Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 90/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Bogusławy P. oraz Mirosława P., działających w imieniu
własnym i małoletnich powodów Dominika P., Sandry P., Weroniki P. a także
Jakuba P.
przeciwko „E.” S.A. w W. – Oddziałowi w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 października 2010 r.,
skargi kasacyjnej małoletnich powodów Dominika i Sandry P.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 listopada 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 2 w części oddalającej
dalej idącą apelację powodów i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w tym zakresie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Bogusława P. i Mirosław P. domagali się w imieniu własnym oraz ich
małoletnich dzieci Dominika P., Sandry P., Weroniki P. i Jakuba P. zasądzenia od
E. S.A. w W. – Oddział w W. kwot po 50.000 złotych z tytułu zadośćuczynienia za
krzywdę doznaną w związku ze wstrzymaniem dostaw energii do budynku przy
ul. O. […] w P.
Wyrokiem z dnia 28 lipca 2009 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej na
rzecz małoletniego powoda Jakuba P. kwotę 25.000 złotych z ustawowymi
odsetkami od dnia 13 września 2008 r., na rzecz małoletniej Weroniki P. kwotę
17.500 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 13 września 2008 r., na rzecz
Bogusławy P. i Mirosława P. po 5.000 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 2
maja 2009 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałym zakresie oraz
zasądził od Skarbu Państwa na rzecz adwokata Piotra N. kwotę 7.246,80 złotych
tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodom z
urzędu, a od pozwanego 1.537,20 złotych.
Sąd Okręgowy ustalił, że powodowie nie zapłacili pozwanej kwoty 2.762,78
złotych (powód zapłacił kwotę 65 złotych) wynikającej z faktury korygującej.
Powodowie zarzucili, że urządzenie pomiarowe zostało uszkodzone przez
pracowników pozwanej, ale jednocześnie uniemożliwiali wymianę tego urządzenia,
czego konsekwencją było wstrzymanie w dniu 5 grudnia 2001 r. dostaw energii do
budynku. W dniu 19 kwietnia 2002 r. Mirosław P. wniósł do Sądu Rejonowego w D.
pozew przeciwko pozwanej o ustalenie, że należność w kwocie 2.732,75 złotych
nie istnieje. W toku postępowania ustalono, że licznik energii elektrycznej nie
nadawał się do stosowania jako urządzenie pomiarowe do rozliczeń z odbiorcą.
Powództwo zostało w całości uwzględnione. Powodowie z dziećmi opuścili
nieruchomość w dniu 23 czerwca 2004 r. na skutek wszczętej egzekucji
komorniczej. Do chwili opuszczenia przez powodów budynku pozwana nie
wznowiła dostaw energii. Od chwili wstrzymania dostaw energii powodowie
postrzegani byli przez mieszkańców P. jako „złodzieje prądu”. Sprawa rzekomej
kradzieży była powszechnie znana i urosła do rangi największej „afery” w mieście.
3
Oceny i opinie mieszkańców spowodowały, że powodowie czuli się szykanowani i
poniżeni.
Sąd Okręgowy na podstawie dowodu z opinii biegłych tych opinii częściowo
uwzględnił powództwo. Uznał, że wstrzymanie przez pozwaną dostaw energii do
budynku było bezprawne, nie znajdowało bowiem podstawy w art. 6 ust. 3 ustawy
z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. Nr 54, poz. 348 ze zm.;
obecnie Dz. U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625 ze zm.). Bogusława i Mirosław P. mogą
domagać się z tytułu krzywd będących następstwem naruszenia ich dóbr
osobistych, ale już nie z tytułu uszczerbku na zdrowiu (art. 445 w związku z art. 444
k.c.). Sąd uznał częściowo zasadność powództwa na rzecz małoletnich Jakuba i
Weroniki P. Oddalił natomiast w całości żądanie zasądzenia zadośćuczynienia na
rzecz małoletnich Dominika i Sandry P. uznając, że w latach 2001 – 2004 byli zbyt
mali, aby mogli odczuwać jakąkolwiek krzywdę z powodu plotek
rozpowszechnianych w P.
Obie strony wniosły apelacje od wyroku Sądu Okręgowego.
Wyrokiem z dnia 13 listopada 2009 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok w punktach III i IV w ten sposób, że początkową datę odsetek ustawowych
od zasądzonych tam należności głównych określił na dzień 30 lipca 2006 r., oddalił
dalej idącą apelację powodów i w całości apelację pozwanej, odstąpił od obciążenia
powodów kosztami postępowania apelacyjnego na rzecz pozwanej oraz zasądził
od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego na rzecz adwokata Piotra N. kwotę 6.588
złotych tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodom z urzędu w
postępowaniu apelacyjnym.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że jedynie apelacja powodów podlega
uwzględnieniu w zakresie rozstrzygnięcia o początkowym dniu płatności odsetek
ustawowych od uwzględnionego roszczenia na rzecz Bogusławy P. i Mirosława P.,
a apelacja strony pozwanej jako bezzasadna podlega oddaleniu w całości.
Oddalając w pozostałym zakresie apelację powodów, Sąd Apelacyjny uznał za
bezzasadne zarzuty dotyczące wysokości przyznanego zadośćuczynienia oraz
wadliwej wykładni art. 445 § 1 k.c., który był podstawą prawną rozstrzygnięcia
żądania na rzecz małoletnich Jakuba i Weroniki P., natomiast roszczenie powodów
4
Bogusławy P. i Mirosława P. znajdowało podstawę prawną w art. 448 k.c., który nie
został objęty zarzutami apelacyjnymi. Przyjął, że kwoty zasądzone na rzecz
powodów są adekwatne do rodzaju naruszonego dobra osobistego oraz zakresu
doznanej krzywdy, zwłaszcza, że nie wykazali oni żadnej inicjatywy zmierzającej do
założenia licznika przedpłatowego, co umożliwiałoby dostawę energii do budynku,
a przez wiele lat koncentrowali swoją aktywność w kwestionowaniu konieczności
zapłaty należności wyliczonej przez stronę pozwaną. Rozmiar doznanej krzywdy
był zatem spowodowany zaniechaniem powodów, co musi mieć wpływ na
wysokość przyznanego zadośćuczynienia. Przyczynienie się poszkodowanego do
zwiększenia rozmiarów szkody, w rozumieniu art. 362 k.c., może bowiem dotyczyć
sytuacji, gdy po powstaniu szkody jej rozmiary uległy zwiększeniu na skutek
zachowania poszkodowanego. Sąd Apelacyjny uznał za bezzasadny zarzut błędu
w ustaleniu, że na skutek działań pozwanej Dominik i Sandra P. nie ponieśli żadnej
szkody. Nie można bowiem oczekiwać od kilkuletniego dziecka, aby rozumiało,
czym jest ograniczenie prawa do samodzielnego podejmowania decyzji w każdej
sferze życia codziennego. Zadośćuczynienie ma charakter kompensacyjny i ma
służyć złagodzeniu doznanych cierpień. Nie sposób przyjąć, aby na skutek braku
możliwości korzystania z urządzeń zasilanych prądem małoletni powodowie mogli
odczuwać krzywdę w takim stopniu.
Powodowie w skardze kasacyjnej zaskarżyli wyrok Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej dalej idącą ich apelację, zarzucając naruszenie prawa
materialnego, mianowicie art. 23 w związku z art. 24 § 1 i art. 448, art. 445 § 1 oraz
–omyłkowo - art. 488 zamiast art. 448 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przyjęta w kodeksie cywilnym konstrukcja ochrony dóbr osobistych osób
fizycznych jest, po nowelizacji dokonanej na podstawie ustawy z dnia 23 sierpnia
1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 114, poz. 542), następująca.
W art. 23 k.c. wymieniono przykładowo dobra osobiste człowieka, które pozostają
pod ochroną prawa cywilnego. Przesłanką odpowiedzialności niemajątkowej
z tytułu naruszenia dóbr osobistych jest bezprawność zachowania się sprawcy
naruszenia (art. 24 § 1 zdanie 1 i 2). Przepisy art. 24 k.c. odsyłają poza tym do
5
dalszych przepisów kodeksu w zakresie zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny
(art. 445 i 448 w związku z art. 24 § 1 zdanie 3) oraz naprawienia szkody
majątkowej (art. 444 i 446 – 447 w związku z art. 24 § 2).
Ochrona dóbr osobistych przewidziana w kodeksie cywilnym jest niezależna
od wieku człowieka. Dlatego należy uznać, że w skardze kasacyjnej trafnie
podniesiono, iż oddalenie powództwa w stosunku do małoletnich Dominika i Sandry
P. stanowi przejaw ich dyskryminacji z powodu wieku. Wiek pokrzywdzonego może
natomiast mieć wpływ na określenie wysokości zadośćuczynienia za doznana
krzywdę (o czym niżej).
Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę wprawdzie spełnia przede
wszystkim funkcję kompensacyjną, ale jest z natury rzeczy niewymierne,
w odróżnieniu od odszkodowania za doznaną szkodę na osobie. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego na tle art. 445 i 448 k.c. przyjmuje się, że wysokość
zadośćuczynienia ma charakter ocenny, dlatego przy jego określaniu sądy
zachowują duży zakres swobody (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia
2007 r., I CSK 165/07, OSNC-ZD 2008, nr 3, poz. 66). Podkreśla się, że kryteriami
istotnymi przy ustalaniu odpowiedniej sumy zadośćuczynienia są – na tle art. 445
k.c. – rodzaj naruszonego dobra, zakres i rodzaj rozstroju zdrowia, czas trwania
cierpień, wiek pokrzywdzonego, intensywność ujemnych doznań fizycznych
i psychicznych, rokowania na przyszłość, stopień winy sprawcy (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2006 r., IV CSK 99/05, niepubl.) oraz – na tle
art. 448 k.c. – rodzaj naruszonego dobra i rozmiar doznanej krzywdy,
intensywność naruszenia oraz stopień winy sprawcy, a także sytuacja majątkowa
zobowiązanego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN
1010/00, OSNC 2003, nr 4, poz. 56). Okoliczności te powinny być wzięte pod
uwagę przy ponownym rozpoznawaniu sprawy, zwłaszcza, że stan faktyczny
niniejszej sprawy jest niecodzienny. Należy w szczególności podkreślić, że
bezprawne pozbawienie wielodzietnej rodziny prądu elektrycznego na kilka lat
z jednej strony świadczy o znacznym stopniu winy po stronie przedsiębiorstwa
energetycznego, z drugiej zaś o dużej intensywności naruszenia dóbr osobistych
6
związanego z pozbawieniem możliwości korzystania z wielu przejawów
współczesnej cywilizacji.