Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 32/10
POSTANOWIENIE
Dnia 19 listopada 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSA Jan Kremer (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Anny B., Grzegorza B. i Jacka K.
przy uczestnictwie Anny K., Krzysztofa B., Gminy Miejskiej K.,
Józefy M., Stefanii M. i Władysława K.
o ustanowienie służebności drogi koniecznej,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym
w dniu 19 listopada 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczek Józefy M. i Stefanii M.
od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 15 maja 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 18 września 2008 r. w sprawie z
wniosku Anny B., Grzegorza B. i Jacka K. przy uczestnictwie Anny K., Krzysztofa
B., Gminy Miejskiej K., Józefy M., Stefanii M. i Władysława K. uwzględnił wniosek i
ustanowił służebność drogi koniecznej na rzecz właścicieli działek nr 710 i 711
szlakiem drożnym biegnącym przez część działki nr 892 (działka ta jest oznaczona
jako ul. G.), całą jej szerokością, oraz przez część działki nr 891/13 szlakiem o
szerokości 4,5 m, w kierunku północnym, a także na rzecz właścicieli działki nr 714
szlakiem biegnącym po wymienionych działkach z tym, że po działce nr 891/13 w
kierunku południowym, od miejsca graniczenia z działką nr 892. Ponadto Sąd
zasądził od wnioskodawcy Jacka K. na rzecz uczestników Stefanii M., Józefy M. i
Władysława K. kwoty po 10 020 zł, a na rzecz Gminy K. kwotę 21 620 zł. Ponadto
od uczestników Anny B., Krzysztofa B. i Anny K. zasądził na rzecz uczestników
Stefanii M., Józefy M. i Władysława K. kwoty po 10 870 zł, a na rzecz Gminy K.
kwotę 23 290 zł, a od uczestnika Grzegorza B. na rzecz uczestników Stefanii M.,
Józefy M. i Władysława K. kwoty po 7320 zł, a na rzecz Gminy K. kwotę 20 200 zł –
wszystkie kwoty zasądzone tytułem wynagrodzenia za ustanowienie służebności.
Sąd ustalił, że właścicielem nieruchomości obejmującej działkę nr 710 jest
wnioskodawca Jacek K., a współwłaścicielami nieruchomości obejmującej działkę
nr 711 – Anna B., Krzysztof B. i Anna K. Własność nieruchomości obejmującej
działkę nr 714 należy do Grzegorza B., a nieruchomości obejmującej działkę 892
do Gminy Miejskiej K. Po zmianach w oznaczeniu oraz podziale działki nr 891/7
wydzielono z niej między innymi działkę nr 891/13 o powierzchni 0,1524 ha;
ostateczną decyzją z dnia 27 stycznia 2006 r. orzeczono o jej zwrocie na rzecz
Stefanii M., Władysława K. i Józefy M., współwłaścicieli po 1/3 części. Zgodnie z
założeniami decyzji o ustaleniu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu z
dnia 27 czerwca 2003 r. dojazd do budynków projektowanych na działkach nr 710,
711 i 714 miała zapewnić ul. P. – działka nr 891/13. Działki nr 710-715 zostały
utworzone w wyniku podziału nieruchomości na działki budownictwa
jednorodzinnego (zagrodowego) na podstawie art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 1972 r. o
terenach budownictwa jednorodzinnego i zagrodowego oraz o podziale
nieruchomości w miastach i osiedlach (Dz.U. Nr 27, poz. 192). Działki nr 710, 711 i
3
714 nie mają dostępu do drogi publicznej. Działka nr 714 jest niezagospodarowana
i w całości porośnięta trawą; przylega bezpośrednio do ul. P., która na odcinku
prowadzącym do działki nr 713 jest wysypana kamieniem. W dalszej części ulica
jest nieurządzona, porośnięta trawą, nierówna, częściowo zadrzewiona
i zakrzewiona. Działki nr 710 i 711 również są niezagospodarowane, porośnięte
trawą, kilkoma drzewami i ogrodzone siatką. Przylegają do ul. P., która na tym
odcinku nie jest urządzona. Od strony zachodniej działka nr 710 przylega do łąki,
natomiast działka nr 711 przylega do ul. G.
Sąd Rejonowy ustalił także, że szlak służebności według wariantu I opinii
biegłego J. H., prowadzący po działce nr 892 stanowiącej ul. G., a następnie po
działce nr 891/13 stanowiącej ul. P., w części biegnącej po działce nr 892 jest w
całości urządzony i stanowi drogę wewnętrzną. Szlak na działce nr 891/13 jest
urządzony na odcinku prowadzącym od działki nr 892 do działki nr 913. Szlak
służebności według wariantu II, umożliwiający dostęp do drogi publicznej dla działki
nr 714 biegnie przez działki nr 712 i 713 (siedliskowe) wzdłuż zabudowań
mieszkalnych i stanowi dla tych działek znaczne obciążenie. Szlak ten na odcinku
prowadzącym po działkach nr 712 i 713 jest już zagospodarowany. Ulice P. i G. nie
zostały zaliczone do żadnej kategorii dróg publicznych i stanowią drogi
wewnętrzne. Na działkach nr 891/13 i 892 nie da się wybudować przeciętnej
wielkości budynków mieszkalnych, lecz położenie i układ tych działek pozwalają
wykorzystać je na cele dojazdowe do nieruchomości położonych wzdłuż
przedmiotowych działek. Wynagrodzenie jednorazowe za ustanowienie służebności
w wariancie I przebiegu służebności po działce nr 891/13 od właściciela
nieruchomości obejmującej działkę nr 710 wynosi kwotę 30 060 zł, od właścicieli
działki nr 711 kwotę 32 600 zł, natomiast od właściciela działki nr 714 kwotę 21 960
zł. Odnośnie do działki nr 892 wynagrodzenie należne od właściciela nieruchomości
obejmującej działkę nr 710 wynosi kwotę 21 620 zł, od właścicieli działki nr 711
wynosi kwotę 23 920 zł, natomiast od właściciela działki nr 714 kwotę 20 200 zł.
Sąd Rejonowy, powołując się art. 145 k.c., ustanowił służebność drogi,
a ściślej – dróg koniecznych. Dokonał oceny obu możliwych wariantów przebiegu
drogi koniecznej i uzasadnił dokonany wybór, między innymi dokonanym
w przeszłości podziałem nieruchomości na działki budowlane. Opierając się na
4
opinii biegłego ds. szacowania nieruchomości, zasądził od uczestników wymienione
w sentencji kwoty tytułem wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi
koniecznej.
Wnioskodawcy oraz uczestnicy Krzysztof B. i Anna K. zaskarżyli to
postanowienie apelacją, kwestionując część orzeczenia dotyczącą ustanowienia
służebności drogi koniecznej przez cześć działki nr 892 na rzecz właścicieli działek
nr 710, 711 i 714 oraz część dotyczącą zasądzenia od wnioskodawców na rzecz
Gminy Miejskiej K. łącznej kwoty 65 110 zł tytułem wynagrodzenia za ustanowienie
służebności drogi koniecznej przez część działki nr 892. Zarzucili naruszenie
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 145 k.c. w zw. z art. 1, 2 i 7
ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r.
Nr 19, poz. 115 ze zm.) przez przyjęcie, że droga ogólnodostępna jaką jest ul. G.
nie stanowi drogi publicznej i tym samym niezbędne jest obciążenie przedmiotowej
nieruchomości służebnością gruntową drogi koniecznej wraz z zasadzeniem
odpowiedniego wynagrodzenia. Wnieśli o zmianę postanowienia w zaskarżonej
części przez odstąpienie od ustanowienia służebności drogi koniecznej na
ogólnodostępnej drodze jaką jest ul. G. i tym samym odstąpienie od ustalenia
wynagrodzenia od wnioskodawców na rzecz Gminy Miejskiej K.
Apelację wniosły także uczestniczki Stefania M. i Józefa M., skarżąc
postanowienie Sądu pierwszej instancji w części dotyczącej ustanowienia
służebności na rzecz działki nr 710 i nr 711 po ich działce. Zarzuciły, że działka nr
711 ma dostęp do drogi publicznej oraz zakwestionowały wybór wariantu przebiegu
drogi oraz wysokość wynagrodzenia za ustanowienie służebności na rzecz działki
nr 714 wynoszącego zaledwie 1/3 część wartości zajętego gruntu.
Ponadto zarzuciły naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. przez niewyjaśnienie przesłanek
zasądzenia ustalenia wysokości kwestionowanego wynagrodzenia.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 15 maja 2009 r. uchylił zaskarżone
postanowienie w części ustanawiającej służebność drogi koniecznej na rzecz
działki nr 711 w całości, odnośnie do działek nr 710 i nr 714 w części
ustanawiającej służebność na działce nr 892 stanowiącej ul. G., oraz w części
ustanawiającej wynagrodzenie za ustanowienie służebności drogi koniecznej przez
5
te działki i w tym zakresie postępowanie umorzył, wobec cofnięcia wniosku przez
wnioskodawców i uczestników Annę K. i Krzysztofa B. Ponadto Sąd wskazał na
brak przesłanek ustanowienie na tym odcinku drogi koniecznej, w szczególności
wobec dostępu do ogólnie dostępnej drogi pozostającej w zarządzie Gminy, która
to potwierdziła. Uwzględnił apelację uczestniczek w części dotyczącej drogi
koniecznej na rzecz działki nr 711, przyjmując, że ma ona odpowiedni dostęp do
drogi publicznej, a w pozostałym zakresie apelację oddalił. Stwierdził, że żaden z
uczestników postępowania nie kwestionował ustaleń faktycznych poczynionych
przez Sąd Rejonowy, a zatem przyjął je za własne i ustalił wysokość
wynagrodzenia za ustanowienie drogi koniecznej na podstawie niekwestionowanej
przez uczestników opinii biegłego.
Uczestniczki Józefa M. i Stefania M. wniosły skargę kasacyjną na
postanowienie Sądu Okręgowego w części zasądzającej wynagrodzenie za
ustanowienie drogi koniecznej na rzecz działki nr 714 w kwotach niższych niż po
21 960 zł, a odnośnie działki nr 710 w kwotach niższych niż po 20 890 zł na rzecz
każdego ze współwłaścicieli działki obciążonej (służebnej), wnosząc o jego
uchylenie w tym zakresie. Zarzuciły błędną wykładnię art. 145 § 1 k.c. polegającą
na przyznaniu jedynie części wynagrodzenia za ustanowienie drogi koniecznej,
przy niezrzeczeniu się tego wynagrodzenia w żadnej części, a także naruszenie art.
278 § 1 oraz art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wskazany w skardze kasacyjnej art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
dotyczy koniecznych elementów uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji.
Uzasadnienie to stanowi punkt odniesienia dla podstaw skargi, powinno zatem
odzwierciedlać rozumowania sądu w sposób umożliwiający poznanie motywów
orzeczenia oraz sformułowanie i postawienie zarzutów. W dalszej kolejności
uzasadnienie powinno zapewnić kontrolę kasacyjną zaskarżonego orzeczenia
i zbadanie zasadności wszystkich podniesionych przeciwko niemu zarzutów.
W konsekwencji zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. może być
uznany za skuteczny tylko wtedy, gdy uzasadnienie nie spełnia przedstawionych
wymagań, a w szczególności nie zawiera wszystkich niezbędnych elementów
6
konstrukcyjnych lub zawiera inne oczywiste braki, a przez to uniemożliwia
wniesienie rzeczowej skargi kasacyjnej oraz nie pozwala na kontrolę kasacyjną
(por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01,
nie publ., z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 121/01, „Izba Cywilna” 2004, nr 5, s. 45,
z dnia 2 lipca 2009 r., III SK 10/09, nie publ. lub z dnia 24 września 2009 r., II PK
58/09, nie publ.). Zaskarżonemu postanowieniu Sądu Okręgowego takich zarzutów
nie można skutecznie postawić; jego uzasadnienie jest prawidłowe i nie zawiera
istotnych braków.
Należy przy tym podkreślić, że art. 3983
§ 3 k.p.c. eliminuje w postępowaniu
kasacyjnym zarzuty dotyczące ustaleń, co powoduje niedopuszczalność ich
stawiania (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2010 r.,
III CSK 372/09, nie publ. i z dnia 24 listopada 2009 r., II PK 129/09, nie publ.).
Sąd drugiej instancji nie dokonywał zresztą w zakresie objętym zaskarżeniem
własnych ustaleń ani ocen; podzielił jedynie stanowisko Sądu Rejonowego oraz
odniósł się do zarzutu związanego z ustaleniem wysokości wynagrodzenia,
opartym na opinii biegłego, niekwestionowanej w postępowaniu w pierwszej
instancji.
Zdaniem skarżących, Sąd Okręgowy naruszył art. 278 § 1 k.p.c., gdyż
dokonał samodzielnie działań arytmetycznych polegających na sumowaniu lub
dzieleniu kwot ustalonych przez biegłego w opinii. Jest oczywiste, że proste
obliczenia polegające na dokonywaniu podstawowych działań algebraicznych nie
wymagają wiadomości specjalnych, sąd więc nie musi w tym zakresie korzystać
z opinii biegłego. O naruszeniu art. 278 § 1 k.p.c. nie może więc być w tym
wypadku mowy.
Przepis art. 145 § 1 k.c. nakłada na sąd uwzględniający wniosek
o ustanowienie drogi koniecznej orzeczenie z urzędu o wynagrodzeniu na rzecz
właściciela nieruchomości obciążonej, chyba że uprawniony zrzeknie się tego
wynagrodzenia. Wynagrodzenie ma zrekompensować stratę wynikającą dla
właściciela nieruchomości z jej obciążenia, czego konsekwencją jest ograniczenie
w sposobie korzystania z niej; nie jest ono uzależnione od poniesienia szkody,
a ponadto ma pokryć koszty urządzenia i utrzymania drogi, jeśli na nim spoczywają
7
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2000 r., V CKN 43/00,
OSNC 2000, nr 11, poz. 206 i z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 517/07, Palestra
2008, nr 3-4, s. 240).
Regułą jest ustalenie wynagrodzenia w postaci świadczenia pieniężnego;
wynagrodzenie jest ekwiwalentnym świadczeniem odpowiadającym cenie za
korzystanie z cudzej nieruchomości ustalanym według cen rynkowych dla takich
świadczeń. W literaturze przedstawiane są różne propozycje punktów odniesienia
dla ustalenia tego wynagrodzenia, np. zmniejszenie wartości nieruchomości
obciążonej, wielokrotność czynszu dzierżawnego za zajęty pas gruntu, wartość
utraconych plonów itp. Wybór sposobu obliczenia wynagrodzenia powinien
uwzględniać warunki miejscowe, w tym dotychczasowy sposób korzystania
z nieruchomości, jej zagospodarowania, jak też możliwy sposób korzystania
w przyszłości. Odnosząc to do rozpoznawanej sprawy, należy przypomnieć,
że przedmiotowa nieruchomość była w planie zagospodarowania przestrzennego
przeznaczona pod drogę, została zwrócona poprzedniemu właścicielowi i według
opinii biegłego nie spełnia warunków działki budowlanej, a na planie oznaczona jest
jako ul. P. Pomimo tych okoliczności biegły oszacował grunt zajęty pod drogę
konieczną według cen działek budowlanych. W rozpoznawanej sprawie odniesiono
przesłanki wynagrodzenia do wartości rynkowej gruntu, pomimo to że nie dochodzi
do jego wykupu.
Skarżące zarzuciły także, że wynagrodzenie odpowiadające wartości gruntu
według cen dla działek budowlanych należne jest od każdego z właścicieli działek
władnących. Pogląd ten nie znajduje uzasadnienia w art. 145 § 1 k.c.;
wynagrodzenia należne jest od właściciela każdej nieruchomości władnącej, ale
zarazem jego wysokość jest ograniczona przez przytoczone przesłanki. Innymi
słowy, wynagrodzenie za ustanowienie drogi koniecznej na rzecz więcej niż jednej
nieruchomości władnącej powinno odpowiadać uszczerbkowi jakiego doznaje
właściciel nieruchomości obciążonej, według przyjętego kryterium jego ustalenia,
a nie ich wielokrotności odpowiadającej liczbie nieruchomości władnących.
Dla poszczególnych części gruntu nieruchomości obciążonej liczba nieruchomości
władnących może być różna, co także może wpływać na wysokość wynagrodzenia.
8
Z tych przyczyn nie zachodziły przesłanki do przyznania wynagrodzenia
wyższego niż wynikające z niekwestionowanej opinii biegłego, który wyliczył
wynagrodzenie według cen działek budowlanych.
Z przedstawionych przyczyn orzeczono, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).