Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 464/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa J. K. i innych,
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta Ł. i Miastu Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta Ł.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 lutego 2010 r.,
1) odrzuca skargę kasacyjną pozwanego Skarbu Państwa -
Prezydenta Miasta Ł. w części obejmującej
rozstrzygnięcie o roszczeniach powodów M. Ż., R. P., W.
W., J. S., M. K., M. K., B. N., Z. K., Z. R., K. S. i G. P.;
2) uchyla zaskarżony wyrok w części obejmującej
rozstrzygnięcie o roszczeniach powódek J. K. i I. R. i
przekazuje sprawę w tym zakresie do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 11 lutego 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta Ł. od wyroku Sądu Okręgowego
w Ł. z dnia 5 listopada 2009 r. Oddalił także zażalenie powodów J. K., I. R. i M. Ż.
3
na zawarte w pkt 4 i 5 tego wyroku postanowienie o kosztach procesu, jak również
rozstrzygnął o kosztach postępowania apelacyjnego.
W sprawie został ustalony przez Sąd pierwszej instancji i podzielony przez
Sąd Apelacyjny następujący stan faktyczny. Oznaczone działki powodów wchodziły
w skład nieruchomości, która w latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku została
wywłaszczona. Część nieruchomości wywłaszczona nie była, a działki zajęte bez
tytułu prawnego przez Skarb Państwa pod ogród działkowy, założony w 1981 r.
oraz na rzecz młodzieżowego Ośrodka Szkoleniowego Ruchu Drogowego,
zbudowanego w latach 1973-1975 (tzw. Motodrom). Ośrodek ten był w następnych
latach różnie wykorzystywany, podlegając Urzędowi Miasta Ł., który go dzierżawił
Automobilklubowi na podstawie umowy. Przedmiotem dzierżawy była także działka
oznaczona numerem 278/2 na podstawie umowy zawartej przez Urząd Miasta Ł. z
zarządem Ogrodów Działkowych, która wygasła z końcem 2004 r. i w 2005 r.
została protokolarnie przejęta przez delegaturę Urzędu Ł.
Wyrokiem z dnia 30 czerwca 1997 r. Sąd Wojewódzki w Ł. nakazał Skarbowi
Państwa wydać przedmiotową nieruchomość powodom M. C., I. R., M. Ż., T. P. i J.
W. Skarga Skarbu Państwa o wznowienie tego postępowania została prawomocnie
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 28 stycznia 2005 r.
Na skutek dziedziczenia wszyscy powodowie są współwłaścicielami
nieruchomości, a jednocześnie spadkobiercami wcześniejszych właścicieli
i właścicielami udziałów w określonej części. W sprawie jest bezsporne,
że w okresie od 1 stycznia 1997 r. do 30 maja 2007 r. korzystano z przedmiotowej
nieruchomości bez tytułu prawnego, co Sądy pierwszej i drugiej instancji przypisały
Skarbowi Państwa i uznały, że pozostawał w złej wierze. Rozpoznając apelację
Skarbu Państwa, Sąd drugiej instancji uznał, że przejęcie nieruchomości w 2006 r.
przez Miasto Ł. i zawarcie przez nie i w jego imieniu w lipcu 2006 r. umowy
dzierżawy, a nie w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa nie dowodzi wcale,
że posiadaczem samoistnym tej nieruchomości jest Miasto. Posiadanie samoistne
nie jest konieczne do wydzierżawienia nieruchomości, a Miasto Ł. już wcześniej
faktycznie władało sporną nieruchomością jako posiadacz zależny lub tylko
dzierżyciel, ponieważ to Skarb Państwa jako posiadacz samoistny został wyrokiem
4
sądowym zobowiązany do zwrotu nieruchomości powodom. W ocenie Sądu drugiej
instancji, także po zakończeniu sprawy o wznowienie postępowania stan faktyczny
nie uległ zmianie, więc nie było uzasadnione prawnie przyjęcie po dacie
uprawomocnienia się orzeczenia w kwestii wznowienia postępowania,
że posiadaczem samoistnym stało się Miasto Ł. W konsekwencji, zasadne jest
zasądzenie odszkodowania od Skarbu Państwa na rzecz powodów, a oddalenie
powództwa względem Miasta Ł.
Powodowie wytoczyli odrębne postępowania o zapłatę odszkodowania za
bezumowne korzystanie z przedmiotowej nieruchomości, które na podstawie art.
219 k.p.c. Sąd połączył do łącznego rozpoznania.
W skardze kasacyjnej Skarbu Państwa odnoszącej się do oddalenia apelacji
i orzeczenia o kosztach postępowania, zarzucono zaskarżonemu wyrokowi
naruszenie przepisów prawa materialnego w postaci niewłaściwego zastosowania
art. 339 k.c. i uznania, że pozwany Skarb Państwa powinien wykazać, iż nie jest
posiadaczem samoistnym nieruchomości, lecz jest nim Miasto Ł., podczas gdy
zgodnie z powołanym przepisem domniemywa się, że kto rzeczą faktycznie włada
jest posiadaczem samoistnym; art. 6 w związku z art. 225 i w związku z art. 224 § 2
k.c. przez przyjęcie, że osoba pozwana o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z rzeczy, którą faktycznie nie włada powinna to udowodnić; art. 336
oraz art. 225 w związku z art. 224 § 2 k.c. przez uznanie pozwanego Skarbu
Państwa za posiadacza samoistnego nieruchomości, zobowiązanego do
wynagrodzenia za korzystanie z niej, a także art. 336 k.c. poprzez przyjęcie,
że Gmina Ł. jest tylko posiadaczem zależnym (ewentualnie dzierżycielem)
nieruchomości, podczas, gdy jest ona jej posiadaczem samoistnym. Skarb Państwa
wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, orzeczenie o zwrocie świadczenia spełnionego przez
pozwanego w wykonaniu zaskarżonego wyroku oraz zasądzenie od powodów
kosztów zastępstwa procesowego przed Sądem Najwyższym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
W pierwszej kolejności należy wskazać na niedopuszczalność skargi
kasacyjnej w sprawach roszczeń zasądzonych na rzecz powodów M. Ż., R. P., W.
W., J. S., K. S., M. K., M. K., B. N., Z. K., Z. R. i G. P.
W niniejszej sprawie przedmiotem postępowania jest żądanie zapłaty
odszkodowania za korzystanie przez stronę pozwaną z nieruchomości będącej we
współwłasności powodów (art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 2 k.c.). Powodowie
dochodzą odrębnych roszczeń, ustalonych stosownie do wielkości ich udziałów we
współwłasności nieruchomości, a opartych na tej samej podstawie faktycznej
i prawnej, jednakże bez zachodzącej równocześnie wspólności praw. Należy zatem
stwierdzić, że pomiędzy powodami występuje współuczestnictwo materialne,
o którym stanowi art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. W doktrynie zasadnie przyjmuje się,
że prawa współpowodów oparte będą na tej samej podstawie faktycznej i prawnej,
gdy ten sam zespół faktów i ten sam przepis prawny uzasadniać będą żądanie
każdego z nich. W postępowaniach cywilnych dotyczących zasądzenia świadczenia
współuczestnictwo materialne oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej
powstać może tylko w wyniku wiążącego strony jednego stosunku prawnego
będącego podstawą żądań lub odpowiedzialności współuczestników. Jako przykład
takiego stosunku prawnego, który wiąże strony postępowania i równocześnie leży
u podstaw powstałych zobowiązań wskazuje się współwłasność rzeczy.
Okoliczność, że powodów łączyła więź w postaci współuczestnictwa
materialnego opartego jedynie na tożsamości podstawy faktycznej i prawnej,
rzutowała także na ocenę dopuszczalności skargi kasacyjnej pozwanego.
Zgodnie z art. 3982
§ 1 k.p.c. skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach
o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż
pięćdziesiąt tysięcy złotych. Natomiast poza wskazaniem w art. 3984
§ 3 k.p.c.,
że w sprawach o prawa majątkowe skarga kasacyjna powinna zawierać oznaczenie
wartości przedmiotu zaskarżenia, przepisy o postępowaniu przed Sądem
Najwyższym nie regulują kwestii sposobu określenia tej wartości. Na podstawie art.
39821
k.p.c. w tym zakresie znajduje odpowiednie zastosowanie art. 368 § 2 k.p.c.,
który z kolei przewiduje odpowiednie stosowanie m.in. art. 19 - 24 k.p.c.
(zob. postanowienie SN z dnia 31 maja 2006 r., IV CZ 41/06, niepubl.) Wobec tego,
do oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia w skardze kasacyjnej ma
6
zastosowanie art. 21 k.p.c., regulujący zagadnienie zliczania wartości roszczeń.
Przepis ten wprowadza przesłankę w postaci dochodzenia jednym pozwem kilku
roszczeń. W stanie faktycznym niniejszej sprawy wskazana przesłanka nie została
spełniona, co oznacza, że do określenia wartości przedmiotu zaskarżenia skargą
kasacyjną nie można było, jak uczynił to pozwany, zliczyć wartości roszczeń
zasądzonych na rzecz poszczególnych powodów. W niniejszej sprawie, Sąd
pierwszej instancji połączył, na podstawie art. 219 k.p.c. sprawy wymienionych na
wstępie powodów do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia. Połączenie to ma
jednak charakter wyłącznie techniczny, u podstaw którego leży wzgląd na
sprawność postępowania, co nie odbiera każdej z połączonych spraw
samodzielności procesowej nadanej przez poszczególnych powodów, w ramach
przysługujących im uprawnień, wynikających z określonych udziałów we
współwłasności przedmiotowej nieruchomości. Połączenie spraw nie stworzyło
sytuacji, w której można by uznać, że powodowie dochodzili kilku roszczeń jednym
pozwem, co z kolei uzasadniałoby zastosowanie art. 21 k.p.c. jako podstawy
oznaczenia wartości przedmiotu zaskarżenia w skardze kasacyjnej. Powodów nie
łączyła także więź o charakterze współuczestnictwa koniecznego (art. 72 § 2 k.p.c.)
bądź jednolitego (art. 73 § 2 k.p.c.), co uzasadniałoby określenie łącznej wartości
przedmiotu zaskarżenia, obejmującej roszczenia wszystkich podmiotów
występujących po stronie powodowej. Powodowie, jako współwłaściciele mogli
dochodzić swoich indywidualnych roszczeń z tytułu zapłaty odszkodowania za
korzystanie przez stronę pozwaną z nieruchomości, oddzielnie, w odrębnych
procesach. Należy zatem wskazać, że w razie współuczestnictwa materialnego
opartego na tożsamości podstawy faktycznej i prawnej, jako wartość przedmiotu
zaskarżenia skargą kasacyjną wskazuje się wartość odrębnie, w stosunku do
żądania każdego ze współuczestników, a nie jako sumę wartości przedmiotu
zaskarżenia wszystkich roszczeń (por. postanowienie SN z 17 stycznia 1997 r., I
PKN 65/96, OSNP 1997, Nr 17, poz. 317; z dnia 7 marca 2000 r., I CZ 48/00,
niepubl.; z dnia 24 sierpnia 2007 r., I CZ 91/07, niepubl.; z dnia 10 maja 2006 r.,
III CZ 24/06, niepubl.). Łączna suma zaskarżenia występuje jedynie przy
współuczestnictwie jednolitym, gdy wyrok ma dotyczyć niepodzielnie wszystkich
współuczestników. Co do pozostałych rodzajów współuczestnictwa materialnego,
7
jak i przy współuczestnictwie formalnym wartość przedmiotu zaskarżenia liczona
jest osobno dla każdego z roszczeń podmiotu wnoszącego skargę kasacyjną bądź
przeciwko któremu skarga jest wniesiona.
Sąd Najwyższy na podstawie art. 3986
§ 3 k.p.c. odrzucił skargę kasacyjną
w stosunku do powodów M. Ż., R. P., W. W., J. S., K. S., M. K., M. K., B. N., Z. K.,
Z. R. i G. P., gdyż wartość poszczególnych roszczeń zasądzonych na ich rzecz, a
będąca podstawą ustalenia wartości przedmiotu zaskarżenia nie przekracza progu
ratione valoris z art. 3982
§ 1 k.p.c.
W zakresie skargi kasacyjnej dotyczącej powodów J. K. i I. R. należało
ocenić ją jako zasadną.
Z ustalonego przez Sądy obu instancji stanu faktycznego w sprawie
jednoznacznie wynika, iż na działkach zajętych bez tytułu prawnego przez Skarb
Państwa założono w 1981 roku ogród działkowy oraz wybudowano Ośrodek
Szkoleniowy Młodzieży w Ruchu Drogowym, oddany do użytku w 1972 roku.
Motodrom podlegał Urzędowi Miasta Ł. W dniu 1 lipca 2008 roku to Gmina Miasto
Ł. reprezentowana przez Prezydenta Miasta Ł. zawarła umowę dzierżawy z
Automobil Klubem. Także działka, na której założono ogród działkowy była
przedmiotem dzierżawy od dnia 1 stycznia 1999 roku do dnia 31 grudnia 2004 roku.
Pierwszą umowę dzierżawy zawarł Wydział Geodezji, Katastru i Inwentaryzacji
Urzędu Miasta Ł. z Zarządem Tymczasowych Ogródków Działkowych „Z. ",
natomiast od dnia 1 stycznia 2002 roku do dnia 31 grudnia 2004 roku zawarto
kolejną umowę pomiędzy Miastem Ł. i Zarządem Tymczasowych Ogródków
Działkowych „Z. " (zob. umowy dzierżawy: k. 282 - 284 oraz k. 55 - 58 załączonych
akt o sygn.[…]).
Słusznie podnosi skarżący, iż w świetle zebranego materiału dowodowego
należy ponownie rozważyć, czy pozwany Skarb Państwa był w okresie objętym
żądaniami pozwów J. K. i I. R., tj. od dnia 1 stycznia 1997 roku do 30 maja 2007
roku, posiadaczem samoistnym bądź posiadaczem zależnym przedmiotowej
nieruchomości. Okoliczność ta warunkuje bowiem odpowiedzialność cywilnoprawną
pozwanego za wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, stosownie do art. 225 w zw.
z art. 224 § 2 k.c. lub art. 225 w zw. z art. 224 § 2 w zw. z art. 230 k.c.
8
Roszczenia, o których stanowi się w art. 224 k.c., w tym roszczenie
o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przysługuje właścicielowi rzeczy tylko
wobec posiadacza (samoistnego bądź zależnego), który w danym okresie
bezprawnie faktycznie władał rzeczą. Jedynie w sytuacji, gdy w danym okresie
rzeczą faktycznie władał dzierżyciel, zobowiązany do wynagrodzenia za
korzystanie z rzeczy może być posiadacz, za którego dzierżyciel władał rzeczą.
W takim bowiem przypadku, rzeczą w istocie włada także posiadacz (zob. wyrok
SN z dnia 31 marca 2004 r., II CK 102/03, Lex nr 303343). Należy podkreślić,
że w konstrukcji zarówno posiadania samoistnego, jak i zależnego występuje
element fizycznego władania rzeczą (art. 336 k.c.). Także jest to niezbędny element
dzierżenia (art. 338 k.c.). Zauważyć trzeba, że objęcie nieruchomości we faktyczne
władanie początkowo nie kwalifikowane, jako posiadanie, nie eliminuje możliwości
późniejszej zmiany charakteru władania daną nieruchomością z dzierżenia
na posiadanie, w tym - posiadanie samoistne. W judykaturze zasadnie przyjmuje
się, że aby doszło do zmiany dzierżenia w posiadanie władający faktycznie rzeczą
musi zamanifestować w sposób zauważalny dla innych podmiotów, zmianę
sposobu władania nieruchomością, tak jak ma to miejsce w przypadku zmiany
charakteru posiadania rzeczy z zależnego w posiadanie samoistne
(zob. postanowienie SN z dnia 26 marca 2010 r., III CSK 174/09, Lex nr 585822).
W rozpoznawanej sprawie, Sądy obu instancji słusznie zwróciły uwagę, iż w świetle
art. 337 k.c. posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje drugiemu
rzecz w posiadanie zależne. Jednakże należało ustalić, czy pozwany Skarb
Państwa w okresie objętym żądaniami pozwów w ogóle miał przymiot posiadacza
samoistnego, o czym zdaniem Sądów miałaby świadczyć realizacja na
nieruchomości swoich inwestycji bądź ewentualnie, czy w okresie tym nie doszło do
zmiany charakteru władania przedmiotową nieruchomością przez Miasto Ł.
z dzierżenia na posiadanie samoistne.
Należy także przywołać art. 339 k.c., który znajduje zastosowanie
w niniejszej sprawie. Zgodnie z tym przepisem, domniemywa się, że ten, kto rzeczą
faktycznie włada jest posiadaczem samoistnym. Zasadnie podniósł skarżący,
iż Sąd drugiej instancji naruszył powołany przepis, poprzez uznanie, że pozwany
Skarb Państwa powinien wykazać, że nie jest posiadaczem samoistnym
9
przedmiotowej nieruchomości, lecz pozwane Miasto Ł., które faktycznie nią
władało. Domniemanie samoistności posiadania z art. 339 k.c. jest domniemaniem
prawnym prostym (zwykłym), gdyż dopuszcza dowód na przeciwieństwo
(praesumptiones iuris). Wobec tego, możliwe jest jego obalenie w toku każdego
postępowania, w którym charakter posiadania ma znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy. Ciężar obalenia tego domniemania spoczywa na tym uczestniku
postępowania, który wywodzi z tego skutki prawne, natomiast stosownie do art. 234
k.p.c. domniemania ustanowione przez prawo wiążą sąd tak długo, jak nie zostaną
obalone dowodem przeciwnym. W rozpoznawanej sprawie, mając na uwadze
ustalony stan faktyczny, rozstrzygnięciu należy poddać okoliczność,
czy domniemanie prawne z art. 339 k.c. znajduje zastosowanie wobec pozwanego
Skarbu Państwa, a w dalszej konsekwencji, czy ewentualnie ten pozwany
doprowadził w toku postępowania dowodowego do jego skutecznego obalenia.
Należy także uznać za zasadne twierdzenia skarżącego, iż prawomocny
wyrok nakazujący pozwanemu Skarbowi Państwa wydanie spornej nieruchomości
nie rozstrzyga prejudycjalnie o legitymacji biernej tego pozwanego w procesie
o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości. Wyrok w procesie
windykacyjnym zapadł w dniu 30 czerwca 1997 r., natomiast żądanie
wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotowej nieruchomości dotyczy okresu od
dnia 1 stycznia 1997 r. do 30 maja 2007 r. W wyroku z dnia 11 lutego 1998 r.
(III CKN 354/97, Lex nr 164264) Sąd Najwyższy słusznie podniósł, że roszczenia
uzupełniające, jakkolwiek związane są z powództwem windykacyjnym, to jednak
legitymacja bierna i czynna związana z dochodzeniem tych roszczeń nie zawsze
pokrywa się z legitymacją bierną i czynną, dotyczącą roszczenia windykacyjnego.
Mając na uwadze powyższe argumenty skargę kasacyjną należało na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uwzględnić, uchylając zaskarżony wyrok w części
obejmującej rozstrzygnięcie o roszczeniach powódek J. K. i I. R. i przekazać
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu
Sądowi na podstawie art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
10