Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 311/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Zakładów Samochodowych "J."
S.A. w J.
przeciwko Polskie Autobusy Sp. z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód - Syndyk Masy Upadłości Zakładów Samochodowych J. S.A. w J. w
postępowaniu nakazowym dochodził od pozwanego - Polskich Autobusów sp. z
o.o. w W. zapłaty kwoty 558.920,40 zł (wraz z odsetkami ustawowymi), wynikającej
z uznanego przez pozwanego końcowego rozliczenia umów o współpracy w
zakresie dostaw autobusów. Od nakazu zapłaty, wydanego zgodnie z żądaniem
pozwu, pozwany wniósł zarzuty, w których podniósł, że w postępowaniu
upadłościowym zgłosił swoje wierzytelności do upadłego i jednocześnie złożył
oświadczenie o potrąceniu z wierzytelnością objętą zaskarżonym nakazem zapłaty
swojej wierzytelność w tożsamej kwocie 558 920,40 zł z tytułu kar umownych za
zwłokę w realizacji zobowiązań umownych przez upadłego. Pozwany stanął na
stanowisku, że wskutek potrącenia obydwie wierzytelności umorzyły się przed
sporem, wobec czego zgłosił zarzut nieistnienia wierzytelności objętej nakazem
zapłaty. Wyjaśnił też, że w powstałej sytuacji nie obowiązują go obostrzenia
dowodowe przewidziane na wypadek potrącenia wierzytelności dokonywanego w
postępowaniu nakazowym. Możliwości powołania się na skutek potrącenia nie
pozbawia go także fakt zatwierdzenia przez sędziego - komisarza listy
wierzytelności, na której jego wierzytelność nie została uwzględniona, ponieważ
lista wiąże jedynie w postępowaniu upadłościowym.
Powód zakwestionował dopuszczalność powołania się przez pozwanego na
dokonane potrącenie, skoro nie uwzględnił go sędzia-komisarz. Ponadto
zakwestionował istnienie wzajemnej wierzytelności, a co najmniej jej istnienie
w dniu ogłoszenia upadłości, co – zgodnie z unormowaniem zawartym w art. 93
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U.
z 2009 r., Nr 175, poz. 1361 ze zm., powoływanej dalej jako „p.u.n.”) wykluczało
potrącenie.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 4 listopada 2009 r. utrzymał w mocy nakaz
zapłaty i orzekł o kosztach procesu. Sąd ten ustalił, że upadłego łączyły z pozwanym
dwie umowy o współpracy w dostawie autobusów. Końcowe rozliczenie tych umów
wykazało, że pozwany jest winny upadłemu 578.920,40 zł. Upadłość likwidacyjna
Zakładów Samochodowych J. S.A. ogłoszona została 10 stycznia 2008 r. Pozwany
w dniu 14 kwietnia 2008 r. zgłosił w postępowaniu upadłościowym swoje
wierzytelności o wartości 5.162.961,37 zł, w tym wierzytelność z tytułu kar
3
umownych w wysokości 558.920,40 zł. Jednocześnie złożył oświadczenie o
potrąceniu tej wierzytelności z wierzytelnościami upadłego z tytułu rozliczenia umów
o współpracy. W postanowieniu o zatwierdzeniu listy wierzytelności sędzia - komisarz
odmówił pozwanemu prawa do potrącenia zgłoszonej wierzytelności, którą
upadły kwestionował.
Sąd Okręgowy przyjął (powołując się na motywy uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 125/06, OSNC 2007/11/162), że –
wobec prawomocnej odmowy uznania w postępowaniu upadłościowym
przedstawionej do potrącenia wierzytelności pozwanego - oświadczenie
o potrąceniu nie odniosło skutku. Mimo więc, że orzeczenia co do wierzytelności
wydane w postępowaniu upadłościowym nie mają waloru rzeczy osądzonej i mogą
być dochodzone w odrębnym procesie, orzekanie o wierzytelności pozwanego w
niniejszej sprawie nie jest możliwe, ponieważ pozwany nie zgłosił jej do potrącenia,
lecz powołał się na skutek potrącenia, który nie nastąpił.
Ponadto zatwierdzona lista wierzytelności jest wiążąca przez czas trwania
postępowania upadłościowego, co oznacza, że wierzyciel upadłego może nieuznanej
wierzytelności dochodzić dopiero po ukończeniu tego postępowania. Sąd Okręgowy
odwołał się w tym zakresie do stanowiska Sądu Najwyższego przedstawionego
w wyroku z dnia 11 września 2003 r. (III CKN 516/01, nie publ.).
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 stycznia 2010 r. oddalił apelację
pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego. Podzielił stanowisko, że w trakcie
trwania postępowania upadłościowego nie jest możliwa weryfikacja
prawomocnego rozstrzygnięcia sędziego komisarza o kształcie listy wierzytelności,
do czego sprawdzałoby się badanie istnienia zgłoszonej do potrącenia
wierzytelności. Zwrócił uwagę, że orzeczenie Sądu Najwyższego, na które powołuje
się skarżący (uchwała z dnia 23 stycznia 2003 r., III CZP 125/06), wydane zostało na
tle odmiennego stanu faktycznego, kiedy nie zapadła jeszcze negatywna dla
wierzyciela prawomocna decyzja sędziego – komisarza o uznaniu bądź odmowie
uznania wierzytelności. Sąd Najwyższy wyraźnie jednak odróżnił podniesienie
zarzutu potrącenia od jego uwzględnienia i opowiedział się za nieskutecznością tego
4
zarzutu, gdy wierzytelność nie zostanie prawomocnie uznana w postępowaniu
upadłościowym.
Taki sam pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z 11 września 2003 r.
(III CKN 516/01) stwierdzając, że zarzut potrącenia może być podniesiony tylko
w postępowaniu upadłościowym i podlega wiążącej w trakcie tego postępowania
ocenie sędziego - komisarza, co oznacza niedopuszczalność zgłoszenia zarzutu
potrącenia, a tym samym innego o nim rozstrzygnięcia, w procesie wytoczonym
przeciwko dłużnikowi upadłego przez syndyka.
Sąd Apelacyjny odnotował także przeciwne stanowisko Sądu Najwyższego
(w wyroku z 13 stycznia 2006 r., III CK 360/05, Lex nr 176078), uznał je jednak za
sprzeczne z ideą i celem postępowania upadłościowego, a przede wszystkim z art.
263 p.u.n., który wprowadza zakaz dochodzenia nieuzananej wierzytelności
w procesie z udziałem syndyka. W ocenie Sądu oświadczenia o potrąceniu czy też
zarzut potrącenia, chociaż bezpośrednio zgłaszane są w zamiarze obrony przed
zaspokojeniem wierzytelności upadłego, zmierzają jednak także do zaspokojenia
wierzytelności przysługującej od upadłego. Sąd Apelacyjny wskazał, że przepisy art.
93 - 96 p.u.n. uprzywilejowują dłużnika upadłego jedynie o tyle, że gdy jednocześnie
jest wierzycielem upadłego, może liczyć na pełniejsze zaspokojenie w postępowaniu
upadłościowym niż pozostali wierzyciele. Pozwany pogodził się z odmową uznania
jego wierzytelności przez sędziego - komisarza, a mimo to chce uzyskać
zaspokojenie tej wierzytelności poza postępowaniem upadłościowym, podważając
dokonane przez sędziego – komisarza ustalenia.
Ubocznie Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że wierzytelność, którą pozwany
zgłosił do potrącenia, nie istniała w chwili ogłoszenia upadłości, skoro w umowach
o współpracy uzależniono jej powstanie (nie zaś wymagalność) od zapłaty kary
umownej przez pozwanego na rzecz jego kontrahentów, a zapłata nastąpiła już po
ogłoszeniu upadłości.
Pozwany zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną opartą na
podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) i zarzucił:
- błędną wykładnię art. 93 ust. 1 w zw. z art. 96 i art. 263 p.u.n. w zw. z art. 498
k.c. i w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. polegającą na przyjęciu niedopuszczalności
5
zgłoszenia przez wierzyciela upadłego zarzutu potrącenia w procesie
wytoczonym przeciwko niemu przez syndyka masy upadłości w sytuacji, gdy
wierzytelność potrącana została przed wytoczeniem powództwa zgłoszona
w postępowaniu upadłościowym, z jednoczesnym przedstawieniem jej do
potrącenia z wierzytelnością będącą obecnie przedmiotem procesu, mimo że
uznanie lub odmowa uznania wierzytelności w postępowaniu upadłościowym
nie stwarza stanu powagi rzeczy osądzonej, ani nie jest sprawą w toku
w rozumieniu art. 199 § i pkt 2 k.p.c. Przemawia to, zdaniem skarżącego za
dopuszczalnością kwestionowania przez wierzyciela upadłego zasadności
odmowy uwzględnienia wierzytelności i stwierdzenia bezskuteczności potrącenia
w postępowaniu upadłościowym w niniejszym procesie poprzez zgłoszenie zarzutu
potrącenia (wzajemnego umorzenia wierzytelności).
- błędną wykładnię art. 93 ust. 1 i art. 96 p.u.n. w zw. z art. 498 § 2 k.c., z art. 499
k.c. i z art. 61 k.c. w zw. z art. 263 p.u.n. polegającą na przyjęciu, że odmowa
uznania wierzytelności zgłoszonej przez wierzyciela i przedstawionej do potrącenia
z wierzytelnością wzajemną upadłego nie wywołuje skutków prawnych w postaci
wzajemnego ich umorzenia do wysokości wierzytelności niższej i uniemożliwia
podniesienie w procesie z powództwa syndyka przez wierzyciela upadłego zarzutu
potrącenia z powołaniem się na skutek umorzenia dochodzonego w tym procesie
świadczenia, chociaż oświadczenie woli jest złożone z chwilą gdy doszło do adresata
sposób umożliwiający mu zapoznanie się z treścią tego oświadczenia,
niezależnie od oceny jego skuteczności w postępowaniu upadłościowym.
Skarżący zwrócił uwagę, że postępowanie upadłościowe ma charakter egzekucyjny,
a nie rozpoznawczy.
We wnioskach skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku
w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego według norm
obowiązujących, jako części kosztów procesu.
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie na jego rzecz od
pozwanego kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym według
norm przepisanych.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem powstały w niniejszej sprawie dotyczy wzajemnego stosunku jaki
zachodzi pomiędzy postępowaniem upadłościowym i zapadłymi w nim orzeczeniami,
a postępowaniem procesowym toczącym się równolegle pomiędzy syndykiem masy
upadłości a jednym z wierzycieli upadłego i wpływu, jaki współistnienie tych
postępowań wywiera na możliwość potrącenie przez wierzyciela jego wierzytelności do
upadłego z wzajemną wierzytelnością, jaka przysługuje upadłemu względem tego
wierzyciela i jest przedmiotem procesu.
Charakter postępowania upadłościowego, którego celem jest szybkie
uporządkowanie stosunków majątkowych niewypłacalnego dłużnika w celu możliwie
najpełniejszego, kompleksowo przeprowadzonego zaspokojenia jego wierzycieli,
narzuca szereg koniecznych uproszczeń, bez których postępowanie to stałoby się
niesprawne i niewydolne. Jednym z podstawowych uproszczeń jest tryb ustalania
wierzytelności, które podlegają zaspokojeniu. Zastosowany sposób badania
i stwierdzania istnienia wierzytelności (art. 236 – 266 p.u.n.) nie daje gwarancji
porównywalnych z procesem sądowym, wobec czego jego wyniki nie są objęte
powagą rzeczy osądzonej i nie pozbawiają wierzyciela możliwości dochodzenia
nieuznanej wierzytelności poza postępowaniem upadłościowym. W konsekwencji – na
co słusznie zwraca uwagę skarżący i co szeroko wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z
23 stycznia 2007 r. (III CZP 125/06, zachowującej aktualność w zmienionym stanie
prawnym) – zgłoszenie i ustalanie wierzytelności oraz badanie skuteczności jej
potrącenia w toku postępowania upadłościowego dokonywane jest na potrzeby tego
postępowania i nie stanowi sprawy w toku w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., a jego
wyniki nie korzystają z powagi rzeczy osądzonej. Niemniej toczące się postępowanie
upadłościowe znacznie ogranicza swobodę wierzyciela w realizacji jego prawa do
sądu, czasowo wyłączając w art. 263 p.u.n. możliwość dochodzenia wierzytelności,
której uznania odmówiono (w niniejszej sprawie zastosowanie znajduje powołany
przepis w brzmieniu pierwotnym, co wynika z regulacji intertemporalnej przewidzianej
w art. 5 ustawy z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe
i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy
o Krajowym Rejestrze Sądowym – Dz.U. Nr 53, poz. 434). Z treści art. 263 p.u.n.
Sąd Apelacyjny wywiódł wniosek, że wprowadzone w nim ograniczenie
7
dochodzenia nieuznanej wierzytelności obejmuje swoim zakresem również
wyłączenie możliwości podniesienia poza postępowaniem upadłościowym zarzutu,
że wierzytelność taka została skutecznie potrącona z wierzytelnością upadłego,
odwołując się do poglądów prezentowanych w zacytowanych w uzasadnieniu
orzeczeniach Sądu Najwyższego. Dostrzegł przy tym, że nie jest to jedyny pogląd
wyrażany w orzecznictwie. Zapatrywania przeciwne, uznające możliwość
podniesienia kwestii dokonanego w postępowaniu upadłościowym potrącenia poza
tym postępowaniem ocenił jednak jako sprzeczne z jego celem.
Analizując powstałe w niniejszej sprawie zagadnienie i przedstawioną na
jego poparcie argumentację, bazującą na treści art. 263 p.u.n. oraz „celu”
postępowania upadłościowego, wskazać trzeba przede wszystkim, że potrącenie
nie jest czynnością mieszczącą się w kategorii „dochodzenie roszczenia”.
Dochodzenie roszczenia oznacza bowiem poszukiwanie ochrony swojego prawa w
celu umożliwienia jego realizacji zgodnie z treścią ciążącego na dłużniku
obowiązku. Tymczasem potrącenie jest instytucją prawa materialnego, która
pozwala na samodzielne, paraegzekucyjne zaspokojenie wierzytelności w drodze
jej umorzenia z wzajemną wierzytelnością dłużnika. Skorzystanie z potrącenia
przekłada się zwykle na procesowy zarzut potrącenia, którego istotę stanowi
żądanie uwzględnienia materialnoprawnych zmian stanu zobowiązań między
stronami, jaki nastąpił w wyniku złożonego oświadczenia o potrąceniu (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07, OSNC
2008/5/44). Zgodnie bowiem z regulacją zawartą w art. 499 k.c. potrącenie
dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie. W postępowaniu
upadłościowym możliwość dokonania potracenia nie została wyłączona.
Ustawodawca dokonał jednak modyfikacji wymagań, jakie spełnić muszą
potrącane wierzytelności i wprowadził granicę czasową skorzystania z prawa
potracenia. Zmiany dotyczące potrąceń dokonywanych w czasie trwania
postępowania upadłościowego obejmującego likwidacje majątku upadłego ujęte
zostały w art. 93 – 96 p.u.n. i stanowią przepisy szczególne, o których mówi art.
505 pkt 4 k.c. Oznacza to, że w wypadku dokonania potrącenia wbrew zasadom
wynikającym z omawianych przepisów nie następuje skutek w postaci umorzenia
wierzytelności. Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego nie wprowadzają
8
natomiast odmiennych reguł co do sposobu dokonania potracenia. Art. 96 p.u.n.
wskazuje jedynie, że wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa
o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Z kolei art. 245
ust. 1 pkt 5 i 6 p.u.n. nakazuje umieszczenie na liście wierzytelności w osobnej
rubryce danych, czy wierzycielowi przysługuje prawo potrącenia oraz odrębnie
informacji o stanie postępowania sądowego lub administracyjnego w sprawie
zgłoszonej wierzytelności, jej zabezpieczenia lub prawa potrącenia. Z powołanych
norm wynika zatem jedynie obowiązek złożenia przez wierzyciela oświadczenia
o potrąceniu w określonym przedziale czasowym oraz obowiązek
przeprowadzenia przez sędziego – komisarza oceny istnienia podstaw do
skutecznego potrącenia. Przepisy o postępowaniu upadłościowym i naprawczym
pozostawiły zatem bez zmian zasadę, iż potrącenie wykonywane jest poprzez
złożenie oświadczenia woli. W literaturze oraz w orzecznictwie przyjmowano
jednak niekiedy (por. cytowaną uchwalę Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2007 r.,
III CZP 125/06), że skuteczność potrącenia uzależniona jest od akceptacji
złożonego oświadczenia przez sędziego – komisarza odpowiednim wpisem na
prawomocnej liście wierzytelności lub przez sąd rozpoznający ewentualny
sprzeciw. Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejsza sprawę przychyla się
jednak do poglądu wyrażonego w wyroku tego Sądu z dnia 17 stycznia 2007 r.
(II CSK 315/06, nie publ. poza bazą Lex nr 503235) oraz z dnia 13 stycznia 2006 r.
(III CK 360/05, nie publ. poza bazą Lex nr 176078), wydanych wprawdzie
w realiach prawa upadłościowego z 1934 r., jednak nadal aktualnych z uwagi na
zachowanie w nowej regulacji tożsamych zasad rządzących dopuszczalnością
potrącenia, unormowań dotyczących terminu, sposobu zgłaszania oświadczenia
oraz jego ujmowania na liście wierzytelności. Zgodnie z tym poglądem, na którym
oparte jest także rozumowanie skarżącego, skutek potrącenia następuje z chwilą
złożenia drugiej stronie (w tym wypadku syndykowi reprezentującemu upadłego)
oświadczenia o skorzystaniu z tego prawa pod warunkiem, że spełnione zostały
wymagania umożliwiające potrącenie. Czynności sędziego – komisarza
(ewentualnie sądu) związane z badaniem wierzytelności, dopuszczalności jej
potrącenia z wierzytelnością wzajemną i ustalaniem listy wierzytelności stanowią
jedynie kontrolę, czy skutek potrącenia rzeczywiście nastąpił, podobnie jak to ma
9
miejsce w wypadku zgłoszenia w postępowaniu sądowym zarzutu potrącenia na
zasadach ogólnych. W obydwu wypadkach różny jest tylko wynik tego badania.
O ile bowiem nieuwzględnienie zarzutu potrącenia w procesie powoduje
prawomocne stwierdzenie braku skutku w postaci umorzenia wierzytelności, o tyle
odmowa uwzględnienia wierzytelności i jej potrącenia z wzajemną wierzytelnością
upadłego w postępowaniu upadłościowym nie stwarza powagi rzeczy osądzonej,
co oznacza, że przyjęta ocena może być zakwestionowana w innym postępowaniu.
Takim postępowaniem będzie proces z powództwa syndyka o zapłatę
wierzytelności upadłego, której dotyczyło oświadczenie o potrąceniu. Nie ma zatem
przeszkód, aby w tym postępowaniu wierzyciel, któremu odmówiono skorzystania
z prawa potrącenia w postępowaniu upadłościowym, podjął obronę opartą na
twierdzeniu, że oświadczenie, jakie złożył w postępowaniu upadłościowym, było
jednak skuteczne i doprowadziło do umorzenia obydwu wierzytelności do
wysokości wierzytelności niższej. Taka wykładnia nie prowadzi do konsekwencji
sprzecznych z celem postępowania upadłościowego, ponieważ zarzut może być
uwzględniony jedynie wówczas, gdy zachodziły przesłanki dopuszczające
potrącenie w tym postępowaniu. Gwarantuje to zachowanie jednolitych zasad
traktowania wierzycieli w zakresie korzystania z przywileju, za jaki uznaje się prawo
potrącenia realizowane przez wierzyciela upadłego. Natomiast stanowisko
przeciwne, które legło u podstaw zaskarżonego rozstrzygnięcia pozbawiałoby
wierzyciela przyznanego mu uprawnienia, mimo że negatywna ocena jego
wierzytelności nie ma powagi rzeczy osądzonej.
W konsekwencji zasadne okazały się podniesione przez skarżącego
zarzuty błędnej wykładni art. 93 ust. 1 w zw. z art. 96 i art. 263 p.u.n. oraz z art.
498 k.c., art. 499 k.c. i art. 61 k.c. Sąd Apelacyjny nie naruszył natomiast art. 199
§ 1 pkt 2 k.p.c., ale też powołanie tego przepisu przez skarżącego służyło jedynie
zakwestionowaniu stanowiska o niedopuszczalności powtórnego badania
skuteczności potrącenia prawomocnie nieuwzględnionego w postępowaniu
upadłościowym.
W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny marginalnie powołał się na brak podstaw
do potrącenia wierzytelności pozwanego, spowodowany tym, że powstała dopiero
po ogłoszeniu upadłości. Pomijając fakt, że ta ocena prawna nie poddaje się
10
kontroli z uwagi na brak koniecznych ustaleń faktycznych, należy zwrócić uwagę,
iż przepisy prawa upadłościowego i naprawczego nie wyłączają możliwości
potrącenia wierzytelności powstałej po ogłoszeniu upadłości. Brak ujęcia takiej
wierzytelności w treści art. 93 ust. 1 p.u.n. powoduje jedynie powrót w tym
zakresie do zasad ogólnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego
1997 r., I CKN 3/97, OSN 1997/8/109).
Z przytoczonych względów zaskarżony wyrok należało uchylić i przekazać
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
Orzeczenie o kosztach postępowania uzasadnia art. 39821
k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.