Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 grudnia 2010 r., III CZP 93/10
Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
Sędzia SN Marta Romańska (sprawozdawca)
Sędzia SA Anna Kozłowska
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela "B.P." S.A. w B. w
przedmiocie skargi na czynność komornika, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 17 grudnia 2010 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Sieradzu postanowieniem z dnia 31 maja
2010 r.:
"1. Czy za niecelowe w rozumieniu art. 49 ust. 4 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o
komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191
ze zm.) jest wszczęcie przez wierzyciela postępowania egzekucyjnego w stosunku
do nieżyjącego dłużnika;
2. jeżeli tak, to jaką opłatę egzekucyjną w świetle art. 49 ust. 4 ustawy z 29
sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji powinien pobrać komornik od
wierzyciela wszczynającego postępowanie egzekucyjne w stosunku do nieżyjącego
dłużnika?"
podjął uchwałę:
Przepis art. 49 ust. 4 w związku z ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
o komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 167, poz.
1191 ze zm.) w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie
ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 112, poz. 769) nie stanowi podstawy pobrania przez komornika
opłaty egzekucyjnej od wierzyciela w przypadku umorzenia postępowania
egzekucyjnego ze względu na brak zdolności sądowej dłużnika (art. 824 § 1
pkt 2 k.p.c.), który istniał już w chwili złożenia wniosku egzekucyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 31 grudnia 2009 r. komornik przy Sądzie Rejonowym
w Sieradzu odrzucił wniosek wierzyciela "B.P." S.A. w B. o wszczęcie egzekucji
przeciwko Ryszardowi L., umorzył postępowanie egzekucyjne w tej sprawie,
nakazał zwrócić wierzycielowi tytuł wykonawczy oraz obciążył go kosztami
niecelowego wszczęcia egzekucji w łącznej kwocie 287,93 zł, w tym stosunkową
opłatą egzekucyjną.
W skardze na to postanowienie wierzyciel wniósł o jego uchylenie i zarzucił,
że w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego z innych przyczyn niż
oznaczone w art. 49 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach
sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1191 ze zm. – dalej:
"u.k.s.e."), komornik nie pobiera opłaty od tej części świadczenia, która nie została
wyegzekwowana. Skarżący wskazał, że podstawą pobrania opłaty egzekucyjnej nie
mógł być też art. 49 ust. 4 u.k.s.e.
Postanowieniem z dnia 6 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy w Sieradzu oddalił
skargę, uznając, że art. 49 ust. 4 u.k.s.e. uzasadnia obciążenie wierzyciela opłatą
stosunkową w sytuacji zaistniałej w rozpoznawanej sprawie. Wierzyciel wszczął
niecelowo egzekucję, gdyż nie można było jej prowadzić przeciwko dłużnikowi,
który zmarł dnia 7 listopada 2006 r., a zatem przed złożeniem wniosku
egzekucyjnego.
Przy rozpoznawaniu zażalenia wierzyciela Sąd Okręgowy w Sieradzu powziął
poważne wątpliwości prawne, które przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397 § 2 zdanie pierwsze
k.p.c.
Sąd Okręgowy stwierdził, że z art. 49 ust. 2 u.k.s.e. wynika, iż komornik może
pobrać od wierzyciela opłatę stosunkową wyłącznie w przypadku umorzenia
postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela lub umorzenia postępowania
z mocy samego prawa na podstawie art. 823 k.p.c., ale dyskusyjne jest, czy przepis
ten może dotyczyć także przypadku umorzenia postępowania egzekucyjnego na
podstawie art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c., natomiast w świetle art. 49 ust. 4 u.k.s.e. jedyną
przesłanką obciążenia wierzyciela opłatą stosunkową jest ustalenie niecelowości
wszczęcia przez niego postępowania egzekucyjnego. Pojęcie „niecelowego"
wszczęcia postępowania egzekucyjnego nie jest zdefiniowane w przepisach
kodeksu postępowania cywilnego ani w przepisach ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji. Przy ustalaniu jego treści można posiłkować się poglądem,
że egzekucja jest celowa tylko wtedy, gdy podejmowane przez komornika
czynności mają wpływ na sprawne zaspokojenie wierzyciela i są zgodne z
przepisami prawa egzekucyjnego. Przepisy nie nakładają na wierzyciela obowiązku
ustalenia, czy dłużnik żyje przed złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania, ale
w przypadku skierowania wniosku o wszczęcie egzekucji przeciwko nieżyjącemu
dłużnikowi nie można mówić o niecelowości w znaczeniu przedmiotowym, gdyż
wówczas świadczenie objęte tytułem wykonawczym nie podlega już egzekucji.
Przyjęcie poglądu, że wszczęcie postępowania egzekucyjnego wobec nieżyjącego
dłużnika jest niecelowe w rozumieniu art. 49 ust. 4 u.k.s.e. wymaga natomiast
określenia zasad pobierania przez komornika opłaty egzekucyjnej w takiej sytuacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Opłata egzekucyjna jest należnością o charakterze przymusowym i
publicznoprawnym; jest rodzajem daniny publicznej, uiszczanej z tytułu
prowadzenia egzekucji, a zatem z tytułu i w ramach realizacji zadań publicznych
państwa. Artykuł 49 u.k.s.e. tworzący podstawy do pobierania opłat egzekucyjnych
kształtuje stosunki procesowe, odnosi się bowiem do relacji strona postępowania
egzekucyjnego – organ egzekucyjny, ma zatem charakter publicznoprawny i
wyznacza granice obowiązków związanych z ponoszeniem kosztów postępowania
egzekucyjnego w konkretnych sprawach (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
22 października 2002 r., III CZP 65/02, OSNC 2003, nr 7-8, poz. 100). Skoro
przepis ten dotyczy obowiązków o charakterze publicznoprawnym, to musi być
stosowany ściśle, a ewentualne wątpliwości, jakie miałyby powstawać przy jego
wykładni nie mogą być rozstrzygane na korzyść przyjęcia istnienia obowiązku, o
którym ustawodawca wyraźnie się nie wypowiedział.
Inną płaszczyzną oddziaływania art. 49 u.k.s.e. są relacje pomiędzy państwem
a osobą piastującą urząd komornika. Specyfika tego stosunku ma związek ze
statusem komornika jako organu egzekucyjnego, czyli organu państwa powołanego
do wykonywania orzeczeń sądowych w drodze przymusowej egzekucji świadczeń
pieniężnych i niepieniężnych, a także wykonywania innych czynności określonych w
ustawach, mającym – w ramach wykonywania swoich zadań – władcze
kompetencje wobec innych podmiotów stosunków prawnych. Komornik jest
funkcjonariuszem publicznym działającym przy sądzie rejonowym (art. 1 u.k.s.e.),
osoba piastująca ten urząd wykonuje zatem powierzone jej funkcje państwa jako
organ egzekucyjny w sprawach cywilnych. Stworzenie warunków do prawidłowego
działania komornika jako organu egzekucyjnego nie jest jednak obowiązkiem strony
zaangażowanej w konkretne postępowanie egzekucyjne, lecz obowiązkiem
państwa. Strona powinna wprawdzie liczyć się z koniecznością poniesienia
wydatków związanych z prowadzeniem jej sprawy, ale wysokość tych wydatków i
zasady ich ponoszenia muszą być ukształtowane w taki sposób, by stronie nie
została zamknięta droga ochrony prawnej, jaką można uzyskać w postępowaniu
zmierzającym do wykonania skonkretyzowanej normy prawnej. Powinna także
istnieć możliwość ubiegania się przez stronę o zwolnienie jej od obowiązku
poniesienia kosztów postępowania w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Jak
przyjął Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 3 grudnia 2003 r., K 5/02 (OTK-A
Zb.Urz. 2003, nr 9, poz. 98), ustawa nie zakłada, że każde postępowanie
egzekucyjne ma przynosić komornikowi „dochód" ani nawet, że każde
postępowanie egzekucyjne musi się „bilansować", tj. komornik otrzyma dokładnie
tyle, ile wynosiły jego wydatki. (...)
W wersji pierwotnej art. 49 u.k.s.e. określał granice opłaty stosunkowej
możliwej do pobrania w konkretnych sprawach i stanowił, że cała opłata
stosunkowa wynosi 21% wartości egzekwowanego świadczenia, jednak nie może
być niższa niż 1/10 i wyższa niż trzydziestokrotna wysokość prognozowanego
przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w państwowej sferze budżetowej.
Zmiany art. 49 u.k.s.e. zmierzały do redukcji kosztów egzekucyjnych, w
szczególności obciążających wierzycieli. W sprawach o egzekucję świadczeń
pieniężnych zostały obniżone opłaty egzekucyjne. Przyjęto zasadę, że są one
ściągane od dłużników proporcjonalnie do wyegzekwowanych kwot. Wyjątkowo od
uznania komornika uzależniono, czy wierzyciel zostanie wezwany do uiszczenia
części opłaty, zależnie od wartości egzekwowanego świadczenia.
W wyniku nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 18 września 2001 r. o zmianie
ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 130, poz. 1452) w art. 49 u.k.s.e. dodano zdanie drugie, z którego
wynikało, że całą opłatę stosunkową komornik pobiera również w przypadku
umorzenia postępowania na wniosek wierzyciela złożony przed upływem roku od
dnia otrzymania wniosku o wszczęcie egzekucji. Następnie ustawą z dnia 24
września 2004 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o
zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 236, poz. 2356)
znowelizowano art. 49 u.k.s.e. m.in. w ten sposób, że w ust. 1 wskazano, iż
komornik pobiera opłatę również w przypadku umorzenia postępowania na wniosek
wierzyciela złożony przed upływem roku od dnia otrzymania wniosku o wszczęcie
egzekucji oraz na podstawie art. 823 k.p.c.
Wyrokiem z dnia 8 maja 2006 r., P 18/05 (OTK-A Zb.Urz. 2006, nr 5, poz. 53),
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 49 ust. 1 zdanie trzecie u.k.s.e. w brzmieniu
nadanym ustawą z dnia 24 września 2004 r. jest niezgodny z art. 2 Konstytucji. Po
wydaniu tego wyroku nadal obowiązywał art. 43 u.k.s.e., statuujący zasadę, że
komornik pobiera opłaty już za samo „prowadzenie egzekucji", jeżeli w sprawie
doszło do jej wszczęcia, a zatem została dokonana pierwsza czynność egzekucyjna
(zajęcie). W egzekucji, w której nie doszło do ściągnięcia jakiejkolwiek kwoty ze
względu na umorzenie postępowania egzekucyjnego, nie wiadomo było jednak, kto
i jak miał pokryć należność z tytułu opłaty egzekucyjnej. (...)
Zmiana art. 49 u.k.s.e. dokonana ustawą z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie
ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
112, poz. 769) zmierzała do powiązania wysokości pobieranej przez komornika
opłaty z rzeczywistym nakładem jego pracy w danym postępowaniu egzekucyjnym
oraz miała sprzyjać kształtowaniu zachowań wierzyciela i dłużnika prowadzących
do lepszej efektywności egzekucji i obniżenia jej kosztów. Ustawodawca wprowadził
te rozwiązania dostrzegając, że o ile art. 770 k.p.c. wskazuje na obowiązek zwrotu
wierzycielowi przez dłużnika kosztów związanych z celowym prowadzeniem
egzekucji, o tyle nie było normy przewidującej obowiązek uiszczenia opłaty należnej
komornikowi w przypadku prowadzenia niecelowej egzekucji. W taki też sposób w
uzasadnieniu projektu ustawy zmieniającej ustawę o komornikach sądowych i
egzekucji ustawodawca objaśnił wprowadzane do ustawy pojęcie „niecelowego
wszczęcia postępowania egzekucyjnego".
Omawiany przepis podlegał kolejnym nowelizacjom w 2010 r., ale w sprawie,
w której przedstawiono Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne – ze względu na datę złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji (październik
2009 r.) – zastosowanie ma art. 49 u.k.s.e. w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 24
maja 2007 r., zgodnie bowiem z art. 15 tej ustawy, koszty w sprawach
egzekucyjnych wszczętych i niezakończonych przed dniem jej wejścia w życie
rozlicza się do dnia zakończenia tych spraw według przepisów dotychczasowych;
tylko w sprawach o egzekucję świadczeń powtarzających się stosuje się przepisy
znowelizowane od dnia ich wejścia w życie.
W sprawie egzekucyjnej, w której przedstawiono Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, komornik postanowieniem z dnia 31 grudnia
2009 r. odrzucił wniosek wierzyciela o wszczęcie egzekucji oraz umorzył
postępowanie egzekucyjne na podstawie art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c. Podejmując
jednocześnie oba wymienione rozstrzygnięcia, komornik postąpił nieprawidłowo;
złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji (art. 796 § 1 k.p.c.) powoduje wszczęcie
postępowania egzekucyjnego, natomiast do wszczęcia egzekucji dochodzi dopiero
po dokonaniu przez organ egzekucyjny pierwszej czynności egzekucyjnej w
stosunku do dłużnika. Wszczęcie egzekucji musi być poprzedzone zbadaniem
przez organ egzekucyjny, czy prowadzenie postępowania jest dopuszczalne. (...)
Jeżeli strona postępowania egzekucyjnego nie ma zdolności sądowej, a brak ten
ma charakter nieusuwalny, to postępowanie egzekucyjne podlega umorzeniu na
podstawie art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c. Nie budzi wątpliwości, że taka sytuacja ma
miejsce w razie złożenia wniosku egzekucyjnego przeciwko dłużnikowi
nieżyjącemu. (...) Komornik powinien zatem umorzyć z urzędu postępowanie
egzekucyjne na podstawie art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c., bez równoczesnego orzekania o
odrzuceniu wniosku egzekucyjnego.
Opłaty egzekucyjne pobierane są od dłużnika i stanowią 15%
wyegzekwowanego świadczenia. Stosownie do art. 49 ust. 2 u.k.s.e., w razie
umorzenia postępowania na wniosek wierzyciela (art. 825 § 1 pkt 1 k.p.c.) i na
podstawie art. 823 k.p.c. komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową w
wysokości 5% wartości świadczenia pozostałego do wyegzekwowania, w granicach
szczegółowo oznaczonych w tym przepisie. W literaturze nie ma wątpliwości co do
tego, że w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego z innych przyczyn niż na
podstawie art. 823 i 825 pkt 1 k.p.c. komornikowi nie przysługują żadne opłaty od tej
części świadczenia, która nie została wyegzekwowana, bo wynika to jasno z art. 49
ust. 5 u.k.s.e. Dotyczy to wypadków umorzenia postępowania egzekucyjnego nie
tylko na podstawie art. 824 k.p.c., ale także na podstawie art. 825 pkt 2-5, art. 875 §
4, art. 877, 897 § 3, art. 979 § 2, art. 981, 985 § 1, art. 1008, art. 10646
§ 2, art.
106412
§ 4 i art. 1070 k.p.c.
W art. 49 ust. 4 u.k.s.e. ustawodawca wprowadził wyjątek od zasady, że w
sprawach o egzekucję świadczeń pieniężnych opłatę stosunkową komornik pobiera
od dłużnika. W przepisie tym ustawodawca nałożył obowiązek uiszczenia opłaty
egzekucyjnej na wierzyciela w razie stwierdzenia, że wszczęcie postępowania
egzekucyjnego było „niecelowe". (...)
Artykuł 49 ust. 4 u.k.s.e. nie precyzuje pojęcia „niecelowego wszczęcia
postępowania egzekucyjnego" i pozostawia w tym zakresie swobodę w
podejmowaniu arbitralnych decyzji komornikowi (...). Ustawodawca wprowadził ten
przepis do systemu prawnego w związku z tym, że o ile art. 770 k.p.c. wskazywał
na obowiązek zwrotu wierzycielowi przez dłużnika kosztów związanych z celowym
prowadzeniem egzekucji, o tyle do chwili nowelizacji ustawy nie było normy
przewidującej obowiązek uiszczenia opłaty należnej komornikowi w razie
prowadzenia przez wierzyciela niecelowej egzekucji. Należy podkreślić, że
regulacja art. 49 ust. 4 u.k.s.e. ma charakter wyjątku, co można wywieść z
brzmienia całej normy art. 49 w związku z art. 43 u.k.s.e., zatem powinna być
interpretowana w sposób ścisły.
W literaturze zwraca się uwagę, że art. 49 ust. 4 u.k.s.e. nawiązuje do art. 770
k.p.c., zgodnie z którym niecelowość egzekucji występuje wówczas, gdy dłużnik nie
dał powodu do wszczęcia przeciwko niemu egzekucji ze względu na dobrowolną
realizację obowiązku świadczenia stwierdzonego tytułem wykonawczym.
W uchwale z dnia 27 listopada 1986 r., III CZP 40/86 (OSNCP 1987, nr 5-6, poz.
71) Sąd Najwyższy uznał, że dłużnik, przeciwko któremu została wszczęta
egzekucja alimentów, mimo dobrowolnego zaspokojenia alimentów w terminie i w
wysokości określonej w tytule wykonawczym, może skutecznie – stosownie do
okoliczności – w drodze skargi kwestionować czynności komornika w zakresie
obciążenia go kosztami egzekucyjnymi, a w uzasadnieniu uchwały z dnia 28 lutego
1995 r., III CZP 20/95 (OSNC 1995, Nr 5, poz. 83), wyjaśnił, że zasada kosztów
celowych została uwidoczniona w ścisłym związku z zasadą egzekucji efektywnej,
tj. egzekucji przeprowadzonej w taki sposób, że doprowadza do zaspokojenia
roszczenia wierzyciela w całości lub w części przy kosztach niezbędnych do
uzyskania takiego celu. Bezcelowe powodowanie kosztów lub ich powiększenie
przeczą tej zasadzie; taki stan jest z reguły konsekwencją nieliczenia się z
ekonomią czynności oraz racjonalnością postępowania. Niecelowość prowadzenia
egzekucji zachodzi także wtedy, gdy nie było podstaw do złożenia wniosku o
wszczęcie egzekucji, gdyż wierzyciel wykorzystał tytuł wykonawczy już
"skonsumowany", pozbawiony wykonalności albo wszczął egzekucję z majątku
dłużnika chociaż posiadał zastaw zabezpieczający pełne zaspokojenie roszczenia,
chyba że egzekucja skierowana była do przedmiotu zastawu. (...)
Skoro ustawodawca wprowadził pojęcie „celowego wszczęcia postępowania
egzekucyjnego", to jego znaczenie może być ustalane i rozważane tylko w takich
sytuacjach, w których postępowanie egzekucyjne jest dopuszczalne. W języku
polskim „niecelowy" to taki, który nie prowadzi do celu, nie jest przydatny, nie daje
efektów, daremny, zbędny. Tylko takie postępowanie egzekucyjne, które po
wstępnym badaniu wniosku okaże się dopuszczalne ze względu na przesłanki
podmiotowe i przedmiotowe może być wszczęte i prowadzone celowo lub
niecelowo. Jeśli prowadzenie postępowania w konkretnych okolicznościach nie jest
dopuszczalne i zachodzą podstawy do jego umorzenia, to nie ma podstaw do
rozważań nad celowością prowadzenia tego postępowania. Trzeba także wskazać,
że zgodnie z art. 43 u.k.s.e. komornik pobiera opłaty egzekucyjne za prowadzenie
„egzekucji", nie zaś za prowadzenie „postępowania egzekucyjnego", a po złożeniu
wniosku egzekucyjnego może nie dojść do „egzekucji", rozumianej jako
zastosowanie przez organy egzekucyjne przewidzianych prawem środków
przymusu w celu uzyskania od dłużnika należnego wierzycielowi świadczenia.
Artykuł 49 ust. 4 u.k.s.e., odsyłając do obowiązku uiszczenia przez wierzyciela
opłat wymienionych w ust. 1 i 2, nie obejmuje umorzenia postępowania
egzekucyjnego z innych przyczyn niż na wniosek wierzyciela i wskutek jego
bezczynności. Wierzyciel ma obowiązek uiścić opłatę egzekucyjną określoną w art.
49 ust. 2 u.k.s.e. w razie niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego w
sprawie, w której nastąpiło umorzenie postępowania egzekucyjnego, ale tylko na
wniosek wierzyciela oraz na podstawie art. 823 k.p.c. Artykuł 49 ust. 4 u.k.s.e.
odsyła w zakresie opłat egzekucyjnych do ust. 1 i 2, natomiast w ust. 2
ustawodawca wprowadził jasno sformułowane ograniczenia w obciążaniu dłużnika
opłatą stosunkową, które mają zastosowanie do wierzyciela w sytuacji opisanej w
hipotezie art. 49 ust. 4 u.k.s.e. Wobec tego, wierzyciel jest zwolniony z ponoszenia
opłaty stosunkowej, jeśli po złożeniu wniosku o wszczęcie egzekucji okaże się, że
dłużnik nie ma zdolności sądowej, a taka sytuacja ma miejsce wtedy, gdy dłużnik
zmarł przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego.
Z tych względów, na podstawie art. 390 k.p.c., Sąd Najwyższy podjął uchwałę,
jak na wstępie.