Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 363/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania R. Ł.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 maja 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 14 sierpnia 2009 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie ubezpieczonej R. Ł. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 25 lutego 2009 r. odmawiającej
przyznania prawa do emerytury.
2
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona z zawodu jest nauczycielem i od 1
września 1985 r. (po ukończeniu studiów wyższych) rozpoczęła pracę jako
nauczyciel. Nadal pracuje w tym zawodzie. W dniu 1 grudnia 2008 r. ubezpieczona
wystąpiła do organu rentowego z wnioskiem o emeryturę. Ogólny staż emerytalny
ubezpieczonej wynosi 22 lata, 11 miesięcy i 6 dni okresów składkowych oraz 5 lat,
10 miesięcy i 11 dni okresów nieskładkowych (łącznie 28 lat, 9 miesięcy i 17 dni).
Zdaniem Sądu pierwszej instancji, odwołanie nie zasługiwało na
uwzględnienie, bowiem ubezpieczona nie rozwiązała stosunku pracy i
kontynuowała zatrudnienie jako nauczyciel. W ten sposób nie została spełniona
przesłanka określona w art. 88 ust. 1a ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta
Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 ze zm.). Sąd
Okręgowy, ustosunkowując się do twierdzenia ubezpieczonej, że zgłoszone przez
nią żądanie dotyczyło jedynie ustalenia prawa do emerytury (ustalenia spełnienia
przez nią warunków do nabycia prawa do emerytury), stwierdził, iż skoro
ubezpieczona złożyła wniosek o emeryturę, czyli o przyznanie jej tego świadczenia,
po czym uzyskała decyzję odmowną, to nie można przyjąć, że decyzja organu
rentowego dotyczyła tylko samego ustalenia spełnienia przez ubezpieczoną
przesłanek nabycia prawa do emerytury. Sąd Okręgowy podkreślił przy tym, że w
odwołaniu ubezpieczona zażądała zamiast przyznania jej prawa do emerytury
ustalenia prawa do tego świadczenia. Skoro jednak taka zmiana nie była
przedmiotem postępowania przed organem rentowym (nie była objęta zaskarżoną
decyzją), to Sąd nie rozważał już kwestii, czy w świetle prawa ubezpieczona mogła
wystąpić z "samoistnym żądaniem ustalenia prawa do emerytury".
Wyrokiem z dnia 18 maja 2010 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
ubezpieczonej od wyroku Sądu pierwszej instancji. Sąd odwoławczy stwierdził, że
w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych,
toczącym się na skutek odwołania od decyzji organu rentowego wydanych na
wniosek o przyznanie emerytury lub renty, niedopuszczalne jest przedmiotowe
przekształcenie roszczenia (art. 193 k.p.c.) przez zgłoszenie żądania ustalenia tylko
niektórych przesłanek warunkujących prawo do świadczenia. Decyzja organu
rentowego rozstrzyga bowiem o prawie do konkretnego świadczenia
ubezpieczeniowego (rozumianego jako pewna całość), nie odnosi się zaś do
3
poszczególnych elementów składających się na to prawo. W konsekwencji sąd,
który stwierdzi, że ubezpieczony spełnił jeden lub kilka warunków powstania prawa
do świadczenia ubezpieczeniowego nie może tego ustalić w sentencji wyroku,
jednocześnie oddalając odwołanie ubezpieczonego od decyzji organu rentowego.
Skoro więc apelująca nie rozwiązała na swój wniosek stosunku pracy, to nie mogła
nabyć prawa do emerytury, o którym mowa w art. 88 Karty Nauczyciela.
Niespełnienie przez zainteresowanego chociażby jednego z ustawowych warunków
koniecznych do przyznania świadczenia powoduje wydanie decyzji odmownej. Z tej
przyczyny za bezprzedmiotowe Sąd Apelacyjny uznał twierdzenie apelującej, iż jej
celem nie było otrzymanie świadczenia emerytalnego, lecz tylko ustalenie prawa do
emerytury. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie budzi wątpliwości, że przedmiotem
decyzji, od której ubezpieczona wniosła odwołanie, było jej prawo do emerytury,
czyli prawo do określonego świadczenia ubezpieczeniowego. Decyzje organu
rentowego dotyczące świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych nie mają
charakteru konstytutywnego, lecz jedynie deklaratoryjny. Charakteru tych decyzji
nie zmienia "niezbyt fortunne" użycie przez ustawodawcę w art. 83 ust. 1 pkt 4
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) określenia "decyzja
dotycząca ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych",
ponieważ decyzja organu rentowego nie nadaje prawa do świadczenia, lecz tylko
stwierdza jego nabycie wobec spełnienia warunków ustawowych. Zakres
przedmiotowy decyzji wydanej w rozpoznawanej sprawie został wyznaczony przez
art. 88 Karty Nauczyciela w związku z art. 100 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), zaś decyzja tylko stwierdzała, czy - na tej
podstawie prawnej - wnioskodawczyni nabyła prawo do emerytury. W tym
kontekście tracą rację podnoszone przez apelującą twierdzenia, że domagała się
tylko ustalenia tego, iż spełniła warunki do nabycia prawa do emerytury.
Niedopuszczalne zaś jest dochodzenie w trybie art. 189 k.p.c. faktów
prawotwórczych, jeśli celem tego powództwa jest uzyskanie dowodu, który ma być
wykorzystany w postępowaniu o świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
4
Od wyroku Sądu Apelacyjnego ubezpieczona wniosła skargę kasacyjną, w
której zarzuciła naruszenie: 1) art. 83 ust. 1 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w związku z art. 476 § 2 pkt 2 k.p.c., polegające na przyjęciu, że
przedmiotowa sprawa jest sprawą o świadczenie, a nie sprawą o ustalenie, mimo
że "ustawodawca (...) w sposób jednoznaczny i nie podlegający odmiennej
interpretacji stwierdził, że zakład wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw
dotyczących w szczególności ustalania uprawnień do świadczenia z ubezpieczeń
społecznych", 2) art. 232 w związku z art. 316 i art. 328 § 3 oraz art. 233 § 1 k.p.c.
wskutek wydania wyroku "bez należytego przeprowadzenia postępowania
wyjaśniającego, w tym w szczególności pominięcia dowodu z przesłuchania
ubezpieczonej na okoliczność intencji jakimi kierowała się ona wnosząc odwołanie
od decyzji organu rentowego, mimo pozostawania w stosunku pracy i dokonując tej
czynności na druku sporządzonym przez tenże organ, który to druk nie przewidywał
odrębnej rubryki w której ubezpieczona mogłaby wpisać żądania ustalenia prawa
do emerytury bez konieczności wypłaty tego właśnie świadczenia", 3) art. 328 § 2 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewskazanie podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia w sposób wymagany prawem, w szczególności poprzez
niewykazanie, które dowody Sąd uznał za podstawę rozstrzygnięcia, a którym i z
jakich przyczyn odmówił wiarygodności, przy jednoczesnym przyjęciu, że
ubezpieczona nie miała prawa do złożenia wniosku o "ustalenie przysługujących jej
uprawnień do świadczenia". Zdaniem ubezpieczonej, intencją ustawodawcy, przez
wprowadzenie w art. 83 ust. 1 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
postanowienia, iż Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydaje decyzje w zakresie
indywidualnych spraw dotyczących w szczególności ustalania uprawnień do
świadczeń z ubezpieczeń społecznych, było umożliwienie stronie postępowania
prowadzonego przed organem rentowym uzyskania dokumentu (decyzji), na
podstawie którego "doszłoby do ustalenia uprawnień do świadczenia z ubezpieczeń
społecznych". Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie na jej rzecz kosztów
procesu.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
5
Zgodnie z art. 83 ust. 1 pkt 4 i pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydaje decyzje w zakresie
indywidualnych spraw dotyczących w szczególności ustalania uprawnień do
świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wymiaru świadczeń z ubezpieczeń
społecznych. Z kolei w myśl art. 80 tej ustawy, w celu ustalenia prawa do świadczeń
oraz ich wysokości ubezpieczeni zobowiązani są do przedstawiania stanów
faktycznych mających wpływ na prawo lub wysokość świadczeń, informowania o
wszelkich zmianach mających wpływ na świadczenie, przedkładania na żądanie
środków dowodowych, osobistego stawiennictwa, jeżeli okoliczności sprawy tego
wymagają oraz poddania się badaniom lekarskim, a także leczeniu lub rehabilitacji,
jeżeli oczekuje się, że leczenie lub rehabilitacja przywróci zdolność do pracy lub
spowoduje, że zdolność do pracy zostanie zachowana. Przepis art. 100 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(zamieszczony w dziale VIII tej ustawy noszącym tytuł "Zasady ustalania
świadczeń") wyraźnie wskazuje, że prawo do świadczeń określonych w tej ustawie
(w tym prawo do emerytury) powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków
wymaganych do nabycia tego prawa.
Wykładnia przedstawionych przepisów prowadzi do wniosku, że Zakład
Ubezpieczeń Społecznych jest organem właściwym do wydawania decyzji
ustalającej nabycie przez ubezpieczonego prawa do konkretnego świadczenia z
ubezpieczeń społecznych (np. emerytury), a nie rozstrzygającej o spełnieniu
poszczególnych warunków do tego świadczenia przez ubezpieczonego. Ustalenie
przez organ rentowy uprawnienia do świadczenia z ubezpieczeń społecznych
następuje na podstawie decyzji wydawanej w oparciu o art. 83 ust. 1 pkt 4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych i jest możliwe wówczas, gdy ubezpieczony
spełni wszystkie warunki wymagane do nabycia prawa. Jeśli ubezpieczony nie
spełni któregokolwiek z tych warunków, to wydanie takiej decyzji nie jest możliwe.
Wówczas organ rentowy wydaje decyzję odmawiającą ustalenia prawa do
świadczenia ubezpieczeniowego (emerytury), z powołaniem się na to, że
ubezpieczony nie spełnił wszystkich warunków koniecznych do nabycia prawa.
Sądy ustaliły, że skarżąca nie rozwiązała na swój wniosek nauczycielskiego
stosunku pracy. Wobec tego nie ulega wątpliwości, że nie spełniła jednego z
6
warunków ustalenia (nabycia) prawa do emerytury, wymaganego przez art. 88 ust.
1 Karty Nauczyciela. W tym stanie rzeczy prawo odwołującej się do emerytury nie
powstało (art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach) i organ rentowy miał
podstawy faktycznej i prawnej do wydania decyzji odmownej (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 grudnia 2000 r., II UKN 147/00, OSNAPiUS 2002 nr 16,
poz. 389).
Bezzasadne są przy tym twierdzenia skarżącej w części, w której zarzuca
Sądowi Apelacyjnemu wadliwe przyjęcie, że sprawa "jest sprawą o świadczenie, a
nie sprawą o ustalenie". Należy bowiem podkreślić, że postępowanie w sprawie z
zakresu ubezpieczeń społecznych toczące się przed sądem ma na celu
przeprowadzenie pełnej, merytorycznej kontroli decyzji wydanej przez organ
rentowy w przedmiocie ustalenia prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych.
Z tej przyczyny zasadniczo wyłączone jest stosowanie w takiej sprawie art. 189
k.p.c. (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 1987 r., OSNCP 1988, nr
10, poz. 132 i z dnia 5 lipca 1995 r., OSNCP 1995, nr 24, poz. 299 oraz wyroki z
dnia 4 listopada 1971 r., I PR 344/71, OSNCP 1972, nr 5, poz. 89; z dnia 9 stycznia
1986 r., I PRN 107/85, LEX nr 14639; z dnia 23 lutego 1999 r., I PKN 597/98,
OSNCP 2000, nr 8, poz. 301). Wyrok ustalający istnienie lub nieistnienie stosunku
prawnego lub prawa jest dopuszczalny w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych wyjątkowo i tylko wówczas, gdy przepis tak stanowi, np. w sprawach o
ustalenie istnienia lub nieistnienia obowiązku ubezpieczenia, obowiązku opłacania
składek, zwrotu nienależnego świadczenia. Natomiast regułą jest, że sąd
ubezpieczeń społecznych w trybie rozpoznania odwołania od decyzji organu
rentowego "przyznaje" konkretne świadczenie lub określa jego wysokość (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 25 kwietnia 2008 r., I UK 267/07, LEX nr 607443). Nie
jest zatem dopuszczalne w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych wydanie
wyroku ustalającego spełnienie przez ubezpieczonego niektórych warunków
wymaganych do nabycia prawa do świadczenia lub wyroku przyznającego to
świadczenie pod warunkiem spełnienia pozostałych warunków w przyszłości (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2010 r., I UK 267/09, Monitor Prawa
Pracy 2010 nr 7, s. 382 oraz z dnia 9 lutego 2010 r., I UK 262/09, LEX nr 585728).
Zarzut naruszenia art. 83 ust. 1 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
7
w związku z art. 476 § 2 pkt 2 k.p.c. nie stanowi więc usprawiedliwionej podstawy
skargi kasacyjnej.
Wobec powyższego niezasadne, a w istocie bezprzedmiotowe, są zarzuty
skargi odnoszące się do obrazy przepisów prawa procesowego.
Z powołanych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c.