Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 414/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa E. W.
przeciwko N. Bank Polska Spółce Akcyjnej
o zwolnienie od egzekucji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 17 marca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Powódka wnosiła o zwolnienie od egzekucji oznaczoną w pozwie
nieruchomość gruntową z tej racji, że nieruchomość ta stanowiła składnik majątku
wspólnego jej i jej męża – dłużnika pozwanego Banku. Pozwany Bank bronił się
tym, że egzekucja skierowane została wyłącznie do udziału dłużnika we
współwłasności nieruchomości, a nie do majątku powódki.
Sąd Okręgowy zwolnił spod egzekucji udział powódki wynoszący
½ w prawie własności nieruchomości i oddalił powództwo w pozostałym zakresie.
Sąd ten ustalił, że małżonkowie E. i W. W. są właścicielami zajętej nieruchomości
w ramach wspólności majątkowej małżeńskiej. W 2004 r. orzeczona została
separacja małżonków. W dniu 12 września 2002 r. nadana została klauzula
wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu z dnia 15 lipca 2002 r.,
wystawionemu przez pozwany Bank przeciwko dłużnikowi W. W. W 2006 r.
nadano temu tytułowi także klauzulę wykonalności wobec powódki
z ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku wspólnego. Następnie w 2007 r.
zmieniono pierwotne postanowienie i oddalono wniosek Banku o nadanie klauzuli
wykonalności przeciwko powódce. W dniu 11 sierpnia 2006 r. Bank złożył wniosek
o wszczęcie egzekucji z nieruchomości, a następnie na wniosek Banku
postępowanie egzekucyjne umorzono w stosunku do powódki. Postępowanie to
toczyło się jednak nadal w odniesieniu do całej nieruchomości.
Sąd Okręgowy stwierdził, że powódka miała legitymację czynną
w niniejszym postępowaniu i wytoczyła powództwo w terminie (art. 841 § 3 k.p.c.).
W wyniku orzeczenia separacji do majątku objętego wspólnością ustawową stosuje
się przepisy o współwłasności w częściach. Od chwili ustania wspólności ustawowej
współwłasność łączna staje się współwłasnością w częściach ułamkowych, a udziały
małżonków w tej współwłasności są co do zasady równe. W ocenie tego Sądu,
przepis art. 1036 k.c. (do którego odesłano w art. 46 k.r.o.) nie odnosi się do egzekucji
z udziału małżonka we współwłasności nieruchomości, gdy to prawo stanowiło
do chwili zniesienia wspólności ustawowej składnik majątku wspólnego. Nie ma
zatem przeszkód do prowadzenia egzekucji z udziału małżonka – dłużnika
3
w nieruchomości po orzeczeniu separacji. Interes małżonka dłużnika w toku
postępowania egzekucyjnego jest chroniony m.in. poprzez wyłączenie
zaspokojenia się wierzyciela z udziału w majątku wspólnym zanim dojdzie do
zajęcia przez wierzyciela prawa dłużnika do żądania podziału tego majątku
i przeprowadzenia jego podziału. Powódka ponadto nie wykazała, że treść
przysługującego jej prawa własności jest inna lub że ma ona inny, niż wynikający
z domniemania, udział we współwłasności nieruchomości (art. 6 k.c.).
Apelacja powódki została uwzględniona jedynie w części dotyczącej
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, a oddalono ją w pozostałym zakresie.
Postępowanie apelacyjne zostało umorzone w części, w jakiej pozwany Bank
cofnął swoją apelację, natomiast apelację tego Banku oddalono w pozostałym
zakresie.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji.
Stwierdził, że w księdze wieczystej (prowadzonej dla spornej nieruchomości)
znajduje się wpis współwłasności w częściach ułamkowych i wpis ten nie utracił
mocy prawnej przez sam fakt wniesienia przez powódkę skargi od tego wpisu. Nie
doszło do naruszenia praw powódki w rozumieniu art. 841 k.c. w postaci – jak
wywodziła ta strona – naruszenia jej uprawnienia do przeprowadzenia podziału
majątku wspólnego małżonków pozostających w separacji. Wierzyciel egzekwujący
(pozwany Bank) nie domagał się bowiem w postępowaniu egzekucyjnym
zaspokojenia należności z udziału męża powódki w ich byłym majątku wspólnym,
ale z udziału męża w konkretnym składniku majątkowym (w nieruchomości)
w sytuacji, w której doszło do separacji małżonków. Jednocześnie powódka nie
wystąpiła z wnioskiem o dokonanie podziału majątku małżonków pozostających
w separacji. W rozpoznawanej sprawie nie miał zastosowania art. 1036 k.c. w zw.
z art. 46 k.r.o., ponieważ zbycie w toku czynności egzekucyjnych udziału dłużnika
egzekwowanego w nieruchomości, wchodzącej uprzednio w skład majątku
wspólnego małżonków, nie może być uznane za rozporządzenie udziałem
w rozumieniu art. 1036 k.c.
Oddalając apelację pozwanego Banku, Sąd Apelacyjny wyjaśnił, że
wprawdzie doszło ex lege do przekształcenia wspólności łącznej w współwłasność
4
ułamkową, ale bez ujawnienia tych udziałów w księdze wieczystej nie można było
dokonać zmiany wpisu zajęcia całej nieruchomości i zastąpić go wpisem, z którego
wynikałoby to, iż zajęty został tylko udział męża powódki (dłużnika).Sąd drugiej
instancji stwierdził też, że do chwili zamknięcia rozprawy apelacyjnej nie nastąpiło
prawomocne wpisanie takiej zmiany w treści księgi wieczystej prowadzonej dla
spornej nieruchomości. Egzekucja toczy się zatem z całej nieruchomości, ponieważ
nie nastąpiło jeszcze zwolnienie spod zajęcia przysługującego powódce udziału we
współwłasności tej nieruchomości. Mimo wniosku wierzyciela (pozwanego)
o ograniczenie egzekucji do udziału dłużnika w nieruchomości, komornik nie
zwolnił udziału powódki spod dokonanego wcześniej zajęcia całej nieruchomości,
ponieważ wpis własności w częściach ułamkowych nie stał się jeszcze
prawomocny. W tej sytuacji powódce przysługiwała legitymacja czynna w obecnym
procesie.
W skardze kasacyjnej powódki podnoszono naruszenie przepisów prawa
procesowego, tj. art. 841 § 1 k.p.c. (w zw. z art.42 k.r.o. i art. 43 k.r.o.), art. 912 § 1
i § 2 k.p.c. Wskazywano też na zarzuty naruszenia prawa materialnego, tj. art. 42
k.r.o. (w brzmieniu do dnia 19 stycznia 2005 r.), art. 43 § 1 i § 2 k.r.o., art. 3 ust. 1
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19,
poz. 147 ze zm.) w zw. z art. 43 § 1 k.r.o. W rozbudowanych podstawach
kasacyjnych powódka starała się wykazać, że egzekucja z nieruchomości
naruszała jej prawa rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. Domagała się w związku z tym
uchylenia wyroku Sądu Okręgowego w części zaskarżonej (pkt 4 i 5) i o jego
zmianę w tym zakresie oraz orzeczenia zgodnie z żądaniem pozwu, ewentualnie –
uchylenia wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z rozstrzygnięć obu Sądów meriti wynika to, że powódka uzyskała
zwolnienie spod egzekucji komorniczej jej udziału wynoszącego ½ części w prawie
własności nieruchomości określonej w pozwie. Doszło bowiem wcześniej do
egzekucyjnego zajęcia całej nieruchomości objętej majątkiem wspólnym
małżonków, a następnie – zapadło orzeczenie o separacji małżonków, które
5
wywołało skutki prawne określone w art. 614
k.r.o. Treść apelacji powódki i treść jej
skargi kasacyjnej wskazuje na to, że skarżąca nadal podtrzymuje stanowisko
o niedopuszczalności egzekucji sądowej także w odniesieniu do udziału jej
małżonka wynoszącego ½ części w prawie własności nieruchomości, ponieważ
egzekucja taka narusza jej prawa jako osoby trzeciej (art. 841 § 1 k.p.c.). Według
skarżącej, przed podziałem majątku wspólnego małżonków znajdujących się
w separacji i ustaleniem udziałów tych małżonków w poszczególnych
przedmiotach majątkowych (w tym – w nieruchomości), nie jest dopuszczalne
zajęcie egzekucyjne udziału małżonka w nieruchomości należącej do majątku
wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej, a taki podział jeszcze nie nastąpił.
Zaspokojenie wierzyciela z udziału w majątku wspólnym lub w przedmiocie objętym
tym majątkiem wymaga uprzedniego zajęcia prawa dłużnika do żądania podziału
majątku wspólnego (art. 896 k.p.c. i art. 912 k.p.c.), wystąpienia na tej podstawie
o podział majątku, a następnie – skierowania egzekucji do przedmiotów
majątkowych, które przypadły dłużnikowi w wyniku podziału.
Wbrew stanowisku skarżącej, nie można przyjąć, że egzekucja obejmująca
udział we współwłasności nieruchomości małżonka powódki narusza jej prawa
w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. Należy bowiem zwrócić uwagę na prawne
konsekwencje orzeczenia separacji małżonków w odniesieniu do nieruchomości
objętej przed orzeczeniem separacji majątkiem wspólnym, sytuację prawną
wierzyciela jednego z małżonków dysponującego tytułem wykonawczym wobec
tego małżonka i sytuację prawną małżonka niebędącego dłużnikiem w związku
z egzekucją podjętą przez wierzyciela z takiej nieruchomości.
W wyniku orzeczenia separacji małżonków między małżonkami powstaje
rozdzielność majątkowa. Do majątku objętego wspólnością ustawową stosuje się
odpowiednio przepisy o współwłasności w części ułamkowej (ar. 46 k.r.o.).
Oznacza to, że po orzeczeniu separacji do przedmiotów majątkowych
wchodzących do majątku wspólnego mają zastosowanie przepisy art. 195 i n. k.
(por. też uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2010 r., III CZP 132/09 OSNC
2010, z. 6, poz. 90), ale tylko wówczas, gdy odpowiednie materie prawne nie są
uregulowane odmiennie m.in. w art. 43-45 k.r.o. (np. kwestia uprawnienia do
żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym). Ustawowa
6
transformacja współwłasności łącznej małżonków we współwłasność w częściach
ułamkowych nie jest zatem transformacją pełną, skoro poddano ją także innemu niż
współwłasność ułamkowa reżimowi prawnemu. Odsyłający do odpowiedniego
reżimu prawnego przepis art. 46 k.r.o. niewątpliwie przesądza jednak, wbrew
stanowisku skarżącej, status prawny poszczególnych elementów majątkowych
(rzeczy) objętych uprzednio wspólnością ustawową w tym sensie, że małżonkowie
mają równe udziały w każdej rzeczy wchodzącej (do czasu orzeczenia separacji)
do majątku wspólnego. Z ustaleń faktycznych obu Sądów meriti nie wynika by,
w orzeczeniu o separacji dokonano także podziału majątku wspólnego małżonków
(art. 613
ust. 1 k.r.o.). Wyrok ten spowodował jedynie wspomniany skutek
transformacyjny i ukształtował sytuację majątkową małżonków po orzeczeniu
separacji, ale przed dokonaniem definitywnego podziału majątku wspólnego
i ewentualnym skorzystaniem przez jednego z małżonków z uprawnienia do
ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym (art. 43 ust. 2 k.r. o.). W tym
okresie małżonkowie pozostający w separacji są współwłaścicielami opisanej w
pozwie nieruchomości w częściach ułamkowych (po ½ każdy z nich) i egzekucja
wierzyciela, prowadzona początkowo z całej nieruchomości, może być
kontynuowana po orzeczeniu separacji z udziału tego dłużnika we współwłasności
tej nieruchomości (art. 1004 k.p.c.; por. też np. uzasadnienie powołanej uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2010 r., III CZP 132/09).
Dla obrony własnego stanowiska skarżąca powołuje się m m.in. na wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2009 r., II CSK 469/08 (niepubl.), w którym
m.in. stwierdzono, że w świetle art. 42 k.r. o. orzeczenie rozwodu nie powoduje
podziału majątku wspólnego z mocy prawa, toteż „nie można przyjąć, że na skutek
orzeczenia rozwodu stronie przypada udział w spółdzielczym prawie do lokalu i to
w wysokości ½, skoro udział w majątku wspólnym małżonków nie musi być równy”.
Należy przede wszystkim podkreślić, że twierdzenie to zostało wypowiedziane
w stanie faktycznym sprawy, w której podjęcie obrony prawnej przez małżonka
upadłego dłużnika nastąpiło w związku ze skutkami ustania wspólności ustawowej
małżeńskiej w toku postępowania upadłościowego, w którym masa upadłości
obejmowała także majątek wspólny (powód niebędący dłużnikiem bezpodstawnie
wywodził, że w wyniku rozwodu udział powoda w majątku wspólnym „wyszedł”
7
z masy upadłości i w masie tej pozostał jedynie udział małżonka – dłużnika we
własnościowym prawie do lokalu w wysokości ½, co wykluczało możliwość zbycia
przez syndyka udziału powoda w tym prawie). Powołaną wypowiedź Sądu
Najwyższego należy zatem rozumieć w kontekście stanu faktycznego
rozpoznawanej sprawy (przy objęciu majątku wspólnego małżonków dodatkowo
jeszcze przepisami prawa upadłościowego). Nie ma ona zatem waloru ogólnego,
a przynajmniej takiego, jakie przypisuje jej powódka w skardze kasacyjnej.
W każdym razie należy odróżniać sam podział majątku małżonków (do którego
w sprawie nie doszło) od określenia – na podstawie art. 46 k.r.o. – udziałów
małżonków w spornej nieruchomości w okresie po orzeczeniu separacji, ale przed
dokonaniem definitywnego podziału. Celem powództwa przewidzianego w art. 841
k.p.c. pozostaje zwolnienie od egzekucji zajętego przedmiotu, gdy egzekucja
z takiego przedmiotu naruszałaby prawa osoby trzeciej niezależnie od jurydycznej
postaci tego prawa. Jeżeli po wydaniu orzeczenia o separacji małżonków do
nieruchomości małżonków stosuje się przepisu o współwłasności w częściach
ułamkowych (art. 46 k.r.o.), to takie odesłanie przesądza nie tylko status prawny tej
nieruchomości (jej współwłasność), ale także – kwestię odpowiedzialności
małżonka – dłużnika składnikami majątkowymi tworzącymi jego majątek osobisty
w chwili wszczęcia egzekucji (tj. udziałem we współwłasności). W tej sytuacji,
wbrew sugestii skarżącej, dopuszczalność egzekucji pozwanego Banku z udziału
małżonka – dłużnika w nieruchomości stanowiącej współwłasność w częściach
ułamkowych nie jest uwarunkowana od odpowiedniej aktywności wierzyciela, tj. od
uprzedniego zajęcia przez niego prawa żądania dłużnika do dokonania podziału
majątku wspólnego (art. 896 k.p.c., art. 912 k.p.c.), wystąpienia na tej podstawie
o podział majątku wspólnego i jego przeprowadzenie. Nie ma zatem podstaw do
twierdzenia, że do czasu takich czynności wierzyciela ustawodawca tworzy stan
ochrony prawnej dla małżonków uzyskujących orzeczenie separacji i taka ochrona
prawna mogłaby być realizowana po podstawie powództwa z art. 841 k.p.c. Należy
przy tym stwierdzić, że powódka mogłaby żądać zniesienia współwłasności (także
spornej nieruchomości) po egzekucyjnym zajęciu udziału małżonka w tej
nieruchomości (por. np. powołana uchwała Sądu Najwyższego dnia 5 lutego
2010 r., III CZP 132/09).
8
Z przedstawionych racji nie mogły być uznane za uzasadnione
przedstawione w skardze zarzuty naruszenia prawa procesowego i prawa
materialnego. Dlatego Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną powódki jako
nieuzasadnioną (art. 398114
k.p.c.).
md