Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 498/10
POSTANOWIENIE
Dnia 19 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z wniosku Magdaleny i Mirosława W.
przy uczestnictwie Marka H. i in. ,
o wykreślenie hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania Marka i Iwony H. na postanowienie
Sądu Okręgowego
z dnia 29 października 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskiem z dnia 7 lipca 2004 r. wnioskodawcy zażądali wykreślenia
z księgi wieczystej KW /.../ hipoteki przymusowej do kwoty 237.819,97 zł,
ustanowionej na rzecz uczestników postępowania Iwony i Marka małż. H.
Żądanie to uwzględnił referendarz sądowy wykreślając wpis hipoteki.
Sąd I instancji uwzględnił skargę na to orzeczenie, uchylił dokonany przez
referendarza sądowego wpis polegający na wykreśleniu hipoteki przymusowej
kaucyjnej i oddalił wniosek o jej wykreślenie. Uznał, że wnioskodawcy nie wykazali
przesłanek upadku zabezpieczenia zgodnie z treścią art. 734 i art. 744 k.p.c.,
w brzmieniu tych przepisów sprzed zmiany wynikającej z ustawy z dnia 2 lipca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804).
Apelację wnioskodawców oraz dwie apelacje czworga uczestników
postępowania uwzględnił Sąd drugiej instancji, który postanowieniem
reformatoryjnym z dnia 29 października 2009 r. zmienił zaskarżone postanowienie
w ten sposób, że utrzymał w mocy zaskarżony wpis polegający na wykreśleniu
hipoteki przymusowej kaucyjnej do kwoty 237.813,97 zł.
3
Uzasadniając to rozstrzygnięcie Sąd odwoławczy podzielił stanowisko
apelujących, że wygasła podstawa wpisu hipoteki kaucyjnej na rzecz wierzycieli,
którą to podstawę stanowiło postanowienie tutejszego sądu wydane w trybie
zabezpieczenia. Podzielając pogląd Sądu I instancji, że w poprzednim stanie
prawnym, znajdującym w sprawie zastosowanie, nie było przepisu
rozstrzygającego o wygaśnięciu zabezpieczenia, to jednak – w ocenie Sądu
odwoławczego – sam tytuł zabezpieczenia przesądził o swojej tymczasowości,
ponieważ wyraźnie z niego wynika, że powództwo zabezpieczono „na czas trwania
postępowania w sprawie”. Tymczasem postępowanie w sprawie, w której udzielono
zabezpieczenia, zostało już zakończone, co potwierdza kopia odpisu
prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 14 kwietnia 2003 r. kończącego
sprawę oznaczoną sygn. Akt /…/.
W ocenie Sądu odwoławczego, czasowy zakres zabezpieczenia mogą
określać nie tylko powszechnie obowiązujące przepisy prawa, ale także orzeczenia
ustanawiające zabezpieczenie, a skoro tak, to wobec zakończenia postępowania,
w którym ustanowiono zabezpieczenie upadł także tytuł zabezpieczenia. Sąd ten
zarazem uznał, że brak jest przeszkód do wpisania do księgi wieczystej dłużnika
hipoteki przymusowej zwykłej na podstawie prawomocnego orzeczenia Sądu
(art. 109 ust. 1 u.k.w.h.), co wymagałoby jednak wniosku wierzyciela.
Skarga kasacyjna uczestników postępowania małż. H. zaskarża w całości
postanowienie Sądu drugiej instancji, formułując zarzuty w ramach powołanych obu
podstaw kasacyjnych.
Wśród zarzutów określonych mianem naruszenia prawa materialnego
umieszczono zarzuty naruszenia:
- art. 109 ust. 1 u.k.w.h. przez uznanie go za możliwą podstawę wpisu hipoteki
przymusowej w sytuacji, gdy podstawą wpisu może być również art. 110
u.k.w.h.;
- art. 6268
§ 2 k.p.c. i art. 6269
przez przyjęcie, że sam wniosek o wykreślenie
hipoteki był wystarczającą podstawą do dokonania wpisu w postaci
wykreślenia zgodnie z żądaniem wnioskodawców i uznanie braku innych
przeszkód do dokonania tego wpisu;
4
- art. 7 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804) w zw. z art.
744 k.p.c. w brzmieniu sprzed jego nowelizacji dokonanej powołaną ustawą,
polegającego na niezastosowaniu tego przepisu k.p.c. i w konsekwencji
uznaniu upadku zabezpieczenia z powodu zasądzenia w całości
dochodzonego roszczenia na rzecz skarżących, a więc niezastosowania
przepisów k.p.c. do oceny upadku zabezpieczenia;
- art. 730 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji przez błędną wykładnię
odmawiającą zabezpieczeniu charakteru tymczasowości i ograniczenia
czasowego, który jednak w sprawie nie był oznaczony;
- art. 6268
k.p.c. przez błędną interpretację polegającą na przyjęciu obowiązku
co najmniej dwukrotnego składania wniosku mającego stanowić faktyczne
zabezpieczenie praw wierzyciela.
Zarzut zgłoszony w ramach drugiej podstawy kasacyjnej obejmuje
naruszenie art. 371 k.p.c. w zw. z art. 372 k.p.c. przez doręczenie skarżącym
apelacji w sposób uniemożliwiający im wniesienie odpowiedzi na apelację, a więc
pozbawienie ich możliwości przedstawienia Sądowi odwoławczemu stanowiska
w sprawie.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej akcentuje się okoliczność, że art. 744
k.p.c., w brzmieniu znajdującym zastosowanie w sprawie, nie przewidywał upadku
zabezpieczenia w razie wydania orzeczenia uwzględniającego powództwo, a więc
ustanowiona hipoteka przymusowa nie podlegała wykreśleniu z tej przyczyny.
W odpowiedzi wnioskodawców na skargę kasacyjną wniesiono o odrzucenie
skargi, ewentualnie o odmowę jej przyjęcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec trafności części
spośród zgłoszonych w niej zarzutów.
Zasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. i art. 6269
k.p.c.
poprzez błędne uznanie za wystarczającą podstawę do dokonania żądanego
wpisu, w postaci wykreślenia hipoteki, samego wniosku o wykreślenie tego
5
ograniczonego prawa rzeczowego, w którym to wniosku wnioskodawcy powołali się
na wydane w dniu 2 grudnia 2002 r., w sprawie oznaczonej sygn. akt 1380/02,
postanowienie zabezpieczające powództwo na czas trwania postępowania
o zapłatę, wszczętego przez skarżących w niniejszej sprawie przeciwko
podmiotowi nieuczestniczącemu w niniejszym postępowaniu wieczystoksięgowym.
Sąd drugiej instancji, odwołując się do brzmienia sentencji wymienionego
postanowienia zabezpieczającego powództwo na czas trwania postępowania
o zapłatę, uznał, że zakończenie tego postępowania prawomocnym wyrokiem
spowodowało skutek w postaci upadku tytułu zabezpieczenia, a to wobec braku
w poprzednim stanie prawnym przepisu rozstrzygającego o wygaśnięciu
zabezpieczenia. Uznanie przez Sąd odwoławczy, że skutek taki wystąpił
spowodowało wydanie orzeczenia reformatoryjnego, którym utrzymano w mocy
dokonany przez referendarza sądowego wpis w postaci wykreślenia hipoteki
przymusowej kaucyjnej.
W tej sytuacji zarzut skarżących naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. oraz art. 6269
k.p.c. okazał się uzasadniony wobec braku stanowczego ustalenia w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia jakie dokumenty były dołączone do wniosku o wpis,
a w szczególności czy wśród dołączonych do wniosku dokumentów było
postanowienie o zabezpieczeniu powództwa, którego sentencja spowodowała
wydanie rozstrzygnięcia zaskarżonego skargą kasacyjną. Tymczasem uregulowana
w art. 6268
§ 2 k.p.c. kognicja Sądu wieczystoksięgowego jest zawężona, bo
ograniczona do badania jedynie treści i formy wniosku, dołączonych do wniosku
dokumentów oraz treści księgi wieczystej. Ten zakres kognicji sądu w niniejszym
postępowaniu dotyczy Sądów obu instancji: pierwszej instancji (sądu rejonowego) –
przy badaniu wniosku o wpis i drugiej instancji (sądu okręgowego) – przy
rozpoznawaniu apelacji od wpisu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca
2008 r., II CSK 115/08, niepubl.).
W tej sytuacji, wobec braku w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia
jednoznacznych ustaleń odnośnie do katalogu dokumentów dołączonych do
wniosku, nie można odmówić racji skarżącym, że zaskarżone postanowienie
zapadło z przekroczeniem granic kognicji sądu wieczystoksięgowego, zakreślonych
przez art.. 6268
§ 2 k.p.c. Przyjęte przez Sąd odwoławczy za podstawę dokonania
6
zaskarżonego wpisu (wykreślenia) postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 2
grudnia 2002 r. o udzieleniu zabezpieczenia na czas trwania postępowania o
zapłatę, zostało bowiem – co zasadnie zakwestionowano w skardze kasacyjnej –
poddane merytorycznej ocenie w zakresie czasu trwania zabezpieczenia, bez
uprzedniego jednoznacznego przesądzenia czy ocena tego dokumentu objęta była
ograniczonym zakresem kognicji sądu wieczystoksięgowego określonym w art.
6268
§ 2 k.p.c., a w konsekwencji czy nie wystąpiły podstawy do oddalenia wniosku
o wpis określone w art. 6269
k.p.c. Ustalony w sprawie stan faktyczny nie pozwalał
na jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy dopuszczalny zakres kognicji sądu
wieczystoksięgowego umożliwiał sądowi drugiej instancji dokonywania w tym
postępowaniu weryfikacji i oceny sentencji postanowienia wydanego
w postępowaniu zabezpieczającym w toku innego postępowania o zapłatę. Zarzut
naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. należało więc uznać za uzasadniony w ustalonym
stanie faktycznym. W konsekwencji trafny okazał się zarzut obrazy art. 6269
k.p.c.
ponieważ zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego nie stwarzał w ustalonym
stanie faktycznym stanowczych podstaw pozwalających na badanie i ocenianie
dokumentu wskazanego przez Sąd drugiej instancji jako podstawy dokonania wpisu
(wykreślenia) w orzeczeniu reformatoryjnym.
Trafny okazał się również zarzut naruszenia art. 7 ustawy z dnia 2 lipca
2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804) w związku z art. 744 k.p.c. w brzmieniu sprzed
jego nowelizacji dokonanej tą ustawą. Po pierwsze, Sąd odwoławczy błędnie uznał,
aprobując stanowisko Sądu pierwszej instancji, że w poprzednim stanie prawnym,
znajdującym w niniejszej oprawie zastosowanie, nie było przepisu rozstrzygającego
o wygaśnięciu (poprawniej: o upadku) zabezpieczenia. Tymczasem z mocy art. 7
powołanej ustawy wydanie postanowienia zabezpieczającego w dniu 2 grudnia
2002 r. oznaczało, że do tego postępowania zabezpieczającego, a więc
wszczętego jeszcze przed dniem wejścia w życie tej ustawy, tj. przed dniem
5 lutego 2005 r. (v. art. 13 ustawy), należało stosować przepisy dotychczasowe,
w tym także przepis art. 744 k.p.c. w dawnym brzmieniu określającym przesłanki
upadku zabezpieczenia.
7
Z mocy tego przepisu, w brzmieniu obowiązującym przed dniem 5 lutego
2005 r., przesłankami upadku zabezpieczenia były: prawomocny zwrot albo
odrzucenie pozwu lub wniosku, oddalenie powództwa lub wniosku albo umorzenie
postępowania. Katalog ówczesnych przesłanek upadku zabezpieczenia nie
przewidywał więc przesłanki w postaci uwzględnienia powództwa.
W piśmiennictwie stwierdzono stanowczo, że uzyskanie wówczas przez
uprawnionego orzeczenia uwzględniającego zabezpieczone roszczenie i możliwość
jego wykonania w trybie egzekucyjnym nie wywierało skutku wobec wydanego
wcześniej tytułu zabezpieczającego, a więc nie powodowało upadku tego
zabezpieczenia. W orzecznictwie przyjęto również, że w szczególnej sytuacji nawet
umorzenie postępowania nie powoduje przewidzianego w art. 744 k.p.c. upadku
zabezpieczenia polegającego na obciążeniu nieruchomości hipoteką przymusową
(uchwała SN z dnia 28 kwietnia 2010 r., III CZP 2/10; OSNC 2010/10/134).
W konsekwencji, uprawniony mógł w ówczesnym stanie prawnym uzyskać
obok tytułu zabezpieczającego także tytuł wykonawczy, a stan wynikający
z równoczesnego istnienia obu tytułów mógł utrzymywać się przez długi okres.
Dopiero w odniesieniu do postępowań zabezpieczających wszczętych poczynając
od dnia 5 lutego 2005 r. wprowadzono regulację, że zabezpieczenie upada, co do
zasady, po upływie miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego
roszczenie, które zostało zabezpieczone.
Zasadność ocenionych powyżej zarzutów skargi kasacyjnej spowodowała jej
uwzględnienie, natomiast pozostałe zarzuty okazały się pozbawione uzasadnionych
podstaw, uwzględniając kształt żądania będącego przedmiotem wniosku.
Przepis art. 109 ust. 1 u.k.w.h. stanowi podstawę uzyskania hipoteki
przymusowej, a więc dokonania wpisu polegającego na ujawnieniu określonego
prawa w księdze wieczystej, podczas gdy przedmiotem żądania wniosku
w niniejszym postępowaniu jest wpis ale polegający na wykreśleniu, a nie na
uzyskaniu hipoteki. Sąd odwoławczy powołał ten przepis dokonując swoistej choć
zbędnej „porady prawnej” w odniesieniu do możliwości uzyskania hipoteki na
podstawie prawomocnego orzeczenia sądu, co wykracza jednak poza zakres
przedmiotowy niniejszego postępowania wyznaczony żądaniem wniosku.
8
Zarzut błędnej wykładni art. 730 k.p.c. okazał się chybiony, ponieważ
w żadnym miejscu uzasadnienia zaskarżonego postanowienia Sąd drugiej instancji
nie dokonywał wykładni wymienionego przepisu.
Również zarzut błędnej interpretacji art. 6268
k.p.c. w kształcie
sformułowanym w pkt 1.5. skargi kasacyjnej jest bezzasadny, ponieważ w żadnym
miejscu uzasadnienia zaskarżonego postanowienia Sąd Okręgowy nie dokonał
przypisanej mu przez skarżących interpretacji tego przepisu, a mającej się
przejawiać w obowiązku skarżącego złożenia dwóch wniosków o wpis.
Wreszcie, jako pozbawione uzasadnionych podstaw należało ocenić zarzuty
naruszenia art. 371 k.p.c. w zw. z art. 372 k.p.c., ponieważ uzasadnienie tych
zarzutów abstrahuje od przedmiotu ich regulacji, a skarżący, poza gołosłownym
stwierdzeniem nawet nie podjął próby wykazania, aby zarzucane ich naruszenie
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, co przesądza o braku niezbędnej
przesłanki, określonej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., uzasadniającej wystąpienie
drugiej podstawy kasacyjnej.
Z podanych wyżej przyczyn Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a o kosztach postępowania
kasacyjnego orzekł na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
9
md