szczególnie wnikliwa, zwłaszcza wówczas, gdy osoba,
której wniosek dotyczy żąda wyjaśnienia, czy rzeczywiście jej zachowanie uzasadnia w
świetle obowiązującego prawa przymusową hospitalizację. Sąd nie może biernie
poprzestać na ocenie wyrażonej przez biegłego sądowego lekarza psychiatrę, bowiem
opinia lekarza psychiatry nie może być uznana za źródło poczynionych przez Sąd
ustaleń w przedmiocie wystąpienia materialnoprawnych przesłanek uwzględnienia
wniosku szczególnie wówczas, gdy jest tak lakoniczna jak w rozpoznawanej sprawie i
bez żadnego uzasadnienia ani wyjaśnień powtarza jedynie ustawowy zwrot stanowiący
przesłankę przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym.
Ocena materialnoprawnej przesłanki orzeczenia przymusowego umieszczenia w
szpitalu psychiatrycznym, określona w art. 29 ust. 1 pkt 1 u.o.z.p. wymaga z jednej
strony wiadomości specjalnych uzasadniających konieczność dopuszczenia dowodu z
opinii jednego lub kilku biegłych, zgodnie z art. 278 § 1 k.p.c. i art. 46 ust. 1 u.o.z.p.,
celem ustalenia, czy i na jakie schorzenia psychiczne cierpi uczestnik, jaki jest sposób
ich leczenia, szczególnie w szpitalu psychiatrycznym oraz czy i dlaczego brak takiego
leczenia spowoduje znaczne pogorszenie stanu jego zdrowia. Z drugiej zaś strony
wymaga wnikliwej oceny Sądu, jakie okoliczności sprawy, w szczególności, jakie
zachowania uczestnika wskazują na to, że nieprzyjęcie go do szpitala psychiatrycznego
6
spowoduje znaczne pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego oraz na czym to
znaczne pogorszenie mogłoby polegać.
Z uwagi na to, że, jak słusznie zarzucono w skardze kasacyjnej, kwestie te nie
zostały w sprawie ustalone ani ocenione, bowiem opinia biegłego nie zawiera
stosownych wyjaśnień w tym przedmiocie, jak również Sąd Okręgowy nie dokonał
właściwej oceny przesłanki znacznego pogorszenia stanu zdrowia psychicznego w razie
nieprzyjęcia do szpitala, wskazanej w art. 29 ust. 1 pkt.1 u.o.z.p., uzasadniony jest
kasacyjny zarzut naruszenia tego przepisu jak również art. 278 § 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. oraz art. 42 i art. 46 ust. 2 u.o.z.p.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił zaskarżone
postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i
art. 39821
k.p.c.).