Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 grudnia 2010 r., I CSK 143/10
Roszczenie przewidziane w art. 76 ust. 1 ustawy z dnia 28 kwietnia
1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282) nie jest roszczeniem
wekslowym. Do tego roszczenia nie ma zastosowania art. 409 k.c.
Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "C.L.F.C." S.A. w W. przeciwko
Jackowi B. i Markowi D. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w
Izbie Cywilnej w dniu 16 grudnia 2010 r. skargi kasacyjnej strony powodowej od
wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 25 września 2009 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód "C.L.F.C." S.A. domagał się zasądzenia solidarnie od pozwanych Jana
P., Marka D. i Jacka B. kwoty 92 542,62 zł z odsetkami na podstawie art. 76 ustawy
z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 – dalej:
"Pr.weksl."). Według powoda, w związku z niepodjęciem przez niego czynności
zmierzających do dochodzenia od pozwanej roszczenia wekslowego i
doprowadzenia do jego przedawnienia, pozwani dłużnicy wekslowi zostali zwolnieni
z zobowiązania wekslowego i niesłusznie wzbogacili się ze szkodą dla powoda,
posiadacza weksla.
Sąd Rejonowy nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym zasądził
należność dochodzoną przez powoda solidarnie od pozwanych, którzy wnieśli
zarzuty. W stosunku do pozwanego Jana P. postępowanie zostało umorzone,
ponieważ między nim a powodem doszło do zawarcia ugody. Nakaz został
natomiast utrzymany w mocy w stosunku do pozwanych Marka D. i Jacka B.
Powód zawarł z dnia 3 czerwca 2000 r. z pozwanymi prowadzącymi
działalność gospodarczą pod nazwą "C.N.B.L.", spółka cywilna, dwie umowy
leasingu operacyjnego. Ich przedmiotem były kabina lakierniczo-piecowa, system
pomiarowy i zestaw komputerowy. Okres używania tych urządzeń przez
leasingobiorców oznaczono do dnia 30 kwietnia 2003 r. Na zabezpieczenie
roszczeń wynikających z umów leasingowych pozwani wystawili dwa weksle
gwarancyjne in blanco. W związku z nieterminowym uiszczeniem opłat
leasingowych przez pozwanych powód wypowiedział obie umowy, spowodował
odebranie przedmiotu leasingu, a następnie uzupełnił oba weksle kwotami
należności określonymi w pozwie. Powód nie podjął na czas wymaganych
czynności w celu dochodzenia wierzytelności objętych wspomnianymi wekslami
gwarancyjnymi.
W ocenie Sądu Rejonowego, przedstawione w postępowaniu nakazowym
weksle były ważne i zostały uzupełnione przez powoda zgodnie z deklaracją
wekslową, zamieszczoną w umowie leasingu. Roszczenie wekslowe uległo
przedawnieniu, zaktualizowały się jednak przesłanki roszczenia posiadacza weksla
wynikającego z art. 76 Pr.weksl., tj. szkoda po stronie posiadacza weksla, będąca
rezultatem wygaśnięcia zobowiązania wekslowego oraz wzbogacenie wystawców
weksla. Wzbogacenie pozwanych jako wystawców weksla polegało – zdaniem
Sądu – na uzyskaniu przez nich korzyści majątkowej w postaci zmniejszenia się ich
pasywów, a szkoda powoda na niemożności zaspokojenia roszczeń wekslowych,
powód bowiem nie uzyskał przysługujących mu należności w ramach łączącego
strony stosunku podstawowego. Powód wykazał wysokość takiej szkody, nie mogła
jej pomniejszać wartość zwróconych przedmiotów leasingu.
W wyniku apelacji pozwanych Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok,
uchylił nakaz zapłaty i oddalił powództwo. Analizując przesłanki roszczenia
przewidzianego w art. 76 Pr.weksl., Sąd drugiej instancji stwierdził, że powód nie
wykazał przesłanki niesłuszności wzbogacenia po stronie pozwanych jako
wystawców weksla własnego, nie wykazał zatem zasadniczego wymagania
powstania roszczenia przewidzianego w art. 76 Pr.weksl. Roszczenie takie –
według Sądu – „nie jest roszczeniem z weksla, lecz roszczeniem na zasadzie
weksla”, skoro powstaje w przypadku wygaśnięcia zobowiązań wekslowych, może
być ono zatem dochodzone nie w postępowaniu nakazowym, ale jedynie w
postępowaniu "zwykłym". W toczącym się postępowaniu nakazowym brak jednak
takich uchybień procesowych, które prowadziłyby do pozbawienia pozwanych
możności wykonywania ich praw.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 76 w związku z art. 103 i
104 Pr.weksl., wnosząc o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powstaje przede wszystkim zagadnienie, czy dochodzone przez powoda
roszczenie na podstawie art. 76 Pr.weksl. jest roszczeniem wekslowym, czy też
roszczeniem o charakterze ogólnym. Rozstrzygnięcie tej kwestii implikuje istotne
konsekwencje prawne w zakresie prawa procesowego (np. dopuszczalność
postępowania nakazowego, art. 485 i n. k.p.c.) i prawa materialnego (np. możliwość
przyjęcia solidarnej odpowiedzialności kilku legitymowanych biernie – art. 47
Pr.weksl. i art. 369 k.c.). Pod wpływem literatury niemieckiej w roszczeniu
wynikającym z art. 76 Pr.weksl. dostrzega się tzw. wtórne roszczenie wekslowe,
bardziej jednak przekonywające jest stanowisko, że przepis ten tworzy oryginalne
roszczenie pozawekslowe, powstające w związku z obrotem wekslowym
(wystawieniem weksla). Roszczenie to powstaje ex lege, a art. 76 Pr.weksl. określa
samodzielne jego przesłanki; nawiązanie do terminologii prawa wekslowego
(„posiadacz weksla” i „wystawca lub akceptant”) służy jedynie określeniu kręgu
podmiotów legitymowanych czynnie i biernie, a nie przesądza prawnego charakteru
roszczenia, a zwłaszcza jego wekslowej natury. Trafnie eksponuje się, że skoro
omawiane roszczenie powstaje wówczas, gdy „wygasa zobowiązanie wekslowe”
(przedawnione roszczenie wekslowe staje się roszczeniem naturalnym – art. 117 §
2 k.c.), to nie można twierdzić, iż art. 76 Pr.weksl. kreuje nowe zobowiązanie
wekslowe w miejsce poprzedniego lub obok istniejącego już roszczenia
naturalnego, przy założeniu objęcia tego roszczenia rygorami prawa wekslowego.
Prawnej natury omawianego roszczenia nie przesądza także samo ulokowanie art.
76 Pr.weksl.
W zaskarżonym wyroku trafnie przyjęto założenie o ogólnym, niewekslowym
charakterze roszczenia wynikającego z art. 76 Pr.weksl. Przekonywająco także
wyjaśniono, że dochodzenie tego roszczenia powinno nastąpić w toku "zwykłego"
postępowania rozpoznawczego. Do sądu należy ocena, czy zgłoszone przez
posiadacza weksla roszczenie wynikające z art. 76 Pr.weksl. zostało wykazane
tylko wekslem (art. 485 § 2 k.p.c.), czy także dokumentami określonymi np. w art.
485 § 1 i § 3 k.p.c. (...)
W literaturze prawa wekslowego zarysowała się rozbieżność stanowisk w
zakresie prawnego reżimu roszczenia wynikającego z art. 76 Pr.weksl. także przy
założeniu, że chodzi o ogólne roszczenie prawa cywilnego, a nie o roszczenie
wekslowe. Nie ma różnicy zdań co do tego, że przepis ten nie tworzy roszczenia o
charakterze odszkodowawczym, mimo użytej w nim terminologii nawiązującej do
pojęcia szkody. W związku z tym trafnie przyjmuje się, że formuła szkody powinna
być rozważana w świetle reguł prawa wekslowego – związku roszczeń wekslowych
i tzw. stosunków pozawekslowych – a nie przy uwzględnieniu art. 361 i nast. k.c.
Dyskusja koncentruje się na relacji art. 76 Pr.weksl. do przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.). W najnowszej literaturze
dominuje trafne stanowisko, że art. 76 Pr.weksl. przewiduje szczególny przypadek
roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, przy czym akcentuje się prawną
oryginalność i z reguły znaczną autonomiczność tego roszczenia w stosunku do
reguł ogólnych przewidzianych w art. 405 k.c. W każdym razie roszczenie
wynikające z art. 76 Pr.weksl. nawiązuje konstrukcyjnie do ogólniejszej koncepcji
uzyskania przez określone osoby (wystawcę lub akceptanta weksla) oznaczonej
korzyści majątkowej z uszczerbkiem innej osoby (posiadacza weksla) przy
założeniu, że taki transfer korzyści nie może być uznany za usprawiedliwiony i w
określonej sytuacji faktycznej de lege lata definitywny.
W judykaturze powojennej wypowiedzi judykatury w odniesieniu do art. 76
Pr.weksl. były sporadyczne. W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6
czerwca 2002 r., I CKN 738/00 (nie publ.) stwierdzono ogólnie, że przepis ten
reguluje przesłanki powstania roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
wystawcy wobec posiadacza weksla, nie przesądza natomiast, kiedy w istocie
dochodzi do wygaśnięcia zobowiązania wystawcy w wyniku zaniechania przez
posiadacza weksla tzw. czynności zachowawczych. W wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 7 stycznia 1998 r., II CKN 565/97 (OSNC 1997, nr 7-8, poz. 121) wyjaśniono,
że art. 76 Pr.weksl. nie uzasadnia w odniesieniu do roszczeń wekslowych
odmiennych skutków przedawnienia od przewidzianych obecnie w art. 117 k.c.
Należy zwrócić uwagę na zasadnicze przesłanki aktualizujące roszczenie
przewidziane w art. 76 ust. 1 Pr.weksl. Najogólniej biorąc, jest to istnienie ważnego
weksla (także weksla gwarancyjnego) oraz roszczenia wekslowego w odpowiedniej
relacji podmiotowej, tj. posiadacz weksla – wystawca lub akceptant (przy wekslu
własnym: remitent – wystawca weksla). Istotne jest także „wygaśnięcie” roszczenia
wekslowego w wyniku przedawnienia lub zaniechania czynności zachowawczych
przez posiadacza weksla, nieprzysługiwanie posiadaczowi weksla roszczenia
wekslowego jeszcze przeciwko innym dłużnikom wekslowym poza wystawcą lub
akceptantem, wystąpienie szkody posiadacza weksla oraz powstanie niesłusznego
(bezpodstawnego) wzbogacenia po stronie wystawcy lub akceptanta.
W rozważanym przepisie wyraźnie określono krąg możliwych podmiotów
legitymowanych. Legitymacja czynna przysługuje posiadaczowi weksla, którego
roszczenie wekslowe stało się roszczeniem naturalnym w wyniku przedawnienia lub
wygasło w rezultacie zaniedbania czynności zachowawczych, natomiast
skierowane jest ono wobec wystawcy lub akceptanta weksla. Jeżeli wystawiony
został weksel własny, legitymację bierną może mieć wystawca weksla (art. 104 ust.
1 Pr.weksl.). Ciężar wykazania wymienionych przesłanek roszczenia wynikających
z art. 76 Pr.weksl. obciąża uprawnionego posiadacza weksla (art. 6 k.c.).
W rozpoznawanej sprawie z roszczeniem na podstawie art. 76 ust. 1 Pr.weksl.
wystąpił remitent przeciwko kilku wystawcom gwarancyjnego weksla własnego.
Roszczenie to sformułowano w związku z dopuszczeniem przez remitenta do
przedawnienia roszczeń wekslowych wynikających z dwóch weksli własnych;
weksle te zostały wystawione na zabezpieczenie roszczeń leasingodawcy wobec
leasingobiorców wynikających z dwóch umów leasingu. Wcześniejsze
wypowiedzenie tych umów i brak zapłaty przez leasingobiorców opłat leasingowych
spowodowało uzupełnienie obu weksli o te należności i o odpowiednie odsetki za
opóźnienie, przy czym uzupełnienie takie nastąpiło zgodnie z treścią deklaracji
wekslowej. Z ustaleń Sądów meriti wynika jeszcze, że istniały podstawy do
wcześniejszego wypowiedzenia obu umów leasingu, a byli leasingobiorcy byli
zobowiązani do zapłaty pozostałych jeszcze opłat leasingowych „zdyskontowanych
według dyskonta 5%”. Brak zapłaty wspomnianych rat leasingowych oznaczał
niewątpliwie określoną korzyść majątkową byłych kontrahentów w postaci
odpowiedniego zaoszczędzenia koniecznego wydatku (damnum cessans).
Roszczenie wekslowe posiadacza weksla miało służyć m.in. do uzyskania
równowartości takich rat, ale uległo przedawnieniu przewidzianemu w art. 70
Pr.weksl. Pojawiła się kwestia, czy wystąpiła szkoda posiadacza weksla i stan
bezpodstawnego wzbogacenia wystawców weksla w rozumieniu tego przepisu.
Należy podzielić ten kierunek interpretacji art. 76 ust. 1 Pr.weksl., który przy
ocenie wystąpienia przesłanek odwołuje się do układu tzw. stosunków
pozawekslowych łączących posiadacza weksla własnego z wystawcą i
odzwierciedlających zasadniczy cel gospodarczy wystawienia weksla. Utrata przez
remitenta skutecznego roszczenia wekslowego wobec wystawcy w wyniku jego
przedawnienia może być traktowana jako uszczerbek majątkowy posiadacza, traci
on bowiem określone aktywa majątkowe. Utrata taka nie może jednak prowadzić do
oceny, że nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie wystawcy weksla, skoro upływ
terminu przedawnienia zawsze – niezależnie od typu roszczeń – usprawiedliwia
prawnie określone przesunięcia korzyści majątkowych. W wyniku utraty
skutecznego roszczenia wekslowego może jednak nastąpić utrata po stronie
posiadacza weksla tzw. waluty, czyli świadczenia w różnej postaci, spełnionego
przez tego posiadacza na rzecz wystawcy weksla w ramach stosunku
podstawowego (np. świadczenia pieniężnego lub odpłatnego umożliwienia
korzystania z rzeczy). Przyjęcie od wystawcy weksla ma na celu późniejsze
umorzenie długu wystawcy wynikającego zarówno z tego weksla, jak i stosunku
podstawowego. Innymi słowy, posiadany przez remitenta weksel może po
przedawnieniu roszczenia tracić swoją jurydyczną wartość w postaci możliwości
uzyskania stosownej zapłaty pieniężnej (sumy wekslowej) w związku z wcześniej
spełnionym przez remitenta świadczeniem na rzecz wystawcy. Niedokonanie takiej
zapłaty może okazać się szkodą posiadacza weksla, a po stronie wystawcy – po
wygaśnięciu roszczenia wekslowego – prowadzić do stanu bezpodstawnego
wzbogacenia tego podmiotu.
Układ stosunków pozawekslowych powinien też rozstrzygać, czy in concreto
można mówić o szkodzie posiadacza weksla w rozumieniu art. 76 ust. 1 Pr.weksl.
Powstaje w związku z tym kwestia, jakie znaczenie ma przysługiwanie remitentowi
skutecznego prawnie roszczenia wynikającego ze stosunku podstawowego dla
roszczenia określonego w art. 76 Pr.weksl. Pogląd o pełnej konkurencyjności obu
tych roszczeń sprzeciwia się jednak rationi legis unormowania przewidzianego w
art. 76 Pr.weksl., tworzącego roszczenie pieniężne o szczególnym reżimie
prawnym. Należy zatem przyjąć, że istnienie roszczenia ze stosunku
podstawowego powinno prowadzić w ogóle do wyłączenia dopuszczalności
roszczenia wynikającego z art. 76 Pr.weksl., ponieważ nie można wówczas
przyjmować, iż przedawnienie roszczenia wekslowego doprowadziło do powstania
szkody po stronie posiadacza weksla. Należy podkreślić, że chodzi tu o roszczenie
ze stosunku podstawowego w pełni skuteczne prawnie, tzn. takie, które nie może
być podważone za pomocą odpowiednich zarzutów podnoszonych przez wystawcę
weksla. W sprawie wytoczonej na podstawie art. 76 Pr.weksl. mogą być zatem
podnoszone przez pozwanego (wystawcę weksla) zarzuty odnoszące się do
roszczenia kreowanego stosunkiem podstawowym. Z dogmatycznego punktu
widzenia oznacza to, że de lege lata poprawniejsze jest jednak szerokie ujmowanie
omawianej szkody, (...) lepiej bowiem koresponduje ono z zasadniczą funkcją
roszczenia przewidzianego w art. 76 Pr.weksl. Obrót wekslowy zakłada wprawdzie
możliwość istnienia układu odrębnych jurydycznie stosunków prawnych
(wekslowych i pozawekslowych), ale z reguły ściśle gospodarczo powiązanych ze
sobą. (...)
Rozważania Sądu Okręgowego należy uznać za niejednoznaczne
merytorycznie i zbyt ogólne. Z ustaleń wynika, że leasingodawca nie otrzymał od
pozwanych leasingodawców stosownych opłat leasingowych po wcześniejszym,
uzasadnionym wypowiedzeniu obu umów, leasingobiorcy zaoszczędzili zatem
odpowiednie wydatki. W toku postępowania nie badano, czy i w jakiej mierze
stosunek podstawowy łączący strony procesu mógł determinować przesłanki
roszczenia przewidzianego w art. 76 Pr.weksl., m.in. szkodę posiadacza weksla i
stan bezpodstawnego wzbogacenia po stronie weksla gwarancyjnego. Ustalono
tylko, że weksel został wypełniony zgodnie z deklaracją wekslową.
Otwarta pozostaje kwestia ewentualnego zakresu odpowiedzialności
wystawców weksla. W odniesieniu do analizowanego roszczenia nie może mieć
zastosowania art. 409 k.c., ponieważ stan uzyskanej korzyści należy oceniać
zawsze w chwili przedawnienia roszczenia wekslowego. Nie bez znaczenia może
okazać się i to, czy doszło do wykonania postanowień obu umów leasingu, w
których przewidziano m.in. utratę uprawnienia leasingobiorców do zwrotu
wręczonych partnerowi kaucji. Wyjaśnienia wymaga także to, czy tzw. koszty
windykacji, które – jak określono – „składają się na łączną kwotę określoną
pozwem” mogą stanowić szkodę powoda w rozumieniu podanym we
wcześniejszych wywodach uzasadnienia. Przyjęcie ogólnego, niewekslowego
charakteru roszczenia wynikającego z art. 76 Pr.weksl. eliminuje również możliwość
przyjęcia solidarnej odpowiedzialności pozwanych wystawców na podstawie art. 47
Pr.weksl., jednakże dług pieniężny wynikający z art. 76 Pr.weksl. mógłby okazać się
długiem solidarnym wspólników spółki cywilnej (art. 864 i 369 k.c.).
Z tych względów należało podzielić zarzut naruszenia art. 76 Pr.weksl., w
związku z czym Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.