Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 235/10
POSTANOWIENIE
Dnia 23 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku Śródmiejskiej Spółdzielni Mieszkaniowej
przy uczestnictwie M. B. i in. , o wykreślenie prawa własności i wykreślenie hipotek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego […]
z dnia 13 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Śródmiejska Spółdzielnia Mieszkaniowa we wniosku z dnia 10 grudnia 2008
r. żądała wykreślenia z księgi wieczystej, prowadzonej dla spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, M. B. i A. B. jako uprawnionych do
lokalu oraz wykreślenie w dziale IV wpisanych tam hipotek. Do wniosku dołączyła
uchwałę z dnia 11 maja 2000 r. o wykluczeniu M. B. i A. B. ze Spółdzielni i
pozbawieniu ich przedmiotowego spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego oraz postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 9 stycznia 2003 r.
oddalające ich wniosek o założenie księgi wieczystej dla powyższego prawa.
Postanowieniem z dnia 3 kwietnia 2009 r. referendarz sądowy oddalił
wniosek. Również Sąd Rejonowy, po rozpoznaniu skargi wnioskodawczyni,
postanowieniem z dnia 27 lipca 2009 r. oddalił wniosek.
Sąd ten ustalił, że w przedmiotowej księdze wieczystej, prowadzonej dla
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego nr 111 przy ul. D.
15, stanowiącego własność Śródmiejskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, w dziale II
ujawnieni są M. i A. B. we wspólności ustawowej małżeńskiej, w dziale III widnieje
wzmianka o wszczęciu egzekucji z nieruchomości oraz ostrzeżenie o niezgodności
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, a w dziale IV wpisane są
hipoteki: umowna zwykła w kwocie 50 000 zł. na rzecz Banku Gospodarki
Żywnościowej oraz cztery hipoteki przymusowe zwykle w kwotach 27 703,50 zł,
17 709,50 zł, 15 167,50 zł i 68 809,20 zł na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych.
Sąd pierwszej instancji stwierdził, że ponieważ wnioskodawczyni nie
wskazała, kto, po uwzględnieniu wniosku, miałby zostać wpisany w księdze
wieczystej w miejsce dotychczasowych właścicieli, dział II pozostałby bez wpisów,
co byłoby równoznaczne z koniecznością zamknięcia księgi wieczystej, a w sprawie
nie występują okoliczności uzasadniające zamknięcie księgi, przewidziane w § 17
ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r.
w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbioru dokumentów (Dz. U. Nr 102,
poz. 1122 ze zm., dalej: „rozp. o prowadzeniu ksiąg wieczystych”). W szczególności
brak orzeczenia sądu, na mocy którego zamknięcie księgi mogłoby
nastąpić, bowiem prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 23 maja
3
2007 r. oddalono powództwo Spółdzielni o uzgodnienie treści przedmiotowej księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, a w uzasadnieniu wyroku Sąd
stwierdził brak podstaw do uwzględnienia żądania zamknięcia księgi wieczystej, jak
również przyjęcia, że księga wieczysta nie jest założona, gdy w istocie księga ta
istnieje. Nie można też, zdaniem Sądu Rejonowego, uznać, że prowadzenie księgi
wieczystej jest bezprzedmiotowe, skoro zawiera ona wpisy, w szczególności wpisy
hipotek w dziale IV.
Sąd Rejonowy stwierdził również, że wbrew stanowisku wnioskodawczyni,
przedmiotowe spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu nie wygasło. Nie doszło
bowiem do konfuzji (art. 247 k.c.) ani nie dokonano odpowiedniej czynności
prawnej (art. 246 k.c.), a uchwała o pozbawieniu członkostwa nie może stanowić
podstawy wykreślenia dotychczasowych właścicieli spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu mieszkalnego, gdyż art. 178
ust. 1 u.s.m. został uznany przez
Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją w wyroku z dnia 30 marca
2004 r. K 32/2003 (OTK-A 2004/3/22), który wszedł w życie w dniu 15 kwietnia
2004 r. Od tej chwili przesłanką utraty prawa do lokalu nie może być utrata
członkostwa w spółdzielni. Wprawdzie wykluczenie ze Spółdzielni małżonków
Budzowskich nastąpiło przed utratą mocy art. 178
ust. 1 u.s.m., ale w uchwale
z dnia 23 czerwca 2005 r. III CZP 35/2005 (OSNC 2006/5/81) Sąd Najwyższy
stwierdził, że nawet gdy wykluczenie członka ze spółdzielni nastąpiło przed
wejściem w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 marca 2004 r.
K 32/2003, były członek spółdzielni może się skutecznie powołać na przysługujące
mu wobec spółdzielni spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego.
W tym stanie rzeczy Sąd Rejonowy uznał, że spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu nadal przysługuje małż. B., a zatem załączona uchwała o
wykluczeniu ich ze Spółdzielni nie może być w sprawie podstawą zmian w dziale II
księgi wieczystej. Stwierdził też, że co do żądania wykreślenia hipotek
wnioskodawczyni nie powołała się ani nie dołączyła żadnych dokumentów, które
mogłyby stanowić podstawę ich wykreślenia.
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 13 stycznia 2010 r. Sąd Okręgowy
oddalił apelację wnioskodawczyni przyjmując za własne ustalenia i ocenę prawną
4
Sądu pierwszej instancji. Wskazał, że mimo oddalenia wniosku o założenie księgi
wieczystej dla własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego
postanowieniem z dnia 9 stycznia 2003 r., księga wieczysta założona w oparciu o
postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 20 lutego 2001 r. nie została zamknięta.
Stwierdził, że podziela stanowisko Sądu pierwszej instancji, iż postanowienia z dnia
9 stycznia 2003 r. oraz z dnia 1 kwietnia 2009 r. nie mogą stanowić podstawy do
wykreślenia M. B. i A. B. z działu II i hipotek z działu IV. Obowiązujące przepisy nie
dopuszczają możliwości prowadzenia księgi wieczystej, w której dziale II nie byłby
ujawniony właściciel. Wniosek i apelacja zmierza faktycznie do zamknięcia księgi
wieczystej, a to jest możliwe tylko w sytuacjach określonych w art. 17 ust. 1 rozp.
o prowadzeniu ksiąg wieczystych, które nie występują.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: art. 5 u.k.w.h.
w wyniku przyjęcia, że przepis ten daje podstawę do wpisu do księgi wieczystej
nieistniejącego prawa, które wygasło jeszcze przed założeniem księgi wieczystej;
art. 172
u.s.m. przez przyjęcie, że spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego małż. B. nie wygasło; § 17 ust. 1 pkt 2 rozp. o prowadzeniu ksiąg
wieczystych. przez przyjęcie, że wniosek o zamknięcie księgi wieczystej jest
bezpodstawny.
W ramach zarzutów procesowych wskazała na naruszenie art. 328 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 361 k.p.c. przez pominięcie w uzasadnieniu przyczyn, dla których Sąd
odmówił mocy dowodowej postanowieniu Sądu Rejonowego z dnia 9 stycznia 2003
r. oddalającemu wniosek o założenie przedmiotowej księgi wieczystej i
postanowieniu tego Sądu z dnia 1 kwietnia 2009 r. o odtworzeniu części akt
postępowania wieczystoksięgowego oraz naruszenie art. 358 k.p.c. i art. 6269
k.p.c.
przez pominiecie w rozstrzygnięciu treści powyższych postanowień.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skuteczny jest kasacyjny zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 328
§ 2 k.p.c., bowiem uzasadnienie zaskarżonego postanowienia nie odpowiada
wymaganiom tego przepisu w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i nie pozwala na
merytoryczną ocenę stanowiska Sądu drugiej instancji co do zasadniczej dla
5
rozstrzygnięcia sprawy kwestii: z jakich przyczyn Sąd ten uznał, że załączone do
wniosku postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 9 stycznia 2003 r. prawomocnie
oddalające wniosek o założenie przedmiotowej księgi wieczystej, nie może
stanowić podstawy do uwzględnienia wniosku o wykreślenie wpisów dokonanych w
tej księdze i jej zamkniecie. Sąd Okręgowy stwierdził, że podziela w tej kwestii
stanowisko Sądu pierwszej instancji, jednak przeoczył, iż Sąd Rejonowy nie
wypowiedział się w ogóle w tym przedmiocie. W konsekwencji nie wiadomo
dlaczego powyższy dokument załączony do wniosku i stanowiący podstawę
żądania został pominięty przez Sąd pierwszej instancji a przez Sąd drugiej instancji
uznany za dokument nie mogący stanowić podstawy wniosku o wpis (wykreślenie)
w rozumieniu art. 6268
§ 2 k.p.c. Jest to kwestia zasadnicza dla rozstrzygnięcia
sprawy, bowiem zgodnie z powyższym przepisem sąd rozpoznając wniosek o wpis
(wykreślenie) bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku
dokumentów oraz treść księgi wieczystej, a zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. sąd jest
związany prawomocnym orzeczeniem innego sądu. Oznacza to, że w
rozpoznawanej sprawie o wykreślenie z przedmiotowej księgi wieczystej wszystkich
dokonanych w niej wpisów, Sąd powinien ocenić, jako podstawę żądania, przede
wszystkim powyższe wiążące go prawomocne postanowienie Sądu Rejonowego z
dnia 9 stycznia 2003 r. oddalające wniosek o założenie tejże księgi wieczystej. Nie
miał natomiast uprawnienia do merytorycznej oceny, czy spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu M. i A. B. wpisane do tej księgi wieczystej wygasło
czy nie, jak również nie miał podstaw do oddalenia wniosku o wykreślenie tego
prawa w oparciu o dokonaną przez siebie ocenę, że prawo to nie wygasło. Jak
wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, kognicja sądu wieczystoksięgowego jest
ściśle określona przez art. 6268
§ 2 k.p.c. i nie obejmuje badania ani rozstrzygania
jakichkolwiek sporów o istnienie lub nieistnienie prawa, które ma być wpisane
(wykreślone), zarówno w charakterze przesłanki rozstrzygnięcia jak i samego
rozstrzygnięcia (porównaj między innymi postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
6 grudnia 1999 r. III CKN 892/99, z dnia 19 lutego 2010 r. II CSK 406/09 i z dnia
18 czerwca 2009 r. II CSK 4/09, niepubl.). Wbrew tej zasadzie Sądy
w rozpoznawanej sprawie rozstrzygnęły merytorycznie, że spółdzielcze
własnościowe prawo do przedmiotowego lokalu nie wygasło i uczyniły to z urzędu,
6
gdyż spór w tym przedmiocie w istocie nie zaistniał, bowiem nikt w sprawie nie
kwestionował powołanego przez wnioskodawcę faktu wygaśnięcia tego prawa.
Nie odniosły się natomiast w żadnym zakresie do wskazanego wyżej,
wiążącego je prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 9 stycznia
2003 r. oddalającego wniosek o założenie przedmiotowej księgi wieczystej i
stanowiącego dokument będący podstawą wniosku o wykreślenie. Nie rozpoznały
zatem istoty sprawy, co powoduje, że obecnie bezprzedmiotowa jest ocena
zarzutów skargi kasacyjnej zgłoszonych w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej.
Kwestionowana księga wieczysta została założona w oparciu
o nieprawomocne postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 20 lutego 2001 r., które
w wyniku odwołania Śródmiejskiej Spółdzielni Mieszkaniowej zostało
prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 9 stycznia 2003 r.
zmienione a wniosek o założenie księgi wieczystej i wpis spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego na rzecz M. i A. B. oddalony. Jak
wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 września 1996 r. III CZP 104/96
(OSNC 1996/12/163), oznacza to, że dotychczasowy wpis- orzeczenie przestał
istnieć i nie było dopuszczalne ponowne orzekanie w tym przedmiocie przez
jakikolwiek sąd. Konsekwencją takiego orzeczenia powinna być techniczna
czynność sądu fizycznego wykreślenia z księgi wieczystej skutku nie istniejącego
już orzeczenia, a więc wykreślenie wpisów bezprzedmiotowych, dokonanych w
oparciu o nieprawomocne orzeczenie, które zostało wyeliminowane z obrotu
prawnego a wniosek o założenie księgi wieczystej prawomocnie oddalony. Nie
istniała więc podstawa prawna do założenia i prowadzenia przedmiotowej księgi
wieczystej. W tym kontekście powinien być oceniony wniosek złożony w sprawie i
jego konsekwencje wskazane przez Sądy obu instancji i rozważane na gruncie § 17
rozp. o prowadzeniu ksiąg wieczystych.
Z uwagi na to, że wszystkie te okoliczności, o znaczeniu decydującym dla
rozstrzygnięcia sprawy, zostały pominięte przez Sąd Okręgowy, konieczne stało się
uchylenia zaskarżonego orzeczenia na podstawie art. 39815
k.p.c. i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
7
md