Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 209/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Gersdorf (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z odwołania Anny S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w T.
z udziałem zainteresowanego Powiatowego Lekarza Weterynarii w T.
o zwrot nienależnie pobranej emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 lutego 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
W niniejszym stanie faktycznym ubezpieczona od 30 marca 2001 r.
prowadziła działalność gospodarczą. Ponadto wnioskodawczyni z tytułu pracy
świadczonej na podstawie umowy zlecenia zawartej z Powiatowym Inspektoratem
Weterynarii w T. na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o
Inspekcji Weterynaryjnej uzyskała następujące kwoty: w 2006r. - 53.730,50 zł (z
2
tego: koszty uzyskania przychodu -10.746,10 zł, dochód - 42.984,40 zł) w 2007 r. -
55.018,60 zł (z tego: koszty uzyskania przychodu - 11.003,72 zł, dochód -
44.014,88 zł). Wnioskodawczyni na mocy postanowień umowy była zobowiązana
do sprawowania nadzoru nad ubojem zwierząt rzeźnych, badania mięsa zwierząt
łownych i pobierania próbek do badań. Strony ustaliły, iż od wynagrodzeń
wypłacanych na podstawie umowy, nie będą opłacane składki na ubezpieczenie
społeczne.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T. wydał w stosunku do
Anny S. w dniu 12 listopada 2008 r. dwie decyzje, dotyczące rozliczenia emerytury
w związku z osiągniętym przychodem w roku 2006 i 2007 i zobowiązał ją do zwrotu
nienależnie pobranych świadczeń za 2006 r. w kwocie 16.812,12 zł. a za rok 2007
w kwocie 16 875,36 zł.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych rozpoznał
sprawę z udziałem jako zainteresowanego Powiatowego Lekarza Weterynarii w T. i
wyrokiem z dnia 5 czerwca 2009 r. zmienił obie decyzje organu rentowego i ustalił,
że Anna S., nie ma obowiązku zwrotu świadczeń emerytalnych za okresy od 1
stycznia 2006 r. do 31 grudnia 2006 r. oraz od 1 stycznia 2007 r. do 31 grudnia
2007 r. Sąd Okręgowy, analizując treść art. 104 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, uznał, że do limitu
przychodów, wpływających na zawieszenie lub zmniejszenie świadczeń nie jest
zaliczane każde przysporzenie majątkowe, lecz tylko takie, które uzyskane zostało
z działalności objętej obowiązkiem ubezpieczenia. Od kwot, wypłacanych
wnioskodawczyni na podstawie umowy zlecenia, nie były opłacane składki na
ubezpieczenie społeczne, zatem nie można zaliczyć uzyskanych z tego tytułu kwot
na poczet przychodu w rozumieniu art. 104 ust. 1.
W apelacji od powyższego wyroku organ rentowy wnosił o jego zmianę i
oddalenie odwołania, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego, a w
szczególności art. 104 ust. 1, 1a, 2 i 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz. U.
z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.)
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
9 lutego 2010 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie, stwierdzając, że
3
przepis art. 104 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (j.t.: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) wymaga
analizy w szerszym zakresie, niż tylko dotyczącym ust. 1, jak to uczynił Sąd
Okręgowy. Zgodnie z ust. 1 i ust. 1a tego przepisu, prawo do emerytury lub renty
ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu, na zasadach
określonych w ust. 3-8 oraz w art. 105, w razie osiągania przychodu z tytułu
działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa
w ust. 2. Dla emerytów i rencistów prowadzących pozarolniczą działalność za
przychód, o którym mowa w ust. 1, przyjmuje się przychód stanowiący podstawę
wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu przepisów o systemie
ubezpieczeń społecznych. W ust. 2 stanowi się natomiast, że za działalność
podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której mowa w ust. 1,
uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowadzenie
pozarolniczej działalności, z uwzględnieniem ust. 3. Wyjątek wynika z ust. 5,
zgodnie z treścią którego przepisów ust. 1-4 nie stosuje się do honorariów z tytułu
działalności twórczej i artystycznej. Rację ma zatem organ rentowy, twierdząc, że
decydujące znaczenie ma to, czy sam rodzaj działalności podlega obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego. Umowy zlecenia były zawierane przez Powiatowego
Lekarza Weterynarii w T. z Anną S. - lekarzem weterynarii. Umowa zlecenia
stanowi odrębny tytuł ubezpieczenia zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z 13
października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (j.t: Dz.U. 2009 r., Nr
205. poz. 1585 ze zm.), który stanowi, że obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9, osoby fizyczne,
które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są osobami wykonującymi pracę na
podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie
usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące
zlecenia. Jak z powyższego wynika, jedyne wyłączenie, które zwalnia od
zawieszenia lub zmniejszenia emerytury jest przewidziane w ust. 5 art. 104 ustawy.
Wobec powyższego, skoro wnioskodawczyni była o przyczynach zawieszenia lub
zmniejszenia emerytury pouczona (pkt VI, VII, VIII pouczenia, zawartego w decyzji),
zastosowanie ma art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 powołanej ustawy, który stanowi, że
osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu.
4
Na powyższe orzeczenie ubezpieczona Anna S. wniosła skargę
kasacyjną wskazując w niej naruszenie: - art. 2 ust. 1 i 2 i art. 16 ust. 1. ustawy z
dnia 18 grudnia 2003 r. o zakładach leczniczych dla zwierząt (Dz. U. z dnia 27
stycznia 2004 r.) w związku z art. 16 ust. 1 ustawy o Inspekcji Weterynaryjnej z dnia
29 stycznia 2004 r. poprzez nie zastosowanie wyżej wymienionych przepisów, w
sytuacji gdy na podstawie wskazanych przepisów w zakresie czynności
wykonywanych przez lekarza wyznaczonego mieszczą się usługi weterynaryjne,
których wykonywanie możliwe jest jedynie w ramach regulowanej działalności
gospodarczej; - art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej poprzez jego niezastosowanie w sytuacji gdy działalność
ubezpieczonej w ramach umowy zlecenia z Powiatowym Lekarzem Weterynarii
miała charakter zawodowy i była wykonywana w sposób ciągły i zorganizowany; -
art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych poprzez błędną wykładnie wyżej wymienionego przepisu i przyjęcie iż
dotyczy on również umowy zlecenia ubezpieczonej z Powiatowym Inspektorem
Weterynarii, której przedmiot jest tożsamy z przedmiotem działalności
ubezpieczonej wykonywanej w ramach działalności gospodarczej ujawnionej we
wpisie do ewidencji działalności gospodarczej; - art. 9 ust. 5 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych; poprzez błędną
wykładnię wskazanego wyżej przepisu, w wyniku czego niezasadnie przyjęto, iż
przychód uzyskany przez ubezpieczoną w ramach zlecenia podlega
obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu; - art. 104 ust. 1 i 1a i 2 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
poprzez błędną wykładnię - to jest przyjęcie, iż przychód z umowy zlecenia nie
objętej obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym wpływa na wysokość
przychodu w rozumieniu art. 104 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS; -
art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 w związku z art. 104 ust. 1a i ust. 4 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
poprzez błędną wykładnie powołanych przepisów, w wyniku czego niezasadnie
przyjęto, że pobrane przez ubezpieczoną świadczenie było nienależnie i
ubezpieczona jest zobowiązana do jego zwrotu. Ubezpieczona domagała się
5
uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpatrzenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej ubezpieczona stawia tezę, jakoby w zakresie
oceny charakteru prawnego wykonywanych przez lekarzy weterynarii umów
zlecenia na podstawie tzw. wyznaczenia w orzecznictwie sądowym istniała
rozbieżność. W powołanych orzeczeniach przez skarżącą Sąd Najwyższy jednakże
nie dostrzega rozbieżnych stanowisk w tej kwestii. W wyroku z dnia 23 czerwca
2009 r., III UK 24/09, LEX nr 518053, Sąd Najwyższy stwierdził, że wykonanie
czynności w zakresie inspekcji weterynaryjnej nie stanowi samodzielnej podstawy
podlegania ubezpieczeniom społecznym z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych, jeżeli są one wykonywane w ramach
prowadzonej przez przedsiębiorcę (podatnika) pozarolniczej działalności
gospodarczej (art. 13 pkt 6 w zw. z art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1991 r. o podatku
dochodowym od osób fizycznych). Z kolei w wyroku z dnia 11 sierpnia 2009 r., III
UK 27/09, LEX nr 533671 Sąd Najwyższy przesądził, że stanowisko w którym
przyjęto, iż świadczenie usług weterynaryjnych na podstawie umów z wyznaczenia
zawartych z Powiatowym Inspektoratem Weterynarii przez lekarza weterynarii,
który jednocześnie pobiera świadczenia emerytalne, nie może być wykonywane w
ramach działalności gospodarczej w myśl przepisów ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.
o podatku dochodowym od osób fizycznych (j.t. Dz.U. z 2010, Nr 51, poz. 307) jest
bezpodstawne, ponieważ ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych nie
określa podstaw podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym, gdyż
samodzielnie reguluje to ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych. Natomiast w wyroku z dnia 9 grudnia 2008 r., I UK
138/08, OSNP 2010/11-12/144 Sąd Najwyższy uznał, że umowa o zarządzanie
przedsiębiorstwem (spółką) lub kontrakt menedżerski wskazane w art. 13 pkt 9
ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) jako źródła przychodu z działalności
wykonywanej osobiście, nie stanowią samodzielnej podstawy podlegania
ubezpieczeniom społecznym z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
6
205, poz. 1585 ze zm.), jeżeli są realizowane w ramach pozarolniczej działalności
gospodarczej.
Wyżej wskazane orzeczenia, w szczególności dwa pierwsze,
rozstrzygają kluczową w sporze kwestię, czy taki podział przychodów w ustawie
podatkowej (art. 13 pkt 6 w związku z art. 10 ust. 1 pkt 2) kreuje podstawę
podlegania ubezpieczeniom społecznym. Według skarżącej podstawą tą jest
zlecenie z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, nawet
wtedy, gdy prowadzi działalność gospodarczą i wykonanie zleceń przyjmuje do
realizacji w ramach tożsamej działalności gospodarczej, jako samodzielnej
podstawy podlegania ubezpieczeniom społecznym (art. 6 ust. 1 pkt 5). Odpowiedź
jest negatywna i w tej sprawie może być wyrażona tylko w zakresie jej stanu
faktycznego. W sprawie należało więc oddzielić opodatkowanie od podstawy
podlegania ubezpieczeniom społecznym. Kwalifikacja, że przychód z umów
zleconych przez niektóre organy władzy lub administracji (art. 13 pkt 6 ustawy
podatkowej) stanowi przychód z działalności wykonywanej osobiście, nie wyłączała
podstawy ubezpieczeń społecznych, którą była działalność gospodarcza skarżącej,
w ramach której mogła realizować umowy zlecenia. Tak wynika z treści tych umów i
takie też są ustalenia stanu faktycznego - wiążące dla Sądu Najwyższego (art.
39813
§ 2 k.p.c.). Innymi słowy ubezpieczenie społeczne jest pochodne od
działalności (zatrudnienia) wybranej przez ubezpieczonego. Zainteresowana lekarz
weterynarii wybrała działalność gospodarczą i podstawy tej w istocie się nie
podważa, jedynie wydzieliła z niej umowy zlecenia zawarte z Powiatowym
Lekarzem Weterynarii, co w oparciu o przepis art. 13 pkt 6 ustawy podatkowej nie
było zasadne. Poszukiwanie uzasadnienia w ustawie podatkowej nie stanowiło
podstawy prawnej do określenia podstawy ubezpieczenia społecznego, gdyż
podstawy ubezpieczenia określa ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych i
zlecenie jest odrębne od działalności gospodarczej (art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5), jednak
nie wtedy, gdy zlecenie wykonywane jest w ramach prowadzonej działalności
gospodarczej, a tak ustalono w sprawie. Pierwszeństwo ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych należy odpowiednio odnosić również do kwestii relacji
publicznoprawnej wynikającej z wyznaczenia zainteresowanej do świadczenia
usług weterynaryjnych, wykonywanych pod nadzorem i w imieniu organów Inspekcji
7
Weterynaryjnej i przy wykonywaniu których lekarze weterynarii podlegają ochronie
prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. Prawdą jest, że w myśl art.
5 ustawy z 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej lekarze weterynarii wyznaczeni do
wykonywania określonych czynności wykonują powierzone im czynności pod
nadzorem i w imieniu organów Inspekcji. Są urzędowymi lekarzami weterynarii i
podlegają ochronie przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych (art. 5, 16 i 22
ustawy z 2004 r.). Inna natomiast jest sytuacja osoby prowadzącej działalność
gospodarczą, gdyż wykonuje ją we własnym imieniu, na własny rachunek,
ponosząc w całości związane z nią ryzyko gospodarcze i przy jej wykonywaniu nie
korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. Takie
przeciwstawienie nie jest jednak wystarczające dla potwierdzenia stanowiska, iż
takie umowy zlecenia nie mogą wchodzić w zakres czynności związanych z
prowadzoną działalnością weterynaryjną. Również bowiem obie ustawy o inspekcji
weterynaryjnej (obecna z 2004 r. i poprzednia z 1997 r.) nie zajmują się podstawą
ubezpieczenia społecznego. W przeciwnym razie należałoby przyjąć, że kreują
szczególną podstawę ubezpieczenia (a nie ma w nich żadnych regulacji w tym
przedmiocie) wbrew sytuacji prawnej i woli lekarza weterynarii, który przyjmuje
wyznaczenie i zawiera umowę a świadczenie czynności weterynaryjnych. Domena
władztwa publicznego wyrażająca się w decyzji o wyznaczeniu lekarza weterynarii
do zadań inspekcji nie rozstrzyga o podstawie jego ubezpieczeń społecznych. Nie
stanowi to w ogóle jej przedmiotu. Przeciwnie właśnie ta decyzja wskazuje na styk
interesu publicznego i prywatnego.
Mając na uwadze wskazane wyżej rozważania oraz treść art. 104 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z
którym prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają
zmniejszeniu (stosownie do zasad określonych w przepisach tej ustawy) w razie
osiągania przez ubezpieczonego przychodu z tytułu działalności podlegającej
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z tym jednak zastrzeżeniem, że regulacji
tej "nie stosuje się do honorariów z tytułu działalności twórczej lub artystycznej" (art.
104 ust. 5 tej ustawy) wskazać należy, że w stosunku do skarżącej spełniona
została dyspozycja wyżej wymienionego przepisu. Z kolei, zgodnie z dyspozycją
art. 8 ust. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, która na gruncie
8
polskiego porządku prawnego obejmuje ubezpieczenia emerytalne, rentowe,
chorobowe i wypadkowe (art. 1 tej ustawy) i jest podstawowym aktem prawnym (lex
generalis) określającym między innymi także obowiązujące w prawie polskim
„zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym" (rozdział 2: art. 8 - art. 14 tej
ustawy), „za twórcę uważa się osobę, która tworzy dzieła w zakresie architektury,
architektury wnętrz, architektury krajobrazu, urbanistyki, literatury pięknej, sztuk
plastycznych, muzyki, fotografiki, twórczości audiowizualnej, choreografii i lutnictwa
artystycznego oraz sztuki ludowej, będące przedmiotem prawa autorskiego". W
niniejszej sprawie oczywistym jest, że skarżąca nie wykonywała czynności
odpowiadających definicji „twórcy" na podstawie art. 8 ust. 7 ustawy o systemie
prawa ubezpieczeń społecznych. W konsekwencji, prawo do emerytury lub renty
mogło w niniejszej sprawie ulec zawieszeniu lub zmniejszeniu. Zgodnie z art. 104
ust. 5 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
ubezpieczona nie osiągała przychodów w postaci honorariów z tytułu działalności
twórczej w rozumieniu art. 8 ust. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Tym samym zgodnie z art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 w związku z art. 104 ust. 1a i ust.
4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych pobrane przez ubezpieczoną świadczenie było
nienależnie i ubezpieczona była zobowiązana do jego zwrotu.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.