Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 414/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa J. S.
przeciwko W. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu
Okręgowego w P. z dnia 28 maja 2009 r. (sygn. Akt […]) przez
oddalenie powództwa (pkt I ppkt 2) oraz oddalającej apelację
(pkt II) i orzekającej o kosztach (pkt I ppkt 3 i pkt III) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód J. S. domagał się od pozwanego W. K. kwoty 217 160 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 4 maja 2007 r. do dnia zapłaty. Wyrokiem z dnia 28
maja 2009 r. Sąd Okręgowy w P. uwzględnił w całości żądanie powoda.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że w dniu 8 września 2005 r. strony zawarły
umowę o roboty budowlane, której przedmiotem była budowa sali wielofunkcyjnej
w B. Strony umowy postanowiły między innymi, że roboty dodatkowe, nieobjęte
przekazaną dokumentacją, będą wykonane na podstawie wpisu do dziennika
budowy dokonanego przez zamawiającego (pozwanego) bądź organ nadzoru
budowlanego oraz zawartego przez strony aneksu do umowy (§ 8 umowy) oraz
że zmiana umowy będzie dokonywana w formie pisemnej pod rygorem nieważności
(§ 13 umowy).
Realizując umowę powód dokonał szeregu robót dodatkowych i w związku
z tym przygotował projekt aneksu do umowy, którego pozwany nie podpisał.
Pozwany nie zaakceptował również przedstawionego przez powoda kosztorysu.
Łączny koszt prac dodatkowych wyniósł 177 762 zł. Ponadto pozwany nie zapłacił
powodowi kwoty 39 398 zł za wykonane i odebrane prace objęte pierwotnym
projektem wykonawczym.
Sąd Okręgowy stwierdził, że za wykonane przez powoda roboty dodatkowe
należy mu się dodatkowe wynagrodzenie odpowiadające rzeczywistej ich wartości,
gdyż nie zostały one objęte wynagrodzeniem ryczałtowym, określonym w zawartej
przez strony umowie. Powodowi należy się również część wynagrodzenia za roboty
objęte umową, której pozwany nie zapłacił.
Na skutek apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 12 stycznia
2010 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 39 398 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4
maja 2007 r. do dnia zapłaty i oddalił powództwo w pozostałym zakresie.
Sąd drugiej instancji podzielił zawarty w apelacji zarzut naruszenia art. 632
w zw. z art. 65 § 2 k.p.c. Stwierdził, że skoro pozwany nie podpisał przygotowanego
3
przez powoda aneksu do umowy oraz nie zaakceptował przedstawionego
kosztorysu, to brak było podstaw do uznania, że nastąpiła zmiana umowy
usprawiedliwiająca żądanie powoda o zasądzenie dodatkowego wynagrodzenia.
Powód wykonał zatem prace nie objęte umową na własne ryzyko.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), powód zarzucił naruszenie art. 405 k.c. przez jego
niezastosowanie, wskazując, że pozwany nie płacąc za wykonane roboty
dodatkowe bezpodstawnie się wzbogacił. Skarżący wnosił o uchylenie wyroku
Sądu drugiej instancji w części zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji przez
częściowe oddalenie powództwa oraz w części oddalającej jego apelację
i orzekającej o kosztach procesu oraz zmianę tego wyroku przez dodatkowe
zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 177 762 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 4 maja 2007 r. do dnia zapłaty, ewentualnie o uchylenie wyroku
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z dokonanych w sprawie ustaleń, stanowiących podstawę zaskarżonego
orzeczenia, którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.) wynika,
że wynagrodzenie ryczałtowe uzgodnione przez strony w umowie o roboty
budowlane, nie obejmowało wynagrodzenia za ewentualne roboty dodatkowe oraz
że powód wykonał roboty dodatkowe w związku z dokonaną przez pozwanego
zmianą koncepcji robót wykończeniowych. Sąd Apelacyjny, uchylając się od oceny
twierdzeń pozwanego, że były to „prace zamienne”, które powód powinien wykonać
w ramach uzgodnionego wynagrodzenia ryczałtowego, podniósł, że ocena taka
byłaby bez znaczenia, skoro – w świetle uzgodnień przyjętych w § 8 i 13 umowy –
wynagrodzenie za te prace przysługiwało powodowi tylko w razie sporządzenia
przez strony pisemnego aneksu określającego zakres i wartość robót. Z ustaleń
i rozważań Sądu Apelacyjnego wynika zatem, że roboty nie objęte zakresem
wskazanym w umowie o roboty budowlane zostały wykonane na podstawie
nieważnej dodatkowej ustnej umowy zmieniającej umowę o roboty budowlane.
Nieważność ustnej umowy wynika z § 13 umowy o roboty budowlane, zgodnie
4
z którym „każda zmiana niniejszej umowy wymaga formy pisemnego aneksu – pod
rygorem nieważności”. Roszczenia dochodzonego na podstawie nieważnej umowy
powód nie mógł więc skutecznie dochodzić.
Zagadnienie skutków prawnych wskazania przez powoda przepisów prawa
materialnego mogących stanowić podstawę prawną orzeczenia oraz możliwości
zasądzenia na podstawie art. 405 k.c. wynagrodzenia za roboty budowlane
wykonane na podstawie nieważnej umowy, było przedmiotem rozważań
w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy oceniając obie kwestie w kontekście ograniczeń
wynikających z zasady określonej w art. 321 § 1 k.p.c. trafnie podniósł,
że wprawdzie wskazanie przez powoda przepisów prawa materialnego nie jest
wymagane – w myśl zasady da mihi factum, dabo tibi ius – to jednak nie pozostaje
bez znaczenia dla przebiegu i wyniku sprawy, skoro pośrednio określa także
okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie pozwu (wyrok SN z 23 lutego 1999
r., I CKN 252/98, OSNC 1999, nr 9, poz.152). W wyroku z dnia 7 listopada 2007 r.,
II CSK 344/07 (LEX nr 388844) Sąd Najwyższy uznał, że w sytuacji,
gdy nieważność umowy, ze względu na niezachowanie formy, uniemożliwia
zasądzenie tej równowartości jako wynagrodzenia, nie ma przeszkód, aby
równowartość tych robót uwzględnić na podstawie przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu, skoro o ich wartość strona pozwana bezspornie została
wzbogacona. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 marca
2010 r. IV CSK 401/10 (niepubl.), uznając, że jeżeli powód domaga się zasądzenia
określonej kwoty pieniężnej na podstawie umowy zawartej z pozwanym, sąd –
stwierdziwszy nieważność tej umowy – może uwzględnić powództwo na podstawie
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, bez potrzeby dokonywania
przedmiotowej zmiany powództwa.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną powoda,
podzielił stanowisko zaprezentowane w powołanych orzeczeniach. W rozpoznanej
sprawie przedmiotem żądania jest równowartość robót wykonanych przez powoda.
Nie budzi wątpliwości, że do ustalonej przez Sąd Apelacyjny podstawy faktycznej
wyznaczonej twierdzeniami powoda, nie mogły mieć zastosowania – z podanych
5
wcześniej przyczyn – przepisy prawa materialnego, na które powołał się powód, nie
było natomiast przeszkód – ze względu na to, że podstawa faktyczna jest taka
sama – do zastosowania art. 405 k.c.
Z przytoczonych względów, uznając zarzut naruszenia art.405 k.c. przez
jego niezastosowanie za zasadny, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).