Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 6 KWIETNIA 2011 R.
V KK 15/11
W myśl art. 5 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzial-
ności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U.
Nr 197, poz. 1661 ze zm.), w brzmieniu obowiązującym w czasie orzekania
przez Sąd Rejonowy, podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli
do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku
należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt
2 lub 3 ustawy, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą –
ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego.
Do kręgu tych osób nie należą te osoby, które w strukturze podmiotu
zbiorowego działają w jego imieniu lub w interesie i w ramach własnego
uprawnienia lub obowiązku, a więc w odniesieniu do spółek prawa handlo-
wego członkowie zarządu. Popełnienie czynu zabronionego przez te osoby
nie stanowi zatem podstawy prawnej do orzeczenia odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego za czyny zabronione pod groźbą kary.
Przewodniczący: sędzia SN J. Sobczak (sprawozdawca).
Sędziowie: SN J. Matras, SA (del. do SN) M. Cop.
Prokurator Prokuratury Generalnej: B. Drozdowska.
Sąd Najwyższy w sprawie C. Agencja Ochrony Sp. z o.o. w G., ska-
zanego z art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 77 § 1 k.k.s. i art. 6 § 2 k.k.s. oraz
art. 9 § 3 k.k.s., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 6
kwietnia 2011 r., kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego na ko-
rzyść od wyroku Sądu Rejonowego w G. z dnia 20 listopada 2009 r., sygn.
akt II Ks 2/09,
2
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę p r z e k a z a ł do ponownego roz-
poznania Sądowi Rejonowemu w G.
U Z A S A D N I E N I E
Prawomocnym wyrokiem z dnia 13 grudnia 2007 r., sygn. akt VI Ks
56/07, Sąd Rejonowy w G. uwzględnił wniosek Urzędu Skarbowego w G. o
udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności
przez oskarżonego Karola W. i orzekł wobec tego oskarżonego, za popeł-
nienie przez niego, w związku z pełnioną przez tegoż funkcją prezesa za-
rządu spółki „C.” Agencja Ochrony Sp. z o.o. z siedzibą w G. występku z
art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 77 § 1 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. i art. 9 § 3
k.k.s., karę grzywny w wysokości 500 zł.
Wobec treści powyższego wyroku Prokurator Rejonowy w G. złożył
wniosek o orzeczenie odpowiedzialności karnej za czyn zabroniony pod-
miotu zbiorowego „C.” Agencja Ochrony Sp. z o.o. z siedzibą w G. w posta-
ci przestępstwa skarbowego popełnionego przez prezesa zarządu tej spółki
Karola W., i o wymierzenie temu podmiotowi zbiorowemu, na podstawie art.
7 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661
z późn. zm.) kary pieniężnej w wysokości 5 000 zł.
Wyrokiem z dnia 20 listopada 2009 r., sygn. akt II Ks 2/09, Sąd Rejo-
nowy w G., po rozpoznaniu wniosku Prokuratora Rejonowego w G., orzekł
odpowiedzialność podmiotu zbiorowego „C.” Agencja Ochrony Sp. z o.o. w
G. za czyn zabroniony opisany w art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 77 § 1 k.k.s.
w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. i art. 9 § 3 k.k.s. oraz zasądził, na podstawie art. 7
ust. 1 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmio-
3
tów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, wobec „C.” Agencja
Ochrony Sp. z o.o. w G. karę pieniężną w kwocie 2 000 zł.
Wyrok ten nie został zaskarżony przez strony i uprawomocnił się z
dniem 28 listopada 2009 r.
Od wyroku tego kasację wniósł Prokurator Generalny zarzucając
przedmiotowemu orzeczeniu „rażące i mające istotny wpływ na treść wyro-
ku naruszenie przepisów prawa materialnego – art. 3 i 5 ustawy z dnia 28
października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.) poprzez wy-
rażenie błędnego poglądu prawnego, że przepisy te mogą być podstawą
odpowiedzialności podmiotu zbiorowego „C.” Agencja Ochrony Sp. z o.o.
za czyn zabroniony pod groźbą kary, popełniony przez prezesa zarządu tej
spółki – Karola W.”.
W oparciu o przytoczony zarzut Prokurator Generalny wniósł o uchy-
lenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpozna-
nia Sądowi Rejonowemu w G.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja Prokuratora Generalnego jest zasadna z przyczyn podnie-
sionych w jej uzasadnieniu i podlega uwzględnieniu.
Przychylić się należy do argumentu Prokuratora Generalnego, że do-
szło w ramach rozpoznawania sprawy o sygn. akt II Ks 2/09 do rażącego
oraz posiadającego istotny wpływ na treść zapadłego wyroku Sądu Rejo-
nowego w G. naruszenia prawa w postaci obrazy art. 5 ustawy z dnia 28
października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary. Słusznie w tym względzie odwołuje się Proku-
rator Generalny do argumentacji zawartej w postanowieniu Sądu Najwyż-
szego z dnia 5 maja 2009 r., IV KK 427/08, OSNKW 2009, z. 7, poz. 57
oraz do wywodów uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
3 listopada 2004 r., K 18/03, OTK-A z 2004 r., nr 10, poz. 103. Dodatkowo
4
wskazać należy na wywody zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24
marca 2011 r., V KK 417/10 (niepubl).
Szczegółowo opisana w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 5
maja 2009 r., IV KK 427/08, historia powstania obecnej redakcji przepisu
art. 5 omawianej ustawy (oraz zakresu, w jakim przyczynił się do tego
przywołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego) wywarła wpływ nie tylko na
aktualną treść tego przepisu, ale także, może przede wszystkim, na dozwo-
lone kierunki sądowej interpretacji tegoż. Stąd też wydaje się niezbędna
uważna lektura przytoczonego postanowienia Sądu Najwyższego, gdyż
zawiera ono niezwykle cenne wywody w tym zakresie. Konkluzję jego wy-
wodów stanowi stwierdzenie, iż „nie ma możliwości wyinterpretowania (...)
jakichś «ogólnych zasad» odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, zarów-
no z treści znowelizowanej ustawy, jak i z innych aktów prawnych. To usta-
wa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w wyczerpujący i komplek-
sowy sposób reguluje przesłanki ich odpowiedzialności. (...) sugestie kasa-
cji, że «zawinienie» podmiotu zbiorowego wiązać by można z winą osoby
nim zarządzającej (z kręgu wskazanych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z.), zaakcepto-
wane być nie mogą. Przy innym modelu odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych utożsamianie takie byłoby możliwe, np. modelu opartym na tzw.
teorii identyfikacji, w której wina osób podmiotem zarządzających utożsa-
miana jest z winą samego podmiotu (por. B. Nita; op. cit., s. 70 i n.). Jed-
nakże obowiązującej ustawie teoria ta jest obca, a próbie interpretacyjnej
podążającej w tym kierunku jednoznacznie sprzeciwia się stanowisko Try-
bunału Konstytucyjnego wyrażone w powoływanym już wyroku z dnia 3 li-
stopada 2004 r. W uzasadnieniu Trybunał wprost stwierdził, że «czysto
obiektywna odpowiedzialność represyjna, oparta wyłączne na fakcie odnie-
sienia przez dany podmiot zbiorowy korzyści (...), wykracza poza standardy
stanowienia prawa represyjnego w państwie prawa». Jeśli ustawodawca
nie przewidział żadnych przesłanek, w oparciu o które możliwe jest ustale-
5
nie własnej «winy» podmiotu zbiorowego, to jego odpowiedzialność odwo-
łująca się wyłącznie do winy prawomocnie skazanej osoby fizycznej, o któ-
rej mowa w art. 3 ust. 1 u.o.p.z., byłaby właśnie odpowiedzialnością obiek-
tywną, niezależną od własnego zawinienia”. Wymowa tegoż postanowienia
jest więc dla omawianej kwestii jednoznaczna.
Wywód Sądu został, ponadto, wzmocniony kilkoma glosami aprobują-
cymi. I tak, np. w glosie M. Borkowskiego, Lex/el/2010 wykazano, że „w
przypadku założenia, że odnośnie do kategorii osób, o których mowa w art.
3 pkt 1 u.o.p.z., celem pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzial-
ności za czyny zabronione pod groźbą kary nie jest konieczne wykazywanie
przesłanki odpowiedzialności objętej art. 5 u.o.p.z., mielibyśmy do czynienia
z kuriozalną sytuacją, polegającą na tym, że podmiot zbiorowy zawsze po-
nosiłby odpowiedzialność, jeżeli czynu zabronionego dopuściła się osoba
wskazana w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., natomiast w zakresie osób wskazanych w
art. 3 pkt. 2 – 3 u.o.p.z. podmiot zbiorowy mógłby uwolnić się od odpowie-
dzialności, wykazując brak winy w wyborze lub nadzorze nad taką osobą.
Co więcej, z uwagi na jednoznaczne brzmienie znowelizowanego art. 5
u.o.p.z., w przypadku gdyby podstawę dla pociągnięcia podmiotu zbioro-
wego do odpowiedzialności stanowić miał czyn zabroniony popełniony
przez osobę wskazaną w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., podmiot zbiorowy nie mógłby
powoływać się na brak winy w wyborze lub nadzorze nad taką osobą, po-
nieważ art. 5 u.o.p.z. dopuszcza odniesienie się do tych przesłanek winy
wyłącznie w zakresie osób wskazanych w art. 3 pkt. 2 – 3 ustawy.
Uwzględniając przyjętą w ustawie konstrukcję odpowiedzialności podmiotu
zbiorowego za czyny zabronione pod groźbą kary, nie można również ar-
gumentować, że «zawinienie» podmiotu zbiorowego należałoby powiązać
wyłącznie ze stwierdzeniem winy osoby nim zarządzającej (tj. osoby z krę-
gu wskazanego w art. 3 pkt 1 u.o.p.z.). W konsekwencji uznać trzeba, że
skoro art. 5 u.o.p.z., ustanawiając przesłanki zawinienia podmiotu zbioro-
6
wego, pominął wskazanie przesłanek własnej odpowiedzialności podmiotu
zbiorowego za czyny osób wymienionych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., przy nie-
wprowadzeniu jakichkolwiek innych zasad odpowiedzialności podmiotu za
działania osób nim zarządzających, brak jest możliwości pociągnięcia pod-
miotu zbiorowego do odpowiedzialności w ustawie przewidzianej za czyny
zabronione tej kategorii osób”. Dodatkowo, autor tej trafnej glosy zauważa
w niej, iż „Jako przykład sytuacji, która prowadzić będzie do uniknięcia od-
powiedzialności przez korporację, może być przestępstwo określone w art.
16 u.o.p.z., popełnione przez prezesa tego podmiotu zbiorowego, działają-
cego w imieniu tego podmiotu w ramach uprawnienia do jego reprezento-
wania, które przyniosło temu podmiotowi korzyść majątkową oraz zostało
stwierdzone prawomocnym wyrokiem. W takiej sytuacji nie można przypi-
sać podmiotowi zbiorowemu zawinienia w wyborze i nadzorze, gdyż obec-
na konstrukcja ustawy wymaga dla pociągnięcia podmiotu zbiorowego do
odpowiedzialności, spełnienia przesłanki określonej w art. 5 u.o.p.z.”. Zau-
ważyć należy, iż właśnie taka sytuacja faktyczna zachodzi na gruncie ni-
niejszej sprawy.
Bezspornym jest więc, że w myśl art. 5 u.o.p.z., w brzmieniu obowią-
zującym w czasie orzekania przez Sąd Rejonowy, podmiot zbiorowy podle-
ga odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w
następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fi-
zycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należyte-
go nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu
zbiorowego. Zgodnie zaś z przepisem odesłania, tj. art. 3 pkt. 2 i 3 ustawy,
tą osobą fizyczną jest osoba dopuszczona do działania przez osobę działa-
jącą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia
lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu de-
cyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej, bądź też osoba działająca w
7
imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby
działającej w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego.
Do kręgu tych osób nie należą więc te osoby, które w strukturze pod-
miotu zbiorowego działają w jego imieniu lub w interesie i w ramach wła-
snego uprawnienia lub obowiązku – w odniesieniu do spółek prawa han-
dlowego – członkowie zarządu. Popełnienie czynu zabronionego przez te
osoby nie stanowi zatem podstawy prawnej do orzeczenia odpowiedzialno-
ści podmiotu zbiorowego za czyny zabronione pod groźbą kary.
Zgodnie z uregulowaniami odnośnej ustawy przesłanką nałożenia ta-
kiej odpowiedzialności jest popełnienie czynu zabronionego przez osobę
wymienioną tu w art. 3 pkt 2 lub 3 ustawy, jednak przy spełnieniu zarazem
wskazanej wyżej przesłanki zawinienia określonej w jej art. 5, tj., gdy do
popełnienia takiego czynu dochodzi w następstwie co najmniej braku nale-
żytej staranności w wyborze tej osoby fizycznej (culpa in eligendo), lub co
najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą (culpa in custodiendo) –
ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego. Z konstrukcji
przepisów ustawy wynika zatem, że nie ma podstaw do orzeczenia odpo-
wiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony popełniony przez
członków organu zarządzającego tego podmiotu.
Z przytoczonymi stanowiskami judykatury oraz doktryny Sąd Najwyż-
szy w pełni się zgadza. W świetle przedstawionych wywodów za wadliwe i
naruszające w sposób rażący przepis art. 5 ustawy z dnia 28 października
2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione
pod groźbą kary należy uznać rozstrzygnięcie zawarte w wyroku Sądu Re-
jonowego w G. Dlatego też należało uchylić zaskarżone orzeczenie i spra-
wę przekazać Sądowi Rejonowemu w G. do ponownego rozpoznania. Sąd
ten powinien mieć na uwadze, przy ponownym rozpoznawaniu niniejszej
sprawy, przedstawione poglądy na omawianą materię.