Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 341/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa Elektrowni „Kozienice” S.A.
przeciwko CTL Logistics Spółce z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Rozpoznając sprawę po raz drugi w zakresie dotyczącym kwoty 1.972.310
zł, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 stycznia 2010 r. oddalił apelację strony
powodowej – Elektrowni Kozienice S.A., wniesioną od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 3 października 2007 r., w którym oddalono w całości powództwo strony
powodowej wniesione przeciwko pozwanemu CTL Logistic Spółce z o.o. Strona
powodowa (zlecający) dochodziła od strony pozwanej (spedytora) roszczenia
odszkodowawczego w związku z niewykonaniem umowy spedycji z dnia 31
stycznia 2002 r.
Zasadnicze elementy stanu faktycznego, ustalone przez Sądy meriti, są
następujące. Strony zawarły w dniu 31 stycznia 2002 r. umowę spedycji, w której
pozwany spedytor zobowiązał się m. in. do dokonywania płatności na rzecz
przewoźnika (PKP Cargo S.A.) za przewóz węgla taborem kolejowym.
Przy płatnościach takich pozwany spedytor posługiwał się spółką PH „O.”, z którą
łączyła go umowa spedycji. Ten kontrahent spedytora występował jako tzw. płatnik
w przewozach kolejowych wykonywanych przez PKP Cargo S.A. przy
zastosowaniu znacznie korzystniejszej taryfy cenowej niż tzw. taryfa ogólna.
Pozwem przeciwko spedytorowi objęte były te należności z tytułu przewoźnego,
które strona powodowa (zlecający) musiała uiścić przewoźnikowi PKP Cargo S.A.
na podstawie prawomocnego wyroku, zapadłego w procesie wytoczonym przez
przewoźnika powodowi w związku z niedokonaniem płatności przez tzw. płatnika tj.
PH „O.” – spółkę z o.o. (wyrok z dnia 13 października 2004 r.). W uzasadnieniu
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 3 października 2007 r. bliżej określono
niezapłacone przez PH „O.” faktury obejmujące należności przewozowe
i należności powoda dochodzone ostatecznie wobec pozwanego spedytora.
Sąd Okręgowy uznał, że obowiązek zapłaty przewoźnego przewoźnikowi
objęty był umową spedycji i obciążał pozwanego spedytora (art. 794 k.c.).
Roszczenie odszkodowawcze wobec spedytora rozpoczęło swój bieg w momencie
odbioru przesyłki (miału węglowego) przez stronę powodową, tj. zgodnie z art. 803
3
§ 2 k.c. Roszczenie to uległo rocznemu terminowi przedawnienia (art. 803 § 1 k.c.).
Nie doszło do przerwania biegu przedawnienia roszczenia w wyniku uznania
roszczenia przez spedytora, spedytor nie zrzekł się też zarzutu przedawnienia
(art. 117 § 2 k.c.). Zgłoszony zarzut przedawnienia nie stanowił nadużycia prawa
podmiotowego w rozumieniu art. 5 k.c.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i oceny prawne Sądu pierwszej
instancji. Uznał, że jest związany ocenami prawnymi zawartymi w uzasadnieniu
Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2009 r., I CSK 522/08 (k. 1020 akt sprawy)
w zakresie określenia podstaw prawnych kontraktowej odpowiedzialności
odszkodowawczej pozwanego spedytora (art. 794 k.c.) oraz przyjętego tam reżimu
prawnego przedawnienia roszczenia odszkodowawczego (art. 803 k.c.).
Rozważał natomiast – zgodnie z zaleceniami Sądu Najwyższego – możliwość
zastosowania art. 5 k.c. w związku ze zgłoszeniem przez pozwanego zarzutu
przedawnienia roszczenia odszkodowawczego. W dłuższym wywodzie prawnym
ostatecznie przyjął, że nie istnieją usprawiedliwione podstawy do przyjęcia,
iż pozwany – ponosząc zarzut przedawnienia – nadużył prawa podmiotowego
w rozumieniu art. 5 k.c.
W obszernej skardze kasacyjnej strony powodowej podniesiono zarzuty
naruszenia prawa procesowego i materialnego w kilkunastu grupach. Jako zarzuty
naruszenia prawa procesowego wskazywano art. 328 § 2 k.p.c., art. 39820
k.p.c.,
art. 316 § 1 k.p.c., art. 245 w zw. z art. 129 k.p.c., w zw. z art. 128 k.c., art. 253
k.p.c. i art. 230 k.p.c. oraz art. 381 k.p.c. i art. 47912
§ 1 k.p.c. Zarzuty naruszenia
prawa materialnego ujęto w 15-tu punktach. Poza zarzutem naruszenia art. 5 k.c.,
podniesiono także zarzuty naruszenia art. 372 k.c., art. 392 k.c., art. 118 k.c. w zw.
z art. 481 § 1 k.c., art. 120 k.c., art. 471 k.c. w zw. z art. 361 § 2 k.c., art. 118 k.c.,
art. 794 § 1 k.c. w zw. z art. 392 k.c. (ewentualnie art. 391 k.c.) i w zw. z art. 803
§ 1 k.c., art. 734 § 1 k.c. w zw. z art. 750 w zw. z art. 353 k.c., art. 65 § 2 k.c.,
art. 361 § 1 k.c., art. 123 § 1 pkt 2 k.c. i art. 117 § 2 k.c.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Nie ma podstaw do przyjęcia naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., bowiem
zaskarżony wyrok odpowiada warunkom formalnym przewidzianym w tym przepisie
przy założeniu zasadniczej koncepcji rozstrzygnięcia przyjętej przez Sąd
Apelacyjny. Z punktu przedmiotu sporu nie miała zasadniczego znaczenia kopia
opinii prawnej z dnia 6 września 2004 r., a także wskazane e-maile kierowane
przez powoda wobec pozwanego wskazane w pkt 2d skargi. Nie wchodziło zatem
w grę naruszenie przepisów postępowania wskazanych w tym punkcie (s. 8 skargi).
Wbrew stanowisku skarżącego, należy przyjąć, że Sąd Apelacyjny był
jednak związany stanowiskiem wyrażonym w uzasadnieniu wyroku z dnia
16 czerwca 2009 r. (I CSK 522/08, k. 1020 akt sprawy), dotyczącym także kwestii
terminów przedawnienia dochodzonego roszczenia odszkodowawczego i początku
biegu tego terminu. Znalazł się tam bowiem odpowiedni fragment poświęcony tym
kwestiom prawnym. Nie było podstaw do stwierdzenia, że po wydaniu tego wyroku
przez Sąd Najwyższy „nastąpiła oczywista i istotna zmiana wykładni przepisów
prawa” (w tej materii prawnej), a ujawniająca się – jak wywodził skarżący –
w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r. (I CSK
169/09, niepubl.). Sąd apelacyjny, któremu sprawa została przekazana do
ponownego rozpoznania przez Sąd Najwyższy, jest związany wykładnią prawa
dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy, nie wiąże jednak sądu drugiej
instancji wykładnia prawa dokonywana przez Sąd Najwyższy w innej sprawie,
prezentowana nawet w podobnym stanie faktycznym. Interpretacja prawna wiąże
sąd drugiej instancji także niezależnie od odmiennych jej ocen, dokonywanych
przez skarżącego. W tej sytuacji za bezpodstawny należało uznać zarzut
naruszenia art. 39820
k.p.c. W związku z tym nie może być brany zarzut naruszenia
art. 316 § 1 k.p.c. przy ujęciu tego zarzutu w skardze kasacyjnej (pkt 2c). Zarzut
braku przedawnienia roszczenia o odsetki za opóźnienie nie mógł być podnoszony
w ramach naruszenia art. 316 § 1 k.p.c.
2. Podniesione w skardze kasacyjnej liczne zarzuty naruszenia prawa
materialnego koncentrują się w istocie na kilku zasadniczych kwestiach.
Po pierwsze, chodzi o podstawy prawne odpowiedzialności odszkodowawczej
5
spedytora ex contractu (umowa spedycji art. 794 k.c., inne stosunki obligacyjne,
w tym – przewidziane w art. 391 k.c. i art. 392 k.c.). Po drugie, skarżący
kwestionuje przyjęty przez Sąd Apelacyjny prawny reżim przedawnienia
dochodzonego roszczenia odszkodowawczego, w tym – termin tego przedawnienia
i określenie początku jego biegu. Po trzecie, skarżący wskazuje na zdarzenia
mogące prowadzić do zakłócenia biegu przedawnienia roszczenia głównego
w postaci uznania roszczenia przez pozwanego (tzw. uznanie niewłaściwe)
i zrzeczenia się przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.). Po czwarte, w skardze
kasacyjnej znalazła się sugestia o nieprzedawnieniu się roszczenia o odsetki za
opóźnienie, ponieważ w tym wypadku pozostaje aktualny trzyletni termin
przedawnienia (art. 118 k.c.). Kwestia ta podnoszona jest także w ramach
naruszenia przepisu art. 316 § 1 k.p.c. (s. 8 skargi). Po piąte, przy motywacji
naruszenia art. 361 § 1 k.c. i art. 328 § 2 k.p.c. (s. 6 skargi) skarżący wskazuje na
to, że dochodzone przez powoda ogólne roszczenie odszkodowawcze obejmuje
dwa zasadnicze elementy, tj. zapłatę (powtórnie) przewoźnego na rzecz
przewoźnika oraz uiszczone (w styczniu 2006 r.) koszty przegranego procesu
z przewoźnikiem.
Kwestie pierwsza, druga i czwarta zostały wyraźnie przesądzone w wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2009 r. To samo dotyczy zarzutu naruszenia
art. 123 § 1 pkt 2 k.c. (brak tzw. niewłaściwego uznania długu przez pozwanego).
Dlatego trafnie Sąd Apelacyjny uznał się związany w świetle art. 39820
k.p.c.
ocenami prawnymi Sądu Najwyższego w prezentowanym zakresie (s. 13-14
uzasadnienia zaskarżonego wyroku) i zajął się jedynie oceną zgłoszonego przez
pozwanego zarzutu przedawnienia roszczenia z punktu widzenia art. 5 k.c.
Należałoby jeszcze wyjaśnić, że w apelacji od wyroku Sądu Okręgowego z dnia
3 października 2007 r. i w skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
27 czerwca 2008 r. nie podnoszono zarzutu naruszenia art. 117 § 2 k.c. W związku
z tym nie może być on brany pod uwagę w obecnym postępowaniu kasacyjnym
(s. 5 skargi).
3. Przewidziana w art. 47912
§ 1 k.p.c. prekluzja dowodowa dla strony
dochodzącej roszczenia odnosi się do „twierdzeń i dowodów na ich poparcie”
dotyczących także tego, czy określone zachowanie dłużnik, powołującego się na
6
zarzut przedawnienia roszczenia powoda, mogłoby tworzyć stan nadużycia prawa
w rozumieniu art. 5 k.c., jeżeli przed wytoczeniem procesu powodowi znane było
stanowisko pozwanego (dłużnika) zamierzającego skorzystać z zarzutu
przedawnienia. W skardze kasacyjnej powód przyznaje, że zarzut naruszenia art. 5
k.c zgłoszony został w apelacji (s. 102 skargi) i był on reakcją na podniesiony
zarzut przedawnienia roszczenia. W apelacji znalazła się także stosowna, ogólna
motywacja faktyczna zarzutu naruszenia art. 5 k.c. Z racji możliwych, szerokich
podstaw faktycznych zarzutu nadużycia prawa podmiotowego (przez dłużnika
podnoszącego zarzut przedawnienia dochodzonego roszczenia), nie sposób
przyjmować, że powód w niniejszej sprawie powinien był już w pozwie przytoczyć
wyczerpujący katalog podstaw faktycznych zarzutu nadużycia prawa (twierdzeń
i dowodów na jego poparcie), skoro właśnie w toku postępowania dowodowego
w sprawie mogła pojawić się potrzeba eksponowania różnych okoliczności (w tym
zachowania się pozwanego), mających usprawiedliwiać zgłoszony zarzut
nadużycia prawa podmiotowego (art. 47912
§ 1 zd. II k.p.c.). W tej sytuacji za
nietrafne należałoby uznać stanowisko Sądu Apelacyjnego, który z powołaniem się
na przepis art. 381 k.p.c. i art. 47012
§ 1 k.p.c., ograniczył badanie zachowania się
strony pozwanej (spedytora) w związku z procesem wytoczonym powodowi przez
przewoźnika (w 2004 r.) jedynie do „treści interwencji ubocznej”, wniesionej przez
stronę pozwaną (s. 20 uzasadnienia zaskarżonego wyroku), a pominął inne
„dowody zgłoszone na okoliczność przebiegu tego postępowania sądowego
(z przewoźnikiem) zawarte w piśmie procesowym strony powodowej z dnia 6 lipca
2009 r.”. Losy procesu przewoźnika przeciwko zlecającemu (powodowi w niniejszej
sprawie) miały zasadniczy wpływ na ukształtowanie prawnej sytuacji stron
obecnego procesu, a skoro ten pierwszy proces toczył się (tak ustalono) niebawem
po upływie terminu przedawnienia roszczenia odszkodowawczego (art. 803 § 2
k.c.), to istotne mogą okazać się okoliczności dotyczące przebiegu tego procesu,
postawa i zachowanie się spedytora występującego w roli interwenienta ubocznego
po stronie zlecającego (powoda).
W tej sytuacji należało uznać za trafny zarzut naruszenia art. 381 k.p.c. i art.
47912
§ 1 k.p.c. Ograniczenie przez Sąd Apelacyjny badania faktycznych podstaw
zgłoszonego zarzutu naruszenia art. 5 k.c. jedynie - jak wskazano - do treści
7
interwencji ubocznej z pominięciem innych dowodów i twierdzeń strony
powodowej, nastąpiło niewątpliwie z naruszeniem reguł wspomnianej prekluzji
dowodowej.
Konstatacja naruszenia wspomnianych przepisów nie oznacza, oczywiście,
konieczności ponownego rozważania przez Sąd Apelacyjny zgłoszonego zarzutu
naruszenia art. 5 k.c. we wszystkich możliwych płaszczyznach faktycznych, które
mogłaby sugerować wniesiona skarga kasacyjna w prawnej motywacji naruszenia
tego przepisu (pkt 1a tej skargi). Podstawowe znaczenie w tym zakresie mają
zalecenia Sądu Najwyższego zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16
czerwca 2009 r., odnoszące się do potrzeby oceny „stanowiska strony pozwanej
w procesie” o zapłatę należności przewozowych z powództwa PKP Cargo” (k. 1020
i n. akt sprawy) i ewentualnego wpływu tego stanowiska (postawy spedytora)
na” „realną możliwość wytoczenia powództwa odszkodowawczego przed terminem
przedawnienia”, przy czym Sąd Najwyższy wskazuje tam na niektóre elementy
mogące świadczyć o takiej „realności” (np. rozbieżności także w orzecznictwie
Sądu Najwyższego). Najogólniej biorąc, „realne możliwości wytoczenia powództwa
odszkodowawczego”, ukształtowane w określonej, szczególnej sytuacji faktycznej,
przy uwzględnieniu m.in. powiązań prawnych i gospodarczych stron, mogłaby
stanowić także typową okoliczność szczególną (niekoniecznie spowodowaną przez
dłużnika), prowadzącą do oceny, że podniesienie zarzutu przedawnienia przez
dłużnika stanowi jednak nadużycie prawa podmiotowego w rozumieniu art. 5 k.c.
Od wierzyciela można by wymagać odpowiedniej zapobiegliwości w wytoczeniu
powództwa (ochrony przysługujących mu praw podmiotowych) w przewidzianym
w ustawie okresie biegu przedawnienia, gdy miał właśnie realną możliwość
skorzystania in concreto z takiej ochrony. Jeżeli zatem wierzyciel nie miał realnej
możliwości (prawnej lub faktycznej) wniesienia powództwa w okresie biegu terminu
przedawnienia, mógłby on podnosić zarzut nadużycia prawa podmiotowego przez
pozwanego dłużnika (art. 5 k.c.) powołującego się na przedawnienie dochodzonego
roszczenia.
4. Powstaje kwestia sposobu ujęcia zasadniczych elementów szkody, której
naprawienia domaga się strona powodowa w obecnym postępowaniu. Z motywacji
prawnej niektórych, zgłoszonych w skardze podstaw kasacyjnych (zarzutu
8
naruszenia art. 361 § 1 k.c., zarzut „1 m” , zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.,
zarzut „2a”) wynika - jak już wspomniano (pkt 2 uzasadnienia wyroku Sądu
Najwyższego) – to, że dochodzone przez powoda ogólne roszczenie
odszkodowawcze obejmuje jednak dwa elementy: zapłatę przewoźnego
przewoźnikowi oraz uiszczone (w styczniu 2006 r.) koszty przegranego procesu
z tym przewoźnikiem. Należy zwrócić uwagę na to, że już w pozwie (o zapłatę
1.530.794,36 zł, por. też k. 343 akt) powód domagał się szkody obejmującej oba
wspomniane elementy. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
wynika, że Sąd ten analizował kwestię powstania szkody po stronie powodowej,
powstanie wymagalności roszczenia odszkodowawczego i jego przedawnienie
w sposób ogólny, stosując jednolite oceny prawne w tym zakresie.
Należy stwierdzić, że uiszczone koszty procesu (w 2006 r.) stanowią jednak
odrębną jurydycznie szkodę strony powodowej i ten komponet roszczenia
odszkodowawczego powinien być poddany - w pewnym zakresie - jednak
odmiennym ocenom prawnym, przynajmniej w następujących kwestiach: moment
powstania szkody i roszczenia o jej naprawienie (skarżący sugeruje tu
uprawomocnienie się wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 października 2004 r.
lub faktyczną zapłatę tych kosztów, k. 6 skargi) oraz początek biegu terminu
przedawnienia roszczenia. Na pewno jednak omawiana tu szkoda powstaje
w normalnym związku przyczynowym z niewykonaniem przez spedytora umowy
spedycji z dnia 31 stycznia 2002 r. (podobnie - uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 25 czerwca 2010 r., I CSK 554/09, niepubl. w sprawie
o podobnym stanie faktycznym, pomiędzy tymi samymi stronami). Z uzasadnienia
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego brak stwierdzenia o nieistnieniu takiego
związku, toteż zarzut naruszenia art. 361 § 1 k.c. w tym zakresie należy uznać za
nieuzasadniony.
Przyjęcie odrębnego elementu ogólnego roszczenia odszkodowawczego
powoda implikować może, rzecz jasna, inne jeszcze kwestie, a mianowicie –
istnienie i zakres roszczenia o odsetki za opóźnienie (art. 481 k.c.) w zapłacie tej
części odszkodowania, przedawnienie tego roszczenia i samą aktualność zarzutu
naruszenia art. 5 k.c. przez dłużnika zgłaszającego ogólny zarzut przedawnienia.
9
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy, uznając za trafny zarzut
naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c. i art. 381 k.p.c. w zw. z art. 5 k.c., uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c).