Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 315/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa B. S.A.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Finansów
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 28 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 grudnia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego na rzecz
powoda kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2009 r. Sąd Okręgowy, uwzględniając
częściowo powództwo, zasądził od pozwanego Skarbu Państwa – Ministra
Finansów na rzecz powódki B. Spółki Akcyjnej kwotę 741.776,09 złotych z
ustawowymi odsetkami od dnia 17 maja 2008 r. do dnia zapłaty.
Według ustaleń Sądu Okręgowego, pozwany Skarb Państwa w wyniku
postępowania o udzielenie zamówienia publicznego zawarł dnia 13 września
2007 r. umowę z Konsorcjum z udziałem powódki oraz A. Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, której przedmiotem była dostawa środków transportu z
wyposażeniem dla Grup Mobilnych Służby Celnej. Przedmiot dostawy określony w
załączniku do umowy został podzielony na części. Pierwsza dotyczyła dostawy 24
sztuk samochodów specjalistycznych z wyposażeniem a druga 120 kompletów
kamizelek kuloodpornych zewnętrznych GPV-IV firmy Garant AG o łącznej
wartości. Termin wykonania umowy ustalono na dzień 19 kwietnia 2008 r. W § 6
ust. 1 umowy przewidziano możliwość naliczenia przez zamawiającego kar
umownych z tytułu opóźnienia dostawy przez Konsorcjum w wysokości 0,2%
wartości brutto niezrealizowanej części dostawy za każdy rozpoczęty dzień
opóźnienia. Kary umowne z tytułu opóźnienia miały być naliczane za
niedostarczone samochody kompletnym wyposażeniem. Natomiast w § 6 ust. 4
umowy strony ustaliły, iż w przypadku jednostronnego odstąpienia od umowy przez
zamawiającego z powodu okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi
wykonawca, zamawiającemu przysługiwać będzie od wykonawcy kara umowna
w wysokości 10% wartości przedmiotu umowy brutto pomniejszonej o wartość
brutto wykonanych kompletnych dostaw. Wartość brutto całej dostawy wyniosła
11.695.568,94 złotych. Dnia 16 kwietnia 2008 r. strony podpisały protokół odbioru
końcowego 24 sztuk samochodów oraz protokół odbioru jakościowego kamizelek
kuloodpornych zaznaczając brak dostawy paralizatorów. Pomimo prowadzonych
pertraktacji dotyczących przesunięcia terminu dostawy paralizatorów w związku z
opóźnieniem realizacji umowy, zamawiający zawiadomił dnia 11 czerwca 2008 r.
wykonawcę o naliczeniu na podstawie § 6 ust. 1 umowy kar umownych za okres od
17 kwietnia 2008 r. do 11 czerwca 2008 r. w zakresie dotyczącym dostawy
paralizatorów. W piśmie z następnego dnia pozwany złożył oświadczenie o
3
odstąpieniu od umowy w części dotyczącej dostawy paralizatorów a następnie
naliczył na podstawie § 6 ust. 4 kary umowne w łącznej wysokości 1.276.136,09
złotych i dokonał potrącenia tej wierzytelności z wierzytelnością powódki z tytułu
dostarczonego sprzętu.
Sąd Okręgowy przyjął, że przedmiot świadczenia powódki miał podzielny
charakter. Kara umowna na podstawie § 6 ust. 1 umowy należy się
zamawiającemu, gdy wykonawca dostarczy towar, ale z opóźnieniem a taka
sytuacja nie miała miejsca. Zamawiający dnia 12 maja 2008 r. odstąpił od umowy
z powodu niedostarczenia paralizatorów w umówionym terminie, a doszło do tego
na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność Konsorcjum Spółek.
Pozwany skutecznie odstąpił od umowy i zrealizował prawo do naliczania kar
umownych na podstawie § 6 ust. 4 umowy. Jednak zgłoszony przez Skarb
Państwa zarzut potrącenia z tego tytułu jest tylko częściowo zasadny. Sąd
Okręgowy odliczył bowiem od wartości brutto przedmiotu umowy (11.695.568,94
złotych) wartość brutto wykonanych kompletnych dostaw (10.743.968,94 złotych)
a kara umowna wyniosła 10% wartości niezrealizowanej dostawy (951.600 złotych)
czyli 95.160 złotych. W tej części uległa umorzeniu dochodzona w procesie
wierzytelność w wysokości 836.936,09 złotych. Dlatego Sąd Okręgowy uwzględnił
powództwo do kwoty 741.776,09 złotych.
Pozwany Skarb Państwa – Minister Finansów złożył apelację od tego
wyroku. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 grudnia 2009 r. oddalił w całości
apelację pozwanego. Podzielił w całości i uznał za własne ustalenia faktyczne
poczynione w pierwszej instancji. Jako bezzasadne ocenił zarzuty apelacji
dotyczące naruszenia art. 65 § 2 k.c. w zakresie interpretacji § 6 ust. 4 umowy
stron. Za sprzeczne z umową uznał twierdzenia pozwanego, iż skoro żadna z
dostaw nie była kompletna (gdyż wykonawca nie dostarczył paralizatorów),
to należy ustalić karę umowną w wysokości 10% wartości brutto całej umowy.
Gdyby strony chciały obliczyć karę umowną należną z tytułu odstąpienia od umowy
tylko na podstawie wartości umowy brutto, to bezprzedmiotowe byłoby
zamieszczanie w § 6 ust. 4 umowy postanowień o jej pomniejszeniu o wartość
brutto kompletnie wykonanych dostaw. Kara ta, w przypadku gdy odstąpienie od
umowy spowodowane byłoby niewykonaniem całej dostawy (a więc nawet
4
w przypadku niedostarczenia jednego przedmiotu o minimalnej wartości), zawsze
wynosiłaby 1.169.556,9 złotych. Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu
Okręgowego, że kary umowne za opóźnienie w wykonaniu umowy i za odstąpienie
od umowy z powodu okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność wykonawca,
nie podlegają kumulacji w sytuacji, kiedy wykonawca w ogóle nie wykonał
świadczenia w określonej części, a zamawiający w tej samej części odstąpił od
umowy. W takiej sytuacji wykonawca jest zobowiązany zapłacić zamawiającemu
jedynie karę umowną za odstąpienie od umowy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
niedopuszczalne jest kumulowanie kar umownych za nienależyte wykonanie
zobowiązania, np. za zwłokę w wykonaniu ora kara umowna za niewykonanie
zobowiązania. Nie sposób bowiem jednocześnie spełnić wymagań, od których
naliczenie tych jest uzależnione, tj. wykonać, choćby w sposób nienależyty, i nie
wykonać tego samego zobowiązania. Skoro przyczyną wykonania przez
pozwanego uprawnienia do częściowego odstąpienia od umowy dostawy
w zakresie paralizatorów było niewykonanie zobowiązania w postaci dostawy tych
przedmiotów, to niedopuszczalne jest równoczesne naliczanie kary umownej za
opóźnienie w wykonaniu dostawy, która nie nastąpiła i nie nastąpi oraz
kumulowanie jej z karą przysługującą w związku z odstąpieniem od umowy
z powodu niewykonania zobowiązania w postaci dostawy paralizatorów.
Skarga kasacyjna jaką wniósł pozwany Skarb Państwa – Minister Finansów
została oparta jedynie na zarzutach naruszenia prawa materialnego.
Według skarżącego doszło do naruszenia:
- art. 483 § 1 i 484 § 1 k.c. w zw. z art. 494 k.c. przez ich błędną wykładnię
polegająca na przyjęciu, że po odstąpieniu od umowy wyłączona jest
możliwość dochodzenia kary umownej zastrzeżonej w niej na wypadek
nienależytego wykonania umowy;
- art. 483 § 1 i 484 § 1 k.c. przez przyjęcie, że nie jest możliwe kumulatywne
dochodzenie kary umownej za nieterminowe wykonanie umowy oraz kary za
odstąpienie od umowy;
- art. 3531
k.c. przez uznanie, ze strony w umowie nie mogą zastrzec prawa do
dochodzenia zapłaty kary umownej zastrzeżonej na wypadek nienależytego
5
wykonania zobowiązania, niezależnie od prawa do dochodzenia zapłaty kary
umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy;
- art. 65 § 2 przez niewłaściwe zastosowanie i niewłaściwą wykładnię § 6 ust.
1 i 4 w związku z § 1 ust. 1 i 2 umowy z dnia 19 października 2007 r.
polegającą na przyjęciu, że przedmiotem dostawy były nie samochody
z kompletnym wyposażeniem, a poszczególne składniki wyposażenia,
co doprowadziło do błędnego ustalenia wielkości, od której wyliczana została
kara umowna;
- art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 65 § 2 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie
wynikające z pominięcia § 8 ust. zd. 2 umowy i uznanie, że pozwany
pozostawał w zwłoce z zapłata opóźnienia od dnia 17 maja 2008 r.
Na tej podstawie pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy wskazać, że w doktrynie prawa cywilnego określenie
„kara umowna kumulacyjna” odnosi się sytuacji, gdy w przypadku tego samego
sposobu naruszenia zobowiązania wierzyciel może dochodzić łącznie kary
umownej i odszkodowania. W prawie polskim obowiązuje zasada, że kara umowna
ma wyłączny charakter, chociaż w art. 484 § 1 zd. 2 k.c. dopuszcza się odmienne
umowne uregulowania zbiegu roszczenia o zapłatę kary umownej oraz roszczenia
odszkodowawczego. Strony skorzystały z tej możliwości i przewidziały w umowie
prawo dochodzenia przez zamawiającego odszkodowania przenoszącego
wysokość zastrzeżonych kar umownych.
W orzecznictwie powszechnie akceptuje się dopuszczalność zastrzeżenia
kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy (por. wyroki Sądu Najwyższego
dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK I 240/08, nie publ.; z dnia 13 czerwca 2008 r., I CSK
13/08, nie publ.; uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
6 listopada 2003 r., III CZP 61/03, OSNC 2004/5/69). Tej przede wszystkim kwestii
dotyczył wymieniany zarówno przez Sąd drugiej instancji jak i przez skarżącego
wyrok Sadu najwyższego z dnia 5 października 2006 r. (sygn. akt IV CSK 157/06,
OSNC 2007/7-8/114).
6
O zakresie zastosowania kar umownych rozstrzyga treść dokonanego przez
strony zastrzeżenia. Zarówno samo zastrzeżenie kary umownej, jak i szczegółowe
jej uregulowania zależą od umownego uznania i ułożenia przez strony w ramach
swobody umów ustanowionej w art. 3531
k.c. (zob. wyrok Sądu najwyższego z dnia
20 maja 1998 r., I CKN 671/97, nie publ.). Postanowienia umowne w tym zakresie
stanowią także przedmiot wykładni według reguł przewidzianych w art. 65 § 2 k.c.
Wykładnia ma za zadanie odnalezienie rzeczywistego celu umowy i zgodnej woli
stron, niezależnie od zawartych w niej sformułowań. Zasadnicze znaczenie dla
rozstrzygnięcia wszystkich ujawniających się w sprawie kwestii jest przyjęta przez
Sąd drugiej instancji interpretacja użytego w umowie określenia „samochody
z kompletnym wyposażeniem”; czy obejmuje ono także elementy indywidualnego
wyposażenia funkcjonariuszy służby celnej, w tym niedostarczone paralizatory.
Według akceptowanej przez Sąd drugiej instancji wykładni postanowień umowy
w tej części, przedmiot świadczenia powoda miał podzielny charakter. Z jednej
strony obejmował samochody specjalistyczne wraz z ich wyposażeniem, z drugiej
zaś - kamizelki kuloodporne i komplety paralizatorów stanowiące indywidualne
wyposażenie funkcjonariuszy Służby Celnej. Wykładając w ten sposób
oświadczenia woli zawarte w umowie, Sąd wziął pod uwagę treść wszystkich jej
postanowień, nie ograniczył się jedynie do fragmentu zawierającego niejasne
sformułowanie. W ramach wykładni Sąd zrealizował zawarte w art. 65 § 2 k.c.
wymaganie ustalenia realnego sensu umowy, zgodnego z jej celem i interesami
obu stron. Wniosek ten odnosi się przede wszystkim do zastrzeżonych przez strony
kar umownych. Przy ocenie tej Sąd uwzględnił nie tylko okoliczności zawarcia
umowy, lecz również zachowanie stron już po jej zawarciu oraz sposób wykonania
przez nie umowy, który także pozwolił przyjąć, co było wolą stron, niejasno
wyrażoną w tekście umowy. Istotne w tym zakresie były pertraktacje prowadzone
po 16 kwietnia 2008 r. w Departamencie Służby Celnej Ministerstwa Finansów.
Wniosków tych nie podważają wskazane w skardze kasacyjnej postanowienia § 1
i 8 ust. 2 zd. 2 umowy. Według § 1 ust. 2 umowy, szczegółowy opis przedmiotu
umowy określał załącznik nr 1 stanowiący jej integralną część, w którym dokonano
rozróżnienia wyposażenia pojazdów oraz indywidualnego wyposażenia
funkcjonariuszy. Natomiast przewidziana w § 6 ust. 1 umowy kara umowna za
7
opóźnienie miała być naliczana za „niedostarczone samochody z kompletnym
wyposażeniem”. Znamienne jest również to, że pozwany odstąpił jedynie od części
umowy odnoszącej się do dostarczenia paralizatorów. Jest to możliwe jedynie
w razie podzielności świadczeń obu stron. O tym zaś, czy niepieniężne świadczenie
powódki jest w jakimkolwiek stopniu podzielne w rozumieniu art. 491 § 2 k.c.
decydują przede wszystkim postanowienia umowy stron, które podlegają wykładni
na podstawie art. 65 § 2 k.c. (zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca
2009 r., III CSK 337/08, nie publ.).
Przyjęcie wykładni umowy stron uwzględniającej, iż kompletne wyposażenie
samochodu nie obejmuje paralizatorów jako elementu indywidualnego wyposażenia
funkcjonariuszy wywołuje określone konsekwencje w zakresie kar umownych
a także w zakresie terminu spełnienia świadczenia pieniężnego przez
zamawiającego określonego w § 8 ust. 2 zd. 2 umowy. Wystarczy przypomnieć,
że zgodnie z postanowieniem § 6 ust. 1 umowy kary umowne za opóźnienia
naliczane są tylko za „niedostarczone samochody z kompletnym wyposażeniem”
a zatem niedostarczenie samych paralizatorów nie stanowiło dostatecznej
podstawy do naliczenia kar umownych. Poza tym, w przypadku kary umownej
naliczanej na podstawie § 6 ust. 4 umowy kompletność dostawy dokonanej przez
powódkę stanowi umowny warunek odliczenia jej wartości brutto.
Sąd Apelacyjny także z innej przyczyny nie uwzględnił potrącenia kary
umownej wynikającej z § 6 ust. 1 umowy za opóźnienie w wykonaniu zobowiązania.
W ocenie Sądu, kara ta odnosi się do zobowiązania ostatecznie wykonanego,
choć nienależycie ze względu na umówiony termin spełnienia świadczenia.
Wobec skierowanych do tego stanowiska zarzutów skargi kasacyjnej, trzeba
wskazać, że w ramach swobody zawierania umów (art. 3531
k.c.) nie jest
wykluczona kumulacja kary umownej z tytułu nienależytego wykonania
zobowiązania z odstąpieniem od umowy (por. wymieniony wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 5 października 2006 r.). Jednak należy zgodzić się z Sądem
Apelacyjnym, że skoro przyczyną wykonania przez pozwanego uprawnienia do
częściowego odstąpienia od umowy (w zakresie paralizatorów) było niewykonanie
zobowiązania w tej części, to niedopuszczalne jest równoczesne naliczanie kary
umownej za opóźnienie w wykonaniu umowy w tym zakresie, do którego nie
8
doszło, bowiem powódka ostatecznie nie dostarczyła objętych umową
paralizatorów. Kary umowne w § 6 ust. 1 i 4 umowy zostały zastrzeżone na
wypadek różnych zdarzeń, a mianowicie za nienależyte wykonanie zobowiązania
oraz niewykonania zobowiązania. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu uchwały z dnia 16 stycznia 1984 r. (III CZP 70/83, OSNC
1984/131), kara umowna za nienależyte wykonanie zobowiązania należy się
wierzycielowi w razie jej zastrzeżenia, gdy świadczenie zostało wprawdzie
spełnione przez dłużnika, ale w sposób nienależyty, tzn. gdy zaistniała rozbieżność
między zakresem zaspokojenia wierzyciela przewidzianym w treści zobowiązania
a zaspokojeniem uzyskanym w rzeczywistości. Rozbieżność ta może dotyczyć
takich elementów wykonania należytego, jak termin świadczenia, wykonawca
świadczenia, miejsce świadczenia czy jakość świadczenia. Obowiązek zapłaty kary
umownej zastrzeżonej za niewykonanie zobowiązania powstaje, gdy zobowiązanie
nie zostało wykonane, a zatem gdy dłużnik nie spełnił świadczenia, które zgodnie
z treścią zobowiązania należy się wierzycielowi, przy czym nastąpiło to z powodu
okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Spełnienie jedynie części świadczenia
jest równoznaczne z niespełnieniem świadczenia, a tym samym z niewykonaniem
zobowiązania. Dlatego nie jest możliwe kumulowanie kary umownej przewidzianej
za nienależyte wykonanie zobowiązania, np. wykonanie ze zwłoką, z karą umowną
za niewykonanie tego samego zobowiązania.
Z tych wszystkich względów uznając, że skarga kasacyjna pozwanego
nie ma uzasadnionych podstaw, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak wyżej.
jz