Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 3/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Richarda P., Rogera P., Ellen P. i Niny L.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta B.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 15 października 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 10 września 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta B. kwotę
3.600 (trzy tysiące sześćset) złotych na rzecz powodów tytułem
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
W pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta
B. powodowie Richard P., Roger P., Ellen P. i Nina L. domagali się uzgodnienia z
rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej nr KW [...], prowadzonej
przez Sąd Rejonowy dla nieruchomości położonej w O. Nr [...], przez dokonanie w
dziale II tej księgi wieczystej zmiany wpisu w ten sposób, że w miejsce Skarbu
Państwa jako właściciela nieruchomości wpisuje się prawo własności tej
nieruchomości na rzecz Richarda P., Rogera P., Ellen P. i Niny L. po 1/4 części.
Wyrokiem z dnia 15 maja 2009 r. Sąd Rejonowy uzgodnił treść rzeczonej
księgi wieczystej w ten sposób, że nakazał wpisać w dziale II Richarda P., Rogera
P., Hellen P. i Ninę L. jako właścicieli tej nieruchomości z udziałami po 1/4 części w
miejsce Skarbu Państwa.
Sąd ustalił, że powodowie byli wpisani do rzeczonej księgi wieczystej jako
współwłaściciele nieruchomości w częściach po 1/4. Postanowieniem z dnia
14 października 2005 r. Sąd Rejonowy wpisał do księgi wieczystej Skarb Państwa
jako właściciela nieruchomości w miejsce powodów. Podstawą wpisu była decyzja
Ministra Finansów z dnia 5 sierpnia 2005 r., która stwierdzała przejście na rzecz
Skarbu Państwa prawa własności rzeczonej nieruchomości. Postanowieniem z dnia
21 lutego 2001 r. Sąd Rejonowy zmienił prawomocne postanowienie tego Sądu z
23 kwietnia 1992 r. stwierdzając, że Richard P., Roger P., Ellen P. i Nina L. nabyli
na podstawie testamentu z 1954 r. spadek po dziadku Brunonie P. zmarłym w dniu
1 maja 1957 r. po 1/4 części. Powodowie nie występowali z wnioskiem o
odszkodowanie, nie brali udziału w postępowaniu przed Amerykańską Komisją
Odszkodowawczą, nie otrzymali żadnego odszkodowania, nie składali oświadczeń
o zrzeczeniu się swoich praw. Komisja Stanów Zjednoczonych do spraw
Uregulowania Roszczeń Zagranicznych decyzją PO - 8394, wydaną na podstawie
układu między Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej a Rządem
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podpisanego w dniu 16 lipca 1960 r., przyznała
odszkodowanie Johnowi P., Robertowi P., Else P. i Theodore P., którzy złożyli
przed Amerykańską Komisją Odszkodowawczą oświadczenia o zrzeczeniu się
praw do tej nieruchomości. John P., Robert P. i Theodore P. byli dziećmi
spadkodawcy Brunona P., a Else P. wdową po nim.
3
Sąd Rejonowy podkreślił, że, zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia
1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa
w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz. U.
Nr 12, poz. 65), wpis do księgi wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela
nieruchomości lub uprawnionego do korzystania z wieczystego użytkowania albo
z ograniczonego prawa rzeczowego następuje na podstawie decyzji Ministra
Finansów, stwierdzającej przejście na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub
prawa na podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych
roszczeń finansowych. Podzielił jednak pogląd Naczelnego Sądu
Administracyjnego wyrażony w orzeczeniu z dnia 19 października 2006 r., I OSK
367/05 (niepubl.), że układ między Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki
a Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dotyczący roszczeń obywateli
Stanów Zjednoczonych, sporządzony w Waszyngtonie dnia 16 lipca 1960 r.
wprawdzie jest umową międzynarodową w rozumieniu art. 1, 2 i 5 ust. 2 ustawy
z dnia 9 kwietnia 1968 r., jednakże, skoro nie był ratyfikowany ani ogłoszony
w Dzienniku Ustaw, nie stanowi źródła prawa w polskim systemie prawnym, wobec
czego jego stosowanie nie mogło powodować skutków prawnych w zakresie
stosunków własnościowych. Sąd Rejonowy uznał też, że oświadczenie
o zrzeczeniu się własności nieruchomości nie przenosiło własności nieruchomości.
Przejście nieruchomości, o jakim mowa w art. 2 powołanej ustawy, mogło mieć
charakter faktyczny, a nie prawny. Gdyby bowiem przejście praw do nieruchomości
nastąpiło na podstawie umowy międzynarodowej (ratyfikowanej i publikowanej), to
zbędne byłoby wydawanie ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. i decyzji
administracyjnej. Zdaniem Sądu Rejonowego, z art. 2 ustawy wynika, że decyzja
Ministra Finansów ma jedynie charakter deklaratoryjny. Sąd Rejonowy przyjął, że
zasada uwzględniania przez sądy powszechne skutków prawnych decyzji
administracyjnych doznaje pewnych ograniczeń. Stwierdził, że w postępowaniu
o uzgodnienie treści księgi wieczystej sąd ma obowiązek badania rzeczywistego
stanu prawnego nieruchomości, co w wypadku, gdy prawo własności jest
wywodzone z decyzji administracyjnej, wymaga rozważenia, czy wywołała ona
zmiany w prawie własności. W niniejszej sprawie oświadczenia o zrzeczeniu się
majątku przed Amerykańską Komisją Odszkodowawczą złożyły osoby, które nie
4
były spadkobiercami po zmarłym Brunonie P., co wynika z dokumentów tej Komisji
i z prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 21 lutego 2001 r.
Pozwany zaskarżył w całości wyrok Sądu Rejonowego, wnosząc o jego
zmianę i oddalenie powództwa oraz zasądzenie kosztów postępowania za obie
instancje, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 10 września 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację i orzekł
o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd Okręgowy podzielił zarówno ocenę dowodów, jak i wykładnię prawa
materialnego dokonaną przez Sąd Rejonowy. Uznał, że chybione jest twierdzenie
powoda, iż dopóki decyzja administracyjna stanowiąca podstawę wpisu nie
zostanie usunięta z obrotu prawnego, dopóty nie jest możliwe kwestionowanie
wpisu dokonanego na tej podstawie. Brak jest bowiem ustawowego uregulowania
dotyczącego związania sądu cywilnego decyzją administracyjną, tak jak to ma
miejsce w wypadku wyroku skazującego (art. 11 k.p.c.) i aktu stanu cywilnego
(art. 4 ustawy z dnia 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego, Dz. U.
z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.). Zdaniem Sądu Okręgowego, zakres mocy
wiążącej deklaratywnej decyzji Ministra Finansów stwierdzającej przejście na rzecz
Skarbu Państwa nieruchomości na podstawie umowy międzynarodowej ogranicza
się wyłącznie do kwestii uzyskania przez Skarb Państwa tytułu własności jako
podstawy wpisu do księgi wieczystej, a nie prawa własności. Wpis w księdze
wieczystej dokonany na podstawie decyzji administracyjnej nie może zatem
stanowić przeszkody do wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, skoro dopiero dokonanie wpisu
przesądza o możliwości wystąpienia z roszczeniem na podstawie art. 10 ust. 1
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361; dalej: u.k.w.h.). Sąd Okręgowy podkreślił też, że chociaż przy
rozpoznawaniu powództwa na podstawie art. 10 u.k.w.h. sądowi nie wolno badać
ważności decyzji administracyjnej, ma on obowiązek badania rzeczywistego stanu
prawnego nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta. Sąd bada
prawo własności takiej nieruchomości, a więc ocenia skuteczność zdarzenia
cywilnoprawnego, z którego wywodzi się prawo. Jeżeli tym zdarzeniem jest
5
decyzja, wówczas obowiązkiem sądu jest rozważenie dla potrzeb postępowania
cywilnego, czy istotnie takie zdarzenie dokonało zmiany prawa własności
konkretnej nieruchomości.
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa w skardze kasacyjnej zaskarżyła
wyrok Sądu Okręgowego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego,
mianowicie art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota sporu w niniejszej sprawie, podobnie jak w sprawie między tymi
samymi stronami dotyczącej innej nieruchomości i zakończonej wyrokiem Sądu
Najwyższego z dnia 16 czerwca 2009 r., V CSK 458/08 (niepubl.), sprowadza się
do oceny możliwości orzekania o usunięciu niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym,
gdy istnieje wiążąca decyzja Ministra Finansów wydana na podstawie ustawy
z dnia 9 kwietnia 1968 r. Przepisy tej ustawy stosuje się do wpisów na rzecz
Skarbu Państwa w księgach wieczystych tytułu własności nieruchomości obywateli
państw obcych, które przeszły na rzecz Skarbu Państwa na podstawie
międzynarodowych umów o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych,
zawartych z rządami tych państw przez Rząd Polski. Wpis do księgi wieczystej
Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości następuje na podstawie decyzji
Ministra Finansów stwierdzającej przejście nieruchomości na rzecz Skarbu
Państwa. Taka decyzja w niniejszej sprawie została wydana dnia 5 sierpnia 2005 r.
w związku z wypłatą odszkodowania przez stronę amerykańską. W okolicznościach
sprawy nie ulega wątpliwości, że odszkodowanie zostało wprawdzie wypłacone, ale
osobom nieuprawnionym.
Z orzecznictwa sądów administracyjnych, również w sprawach z udziałem
jako strony powodów w niniejszej sprawie, wynika, że możliwość uchylenia bądź
stwierdzenia nieważności decyzji Ministra Finansów jest tylko iluzoryczna
(zob. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 17 maja 1999 r., OSA
2/98, ONSA 1999, nr 4, poz. 110, z dnia 19 października 2006 r., I OSK 367/05,
niepubl. i z dnia 17 września 2008 r., I OSK 1408/07, niepubl.). Sądy te, badając
prawidłowość rozważanych decyzji Ministra Finansów, podkreślają bowiem, że
nieratyfikowany i niepublikowany układ między Rządem Stanów Zjednoczonych
6
Ameryki Północnej a Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podpisany w dniu
16 lipca 1960 r. nie mógł stanowić podstawy prawnej przeniesienia własności
nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa. Również oświadczenie złożone przez
zainteresowaną osobę o zrzeczeniu się nieruchomości nie przenosiło jej własności.
Dlatego uregulowanie kwestii dotyczących nieruchomości, za których przejęcie
Państwo Polskie wypłaciło odszkodowanie na mocy układów międzynarodowych,
nastąpiło w ustawie z dnia 9 kwietnia 1968 r. przewidującej wydanie przez Ministra
Finansów decyzji stwierdzającej przejście na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości
lub prawa (art. 2 ustawy). Celem tej ustawy było nie tyle unormowanie kwestii
dokonywania wpisów w księgach wieczystych, o czym mógłby świadczyć jej tytuł,
ile uregulowanie spraw związanych ze stanem prawnym nieruchomości, które
faktycznie zostały przejęte przez Państwo, a z tytułu tego przejęcia - na mocy
umów międzynarodowych o uregulowaniu wzajemnych roszczeń finansowych -
właścicielom nieruchomości wypłacono odszkodowania. Rozstrzygające znaczenie
ma więc to, czy obywatel Stanów Zjednoczonych, powołując się na układ, wystąpił
o odszkodowanie do Rządu Stanów Zjednoczonych i czy takie odszkodowanie
otrzymał na tej podstawie, że jego mienie zostało przejęte przez Państwo Polskie.
Taka sytuacja stwarza stan przejścia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości na
podstawie międzynarodowej umowy o uregulowaniu wzajemnych roszczeń
finansowych w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. Prowadzi to do
wniosku, że układ był podstawą przejścia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości
w rozumieniu art. 2 ustawy, jeżeli obywatel Stanów Zjednoczonych wystąpił
o przyznanie odszkodowania na podstawie układu i otrzymał takie odszkodowanie,
którego wartość była odnoszona do wartości praw przejętych przez Państwo
Polskie. Ustawa ta przewiduje wprawdzie, iż przesłanką wydania decyzji przez
Ministra Finansów jest stwierdzenie, że nieruchomość „przeszła na rzecz Skarbu
Państwa na podstawie międzynarodowej umowy”, jednakże sformułowania tego nie
należy rozumieć dosłownie (z zastosowaniem wykładni językowej). Przejście
nieruchomości bowiem, jak to wykazano wyżej, mogło mieć charakter faktyczny,
a nie prawny. Gdyby przejście praw do nieruchomości nastąpiło na podstawie
umowy międzynarodowej (ratyfikowanej i publikowanej), to zbędne byłoby
wydawanie ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. i decyzji administracyjnej. Sama
7
bowiem umowa międzynarodowa byłaby wystarczającą podstawą dokonania wpisu
w księdze wieczystej.
W tej sytuacji, jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 czerwca
2009 r., V CSK 458/08, zakres deklaratoryjnego stwierdzenia w decyzji Ministra
Finansów o przejściu na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości na podstawie
umowy międzynarodowej ogranicza się wyłącznie do kwestii uzyskania przez Skarb
Państwa tytułu własności jako podstawy wpisu do księgi wieczystej, a nie prawa
własności. Minister Finansów po ustaleniu, że zostały spełnione określone
przesłanki na podstawie art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r., jest obowiązany do
wydania decyzji stwierdzającej przejście na rzecz Skarbu Państwa prawa własności
spornej nieruchomości, która była podstawą wpisu do księgi wieczystej Skarbu
Państwa jako właściciela tej nieruchomości. Minister Finansów nie był natomiast
uprawniony do kwestionowania ustaleń Komisji Stanów Zjednoczonych do spraw
uregulowania Roszczeń Zagranicznych i dokonywania samodzielnych ustaleń
sprzecznych z ustaleniami Komisji. Jeżeli w wyniku wydania tej decyzji powstał
spór co do prawa własności tej nieruchomości, to uprawniony do jego
rozstrzygnięcia jest sąd powszechny.
Ostateczna decyzja Ministra Finansów upoważnia do dokonania wpisu
w księdze wieczystej. Taki wpis nie stanowi przeszkody w wytoczeniu powództwa
na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.h., skoro dopiero jego dokonanie przesądza
o możliwości wystąpienia z żądaniem uzgodnienia treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym. Wprawdzie, jak podkreślił Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 12 maja 2005 r., III CK 565/04 (niepubl.), przy rozpoznawaniu
powództwa przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. sądowi nie wolno badać ważności
decyzji administracyjnej, jednakże sąd ma obowiązek badania rzeczywistego stanu
prawnego nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta. Sąd bada
prawo własności takiej nieruchomości, a więc ocenia skuteczność zdarzenia
cywilnoprawnego, z którego wywodzi się prawo. Jeżeli tym zdarzeniem jest
decyzja, wówczas obowiązkiem sądu jest rozważyć dla potrzeb postępowania
cywilnego, czy istotnie takie zdarzenie dokonało zmiany prawa własności
konkretnej nieruchomości. Sądy powszechne orzekające w niniejszej sprawie
prawidłowo zaś ustaliły, że mimo dokonania wpisu w księdze wieczystej na
8
podstawie decyzji Ministra Finansów powodowie nadal pozostają właścicielami
rzeczonej nieruchomości.