Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 395/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. I Niestandaryzowanego Sekurytyzacyjnego
Funduszu Inwestycyjnego Zamkniętego w W.
przeciwko Barbarze A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 3 marca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej na rzecz
powoda 1200 (tysiąc dwieście) zł kosztów postępowania
kasacyjnego
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 13 lutego 2009 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo o
zasądzenie 50 000 zł z tytułu odpowiedzialności pozwanej jako dłużnika
rzeczowego.
Sąd ustalił, że pozwana Barbara A. i Wojciech A. byli małżeństwem, w
którym obowiązywała wspólność ustawowa. Źródłem utrzymania obojga
małżonków była działalność gospodarcza prowadzona przez Wojciecha A. na
podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej.
Wiosną 1995 r. Wojciech A. – pozostający wówczas w separacji faktycznej z
żoną – rozpoczął starania o kredyt, nie informując o tym żony. Dnia 18 kwietnia
1995 r. doszło do zawarcia między Wojciechem A. – właścicielem firmy „A.” a
Polskim Bankiem Inwestycyjnym SA oddział w B. umowy o kredyt w wysokości
150 000 zł. Składając dokumenty niezbędne do uzyskania kredytu, Wojciech A.
złożył sfałszowane oświadczenie, że Barbara A. wyraziła zgodę na zaciągnięcie
przez niego kredytu. Pozwana, po powzięciu wiadomości o staraniach męża o
kredyt, złożyła dnia 6 czerwca 1995 r. w Polskim Banku Inwestycyjnym SA oddział
w B. oświadczenie, że nie udzieliła mężowi zgody na zaciągnięcie kredytu w tym
Banku.
Wobec niepokojących sygnałów co do sytuacji majątkowej kredytobiorcy,
Bank w dniu 27 października 1995 r. złożył zawiadomienie o przestępstwie
wyłudzenia kredytu i sfałszowaniu dokumentu, a w dniu 18 października 1995 r. –
wniosek o wpis w prowadzonej przez Sąd Rejonowy w W. księdze wieczystej kw nr
[...] hipoteki przymusowej w kwocie 50 000 zł na podstawie wyciągu z ksiąg banku.
Dnia 2 stycznia 1996 r. pozwana uzyskała wyrok znoszący wspólność
majątkową z dniem 1 września 1994 r., który uprawomocnił się dnia 3 kwietnia
1996 r.
Dnia 26 kwietnia 1996 r. Sąd Rejonowy w W. wpisał w księdze wieczystej kw
nr [...]– po uprzednim uzgodnieniu treści księgi wieczystej przez wpisanie Barbary
3
A. jako współwłaścicielki nieruchomości na prawach wspólności ustawowej –
hipotekę przymusową w wysokości 50 000 zł.
Wyrokiem z dnia 19 listopada 1998 r. Sąd Okręgowy orzekł, że wymieniona
hipoteka nie obciąża udziału Barbary A. we współwłasności nieruchomości. Treść
tego wyroku nie została jednak ujawniona w księdze wieczystej.
Sąd Rejonowy uznał, że zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy
mają przepisy art. 32, 36 i 37 § 1 k.r.o., w brzmieniu obowiązującym w dniu
zawarcia przez Wojciecha A. umowy o kredyt. Zgodnie z przytoczonym art. 32 k.r.o.
dochody z prowadzonej przez Wojciecha A. działalności gospodarczej, stanowiące
źródło utrzymania obojga małżonków, stanowiły majątek wspólny. Umowa z dnia 18
kwietnia 1995 r. o kredyt, który miał być spłacany z dochodów osiąganych z
działalności gospodarczej, dotyczyła więc majątku wspólnego. Zatem jej zawarcie
wymagało – w razie uznania jej za czynność przekraczającą zakres zwykłego
zarządu – zgody drugiego małżonka. Zdaniem Sądu, w okolicznościach sprawy,
wspomniana umowa o kredyt stanowiła czynność przekraczającą zakres zwykłego
zarządu. W tej sytuacji należało uznać, że wobec braku zgody pozwanej na
zawarcie tej umowy i odmowy jej potwierdzenia, umowa z dnia 18 kwietnia 1995 r.
jest nieważna.
Zdaniem Sądu, Bank – ze względu na nieważność umowy o kredyt – nie
miał postaw do wystawienia bankowego tytułu wykonawczego w postaci wyciągu
z ksiąg banku, ponieważ nie powstało wymagalne roszczenie z tytułu czynności
bankowej polegającej na udzieleniu kredytu. W konsekwencji, nie było podstaw do
wpisania hipoteki przymusowej. Podkreślając wadliwość wpisu hipoteki, Sąd
Rejonowy, uznał że powództwo podlega oddaleniu w związku z obaleniem
domniemania przewidzianego w art. 71 u.k.w.h.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że utrzymał w mocy nakaz zapłaty z dnia 12 czerwca 2008
r., sygn. Akt [...], z dodaniem zastrzeżenia, że egzekucja wierzytelności może
toczyć się tylko z ½ części nieruchomości, dla której prowadzona jest księga
wieczysta nr [...], przy czym odpowiedzialność pozwanej z Wojciechem A. jest in
solidum, nie obciążył pozwanej kosztami sądowymi i orzekł o kosztach procesu.
4
Aprobując dokonane przez Sąd pierwszej instancji ustalenia faktyczne, Sąd
odwoławczy nie podzielił stanowiska prawnego, że zniesienie wspólności
ustawowej małżonków A. nie miało wpływu na ocenę ważności umowy kredytowej.
Zdaniem Sądu apelację powoda należało uwzględnić przede wszystkim z powodu
naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 52 § 2 w związku z art. 54 k.r.o., w brzmieniu
sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. Nr 162,
poz. 1691).
Zdaniem Sądu odwoławczego, wspólność ustawowa małżonków A. – na
skutek uprawomocnienia się wyroku Sądu Okręgowego z dnia 2 stycznia 1996 r.,
sygn. Akt [...]– ustała z dniem 1 września 1994 r. To oznacza, że należy przyjąć ex
post, iż Wojciech A. zawarł umowę kredytową z dnia 18 kwietnia 1995 r. nie
pozostając już we wspólności majątkowej.
Sąd drugiej instancji uznał – mając na względzie zawartą przez Barbarę A. i
Wojciecha A. przed Sądem Rejonowym w B. ugodę z dnia 6 marca 2007 r., w której
wartość całego majątku wspólnego określili na 500 000 zł – że zaciągnięty kredyt w
wysokości 150 000 zł, choć był znaczny, nie przekraczał wartości udziału
kredytobiorcy w majątku wspólnym. Opierając się na analizie prowadzonych przez
Barbarę A. spraw sądowych, podkreślił ponadto, że pozwana dążyła jedynie do
tego, aby hipoteka nie obciążała jej udziału w majątku wspólnym; nie występowała
natomiast o stwierdzenie nieważności umowy kredytowej. W ocenie Sądu
Okręgowego nie ma podstaw do uznania, że umowa kredytowa jest nieważna z
powodu zawarcia jej z naruszeniem przepisów o współwłasności. W konsekwencji
bankowy tytuł wykonawczy stanowił podstawę wpisania hipoteki. Wierzyciel
hipoteczny może zatem domagać się zaspokojenia wierzytelności z ½ części
nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta kw nr [...], mimo że
obecnie wyłączną właścicielką nieruchomości jest pozwana, ponieważ ustanie
współwłasności nie wpływa na ustanowioną na udziale we współwłasności
hipotekę.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik
pozwanej zarzucił naruszenie art. 43 § 1 k.r.o., art. 551
, 199, 201 k.c. w związku
z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c. Powołując się na tę podstawę wniósł o uchylenie
5
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania bądź
o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji powoda.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut pozwanej, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem
przytoczonych przepisów prawa sprowadza się w istocie do zakwestionowania
stanowiska Sądu Okręgowego, iż pozwana ponosi odpowiedzialność jako dłużnik
rzeczowy. Zdaniem skarżącej nie było bowiem podstaw do zabezpieczenia kredytu
zaciągniętego przez Wojciecha A. hipoteką przymusową, ponieważ umowa
kredytowa z dnia 18 kwietnia 1995 r. jest nieważna.
Nie może budzić wątpliwości stanowisko Sądu odwoławczego, że Sąd
pierwszej instancji wspomnianą umowę kredytową – wobec niekwestionowanego
ustania wspólności majątkowej między Barbarą A. i Wojciechem A. z mocą
wsteczną od 1 września 1994 r. – uznał za nieważną z naruszeniem art. 52 § 2 w
związku z art. 54 k.r.o., w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17
czerwca 2004 r. Ze względu na konsekwencje sądowego zniesienia wspólności
ustawowej należało przyjąć, że w chwili zawarcia umowy kredytowej z dnia 18
kwietnia 1995 r. między Barbarą A. i Wojciechem A. istniała już rozdzielność
majątkowa. Jest zatem oczywiste, że ani art. 36 k.r.o., w brzmieniu sprzed
nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r., regulujący zarząd
majątkiem wspólnym i wymagający zgody drugiego małżonka do dokonania
czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu, ani art. 37 § 1 k.r.o., w
brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r.,
przewidujący nieważność umowy, która została zawarta przez jednego małżonka
bez wymaganej zgody drugiego, nie znajdują zastosowania do oceny zawartej
przez Wojciecha A. umowy kredytowej. W konsekwencji nie ma podstaw do
stwierdzenia nieważności tej umowy z powodu zawarcia jej z naruszeniem
przytoczonych przepisów.
Rację ma skarżąca, że od chwili ustania wspólności majątkowej małżonków
do majątku nią objętego – zgodnie z art. 46 k.r.o. i 1035 k.c. – stosuje się
odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Uszło jednak
uwagi skarżącej, że wymienione przepisy znajdują zastosowanie, o czym stanowi
6
wprost art. 1035 k.c., do wspólności majątku spadkowego i do działu spadku
z zachowaniem pewnych odrębności, wynikających z tytułu ósmego księgi czwartej
Kodeksu cywilnego (Wspólność majątku spadkowego i dział spadku). Podstawowa
odrębność polega na poddaniu w art. 1036 k.c. rozporządzenia udziałem
w przedmiocie należącym do spadku pewnym ograniczeniom w stosunku do zasad
dotyczących rozporządzenia udziałem we współwłasności (art. 198 k.c.).
Ograniczenia te polegają na tym, że spadkodawca może rozporządzić udziałem
w przedmiocie należącym do spadku, ale za zgodą pozostałych spadkobierców.
Jednakże rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez
zgody współspadkobierców nie powoduje nieważności rozporządzenia, ponieważ
Kodeks cywilny nie przewiduje takiej sankcji. W braku zgody któregokolwiek
z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest natomiast bezskuteczne o tyle,
o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie
przepisów o dziale spadku. Nie ulega wątpliwości, że przepis art. 1036 k.c.,
w zakresie zawartego nim szczególnego unormowania, wyłącza stosowanie art.
198 k.c.
Na skutek odesłania zawartego w art. 46 k.r.o. omówione ograniczenie
rozporządzania udziałem w przedmiocie należącym do spadku dotyczy również
rozporządzenia udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową.
Zagadnienie to było przedmiotem aktualnej w obecnym stanie prawnym uchwały
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1962 r., I CO
22/62 (OSNCP 1964, nr 1, poz. 2), zgodnie z którą zbycie przez małżonka po
ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty
wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia
drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku
małżonków. Wprawdzie przytoczona uchwała dotyczyła rozporządzenia w postaci
zbycia udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawowa, jednakże nie
ulega wątpliwości, że odnosi się ona także do rozporządzenia udziałem
w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, polegającego np. na
obciążeniu udziału we współwłasności nieruchomości hipoteką.
Reasumując, obciążenie hipoteką przymusową udziału we współwłasności
nieruchomości, która była objęta wspólnością ustawową, bez zgody drugiego
7
małżonka nie jest nieważne, ponieważ Kodeks cywilny nie przewiduje takiej sankcji.
Może ono natomiast okazać się bezskuteczne o tyle, o ile narusza prawa
drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku
małżonków. Skarżąca nie wykazała jednak, aby taką bezskutecznością dotknięte
było obciążenie hipoteką przymusową udziału w nieruchomości, dla której
prowadzona jest księga wieczysta kw nr [...]. Nieuzasadniony jest także zarzut
skarżącej, że ustanowienie wspomnianej hipoteki przymusowej nastąpiło
z naruszeniem art. 199 i 201 k.c. Przepisy te dotyczą bowiem rozporządzania
rzeczą wspólną, a nie udziałem w tej rzeczy. Zatem, wobec wiążących
w postępowaniu kasacyjnym ustaleń faktycznych (art. 39813
§ 2 k.p.c), że hipoteka
przymusowa obciąża udział w nieruchomości, która była objęta wspólnością
ustawową, próba zakwestionowania przez skarżącą przypisania jej
odpowiedzialności jako dłużnikowi rzeczowemu, oparte na zarzucie naruszenia art.
199 i 201 k.c., nie mogła odnieść zamierzonego skutku.
Z przedstawionych powodów skargę kasacyjną należało oddalić, albowiem
podstawa, na której została oparta, okazała się nieuzasadniona (art. 39814
k.p.c.)
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego zostało oparte na art. 98
w związku z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.