Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 360/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku J. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o przeniesienie odpowiedzialności za składki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 lipca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Decyzją z 18 września 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązał
J. M. do zapłaty kwoty 202.876,79 zł wraz z odsetkami za zwłokę z tytułu
nieopłaconych składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz
2
Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych jako wspólnika P-T s.c. – Z. K., J. M.
J. M. wniósł odwołanie od tej decyzji, zarzucając organowi rentowemu
błędne ustalenie wysokości zobowiązań z tytułu zaległych składek oraz naruszenie
zasady niedziałania prawa wstecz. Wniósł o zmianę zaskarżonej decyzji poprzez jej
uchylenie w części dotyczącej zaległych składek za 2000 r., 2001 r. i 2002 r.
Ubezpieczony podniósł zarzut przedawnienia zaległych składek oraz stwierdził, że
w stosunku do zobowiązań określonych w zaskarżonej decyzji nie została wszczęta
egzekucja i nie ustanowiono również zabezpieczenia hipotecznego na
nieruchomości.
Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w punkcie pierwszym
wyroku z dnia 10 września 2009 r. zmienił zaskarżoną decyzję i orzekł, że
ubezpieczony J. M. jako wspólnik P-T s.c. nie jest zobowiązany do zapłaty składek
na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych za miesiące maj 2000 r., wrzesień 2000 r.,
grudzień 2000 r. oraz styczeń 2001 r., w punkcie drugim w pozostałym zakresie
odwołanie oddalił.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia i rozważania Sądu
pierwszej instancji. Decyzją z dnia 8 maja 2002 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych zobowiązał J. M. do zapłaty kwoty 31.852,08 zł z tytułu nieopłaconych
składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Ubezpieczeń
Zdrowotnych, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych jako wspólnika P-T s.c. – Z. K., J. M. Identyczną decyzję Zakład
Ubezpieczeń Społecznych wydał w stosunku do Z. K. Decyzje te zostały doręczone
obu wspólnikom w dniu 10 maja 2002 r. i stały się ostateczne (prawomocne).
Na podstawie decyzji z dnia 18 września 2007 r. podstawą
odpowiedzialności wspólnika spółki cywilnej za zaległości spółki w nieopłaceniu
składek na ubezpieczenie społeczne był przepis art. 115 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz. U. z 2005 r.. Nr 8, poz. 60 ze zm.), który w
niniejszej sprawie znalazł zastosowanie z mocy regulacji art. 31 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j.: Dz.U. z 2009 r. Nr
205, poz. 1585 ze zm.).
3
Sąd stwierdził, że w 2002 r. pozwany wydał decyzję określającą zaległości
ubezpieczonego w zapłacie składek jako wspólnika spółki cywilnej, co skutkowało
tym, iż mocy art. 24 ust. 5d ustawy systemowej należności określone decyzją z dnia
8 maja 2002 r. nie uległy przedawnieniu. Jak wynikało to z treści zaskarżonej
decyzji zadłużenie z tytułu nieuregulowanych składek dotyczyło okresów za
ubezpieczenie społeczne maja 2000 r., września 2000 r., od grudnia 2000 r. do
stycznia 2001 r., od kwietnia 2001 r. do maja 2001 r., od lipca do marca 2003 r.; za
ubezpieczenie zdrowotne od lipca 2001 r. do maja 2003 r.; za Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych od lipca 2001 r. do marca
2003 r. Zatem zważywszy na regulację art. 118 Ordynacji podatkowej decyzja o
odpowiedzialności J. M. mogła zostać wydana w ciągu 5 lat od końca roku
kalendarzowego, w którym powstała zaległość. Uwzględniając powyższy okres
przedawnienia odpowiedzialność wnioskodawcy J. M. za zaległe składki
ograniczyła się do następujących należności: z tytułu ubezpieczeń społecznych za
okres od kwietnia 2001 r. do maja 2001 r., od lipca 2001 r. do marca 2003 r.; z
tytułu ubezpieczenia zdrowotnego za okres od lipca 2001 r. do maja 2003 r.; na
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od
lipca 2001 r. do maja 2003 r. wraz z należnymi od tych świadczeń odsetkami.
Na skutek apelacji J. M. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych wyrokiem z dnia 13 lipca 2010 r. apelację oddalił jako nieuzasadnioną.
Sąd Apelacyjny zaakceptował w całości ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji, traktując je jak własne, nie widząc w związku z tym konieczności ich
ponownego szczegółowego przytaczania. Odnosząc się do zarzutu przedawnienia
Sąd Apelacyjny podzielił w pełni rozważania Sądu Okręgowego. Apelujący nie
podniósł żadnych argumentów przeciwnych, które zasługiwałyby na uwzględnienie.
W konsekwencji uprawniony był wniosek, że zważywszy na regulację art. 118
Ordynacji podatkowej decyzja o odpowiedzialności J. M. mogła zostać wydana w
ciągu 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość. Jeżeli
chodzi o zobowiązań z tytułu składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych za
2000 r. - maj 2000 r., wrzesień 2000 r., grudzień 2000 r. - decyzja mogła być
wydana do końca 2005 r., za 2001 r. - styczeń 2001 r. - decyzja mogła być wydana
do końca 2006 r. Natomiast zaskarżona decyzja wydana została odnośnie wyżej
4
wymienionych okresów dopiero we wrześniu 2007 r., a zaległości te nie zostały
wskazane w decyzji z dnia 8 maja 2002 r., więc nie można było w stosunku do nich
zastosować art. 24 ust 5d ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych. Pozostałe należności - z tytułu składek na Fundusz
Ubezpieczeń Społecznych za okres od kwietnia 2001 r. do maja 2001 r., od lipca
2001 r. do lutego 2002 r., oraz Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz Pracy
i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od lipca 2001 r. do
lutego 2002 r. zostały objęte decyzją z dnia 8 maja 2002 r. a więc nie uległy
przedawnieniu. Podobnie nie przedawniły się należności z tytułu składek za dalszy
okres tj. od marca 2002 r. do marca 2003 r., ponieważ od końca 2002 r. do dnia
wydania zaskarżonej decyzji nie minęło 5 lat. Sąd Okręgowy trafnie przyjął, że
wnioskodawca nie przedłożył żadnych merytorycznych zarzutów co do wyliczeń
zaległych składek przez organ rentowy, ani dowodów na okoliczność wypłat nie
ujętych przez organ rentowy. Wyliczenia organu rentowego były czytelne i jasne.
Wnioskodawca kwestionując te wyliczenia, powinien wykazać to zgodnie z
ciążącym na nim ciężarem dowodu. Ponadto apelujący błędnie podnosił, że
podstawową przesłanką odpowiedzialności wspólnika spółki cywilnej za
nieuiszczone składki jest bezskuteczność egzekucji wobec spółki. Wymóg
wykazania bezskuteczności egzekucji został wymieniony w art. 116 Ordynacji
podatkowej, który dotyczy spółek kapitałowych. Warunku tego ustawodawca nie
zawarł przy odpowiedzialności wspólnika spółki cywilnej w myśl art. 115 Ordynacji
podatkowej, gdyż spółka cywilna nie posiada majątku i nie ma z czego
przeprowadzać egzekucji. Zaskarżona decyzja kontynuuje stan prawny
zainicjowany decyzją z 8 maja 2002 r., która nie została zaskarżona. Adresatem
decyzji z dnia 8 maja 2002 r. byli wspólnicy spółki cywilnej – J. M. i Z. K., w
konsekwencji uznać należało, że Sąd Okręgowy prawidłowo uznał, że J. M. ponosi
odpowiedzialność jako wspólnik P-T s.c. Z. K., J. M. za zaległe składki w okresach
wskazanych przez Sąd pierwszej instancji.
Ubezpieczony J. M. zaskarżył opisany wyżej wyrok Sądu Apelacyjnego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych skargą kasacyjną w całości, zarzucając mu
naruszenie prawa materialnego przez naruszenie przepisu art. 24 ust. 5d ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137,
5
poz. 887 ze zm.) poprzez jego niezastosowanie do należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne za okres od kwietnia 2001 r. do lutego 2002 r. oraz
naruszenie przepisów postępowania, mające wpływ na wynik postępowania,
poprzez rozpoznanie tylko jednego odwołania, a nie trzech złożonych przez
ubezpieczonego.
Odnośnie do zarzutu naruszenia przepisów prawa materialnego
ubezpieczony wskazuje, iż decyzja z dnia 8 maja 2002 r. nie została wydana w
trybie art. 115 ustawy Ordynacja podatkowa. Jako podstawę prawną przedmiotowej
decyzji pozwany wskazał art. 103 k.p.a. oraz przepis art. 83 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Decyzja ta nie została zaskarżona i stała się ostateczna
w toku postępowania, mimo jej oczywistej wadliwości w zakresie sformułowania
podstawy prawnej. Sądy orzekające w przedmiotowej sprawie błędnie jednak
uznały, iż należności wynikające z przedmiotowej decyzji się nie przedawniły. Nie
można podzielić stanowiska, które zaprezentował Sąd drugiej instancji, że
zaskarżona decyzja, tj. decyzja wydana w dniu 18 września 2007 r. kontynuuje stan
prawny zainicjowany decyzją z dnia 8 maja 2002 r. Ubezpieczony mógłby się
zgodzić z tezą o kontynuacji stanu prawnego zainicjowanego prawomocną decyzją
z dnia 8 maja 2002 r., jednakże tylko co do należności za okres od marca 2002 r.
do marca 2003 r., nie co do tych należności, których wysokość została ustalona w
treści wcześniej wydanej decyzji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona. Przepisy art. 83 ust. 1 i 2
ustawy systemowej stanowią odpowiednio, że Zakład wydaje decyzje w zakresie
indywidualnych spraw, dotyczących w szczególności: zgłaszania do ubezpieczeń
społecznych; przebiegu ubezpieczeń; ustalania wymiaru składek i ich poboru, a
także umarzania należności z tytułu składek; ustalania uprawnień do świadczeń z
ubezpieczeń społecznych; wymiaru świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Od tych
właśnie decyzji przysługuje odwołanie do właściwego sądu w terminie i według
zasad określonych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. Struktura
poszczególnych ustępów przepisu art. 83 ustawy systemowej nie jest przypadkowa;
pomiędzy ust. 1, a ust. 2 zachodzi ścisły związek systemowy. Co prawda katalog
spraw indywidualnych określony w ust. 1 tego przepisu (gdzie od decyzji Zakładu
6
będzie przysługiwało prawo odwołania do właściwego sądu) nie ma oczywiście
charakteru zamkniętego, to jednak ogranicza on się wyłącznie do spraw
indywidualnych, które swoją podstawę materialnoprawną wywodzą ze stosownych
ustaw, wchodzących w skład systemu ubezpieczeń społecznych. W niniejszej
sprawie decyzja organu rentowego z dnia 8 maja 2002 r. spełniała wyżej
wymienione kryteria i nie można podzielić stanowiska skarżącego o oczywistej
wadliwości tej decyzji w zakresie sformułowania podstawy prawnej. Przyjmując
nawet, iż wskazana decyzja dotknięta była wadami natury formalnej, uznać należy,
że postępowanie sądowe w sprawach z zakresu prawa ubezpieczenia społecznego
skupia się na wadach wynikających z naruszenia prawa materialnego i kwestia wad
decyzji administracyjnych spowodowanych naruszeniem przepisów postępowania,
pozostaje poza przedmiotem tego postępowania. W związku z tym, wśród
przewidzianych w przepisach kodeksu postępowania cywilnego sposobów
rozpoznania odwołania przez sąd nie przewidziano stwierdzania nieważności
decyzji organu rentowego, nawet przy odpowiednim stosowaniu art. 180 § 1 k.p.a.
Sąd ubezpieczeń społecznych - jako sąd powszechny - może i powinien dostrzegać
jedynie takie wady formalne decyzji administracyjnej, które decyzję tę dyskwalifikują
w stopniu odbierającym jej cechy aktu administracyjnego jako przedmiotu
odwołania. Stwierdzenie takiej wady następuje jednak tylko dla celów postępowania
cywilnego i ze skutkami dla tego tylko postępowania - por. wyrok z dnia 28
października 2009 r., I UK 132/09 (LEX nr 570121) i postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010 r., I UK 238/09 (LEX nr 577819). Podobne
stanowisko było również prezentowane w postanowieniach Kolegium
Kompetencyjnego przy Sądzie Najwyższym z dnia 25 lutego 2003 r., III KKO 16/02
(OSNP 2004 nr 6, poz. 109) oraz III KKO 18/02 (OSNP 2004 nr 5, poz. 91). W
drugim z tych orzeczeń Kolegium Kompetencyjne wyraziło pogląd, iż żądanie
strony zmierzające do stwierdzenia nieważności decyzji wydanej w sprawie z
zakresu ubezpieczeń społecznych podlega rozpoznaniu albo jako odwołanie od tej
decyzji, albo jako wniosek o ponowne ustalenie uprawnień z tego ubezpieczenia,
rozstrzygany nową decyzją, która może być zaskarżona do sądu ubezpieczeń
społecznych.
7
Mając na uwadze okoliczność, że decyzja z 8 maja 2002 r. nie została
zaskarżona, to w niniejszej sprawie treść decyzji z dnia 18 września 2007 r.
wyznacza przedmiot i zakres rozpoznania. Powyższe stanowisko poparte jest
utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, w którym przyjmuje się, że w
sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych przedmiot rozpoznania sprawy
sądowej wyznacza decyzja organu rentowego, od której wniesiono odwołanie (por.
postanowienia z dnia 20 stycznia 2010 r., II UZ 49/09, LEX nr 583831 i z dnia 13
maja 1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 601 oraz wyrok z dnia 23
kwietnia 2010 r., II UK 309/09, LEX nr 604210). Innymi słowy sądy w niniejszej
sprawie nie mogły orzekać w zakresie i przedmiocie decyzji z 8 maja 2002 r.
Przechodząc do oceny zarzutu skargi kasacyjnej dotyczącej naruszenia art.
24 ust. 5d ustawy systemowej, przede wszystkim podkreślić należy, że termin
przedawnienia wskazany w przepisie art. 24 ust. 5d ustawy systemowej dotyczy
egzekucji należności wynikających z wydanej uprzednio decyzji o
odpowiedzialności osób trzecich za zobowiązania składkowe. Zgodnie z nim
przedawnienie należności z tytułu składek wynikających z decyzji o
odpowiedzialności osoby trzeciej lub następcy prawnego następuje po upływie 5
lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym decyzja została wydana.
Oczywiste jest, że zobowiązanie objęte zaskarżoną decyzją nie może być oceniane
pod kątem terminu przedawnienia, który może się rozpocząć dopiero po jej
wydaniu. Powszechnie w orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że decyzja o
odpowiedzialności osoby trzeciej za zaległości podatkowe, a więc i składkowe ma
charakter konstytutywny (por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia
2008 r., II UZP 6/08, OSNP 2009 nr 7-8, poz. 102, wyrok Sądu Najwyższego z dnia
23 października 2006 r., I UK 126/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 331, wyrok
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 8 marca 2007 r., V
SA/Wa 440/07, LEX nr 338247, A. Olesińska: "Odpowiedzialność osób trzecich za
zobowiązania podatkowe", Lublin, 2000, s. 70). Odpowiedzialność osoby trzeciej
powstaje zatem dopiero w dniu wydania i doręczenia decyzji i wtedy otwiera się
możliwość egzekwowania zobowiązania określonego tą decyzją, co do której
zastosowanie będzie miał przepis art. 24 ust. 5d ustawy systemowej. Zatem przepis
ten aktualizuje się dopiero na etapie postępowania egzekucyjnego, czyli w sytuacji,
8
gdy chodzi o wykonanie zobowiązania wynikającego z prawomocnej decyzji
dotyczącej obciążenia osoby trzeciej (w tym przypadku wspólnika spółki cywilnej,
za zaległości składkowe tej spółki).
Zobowiązanie objęte zaskarżoną decyzją w postępowaniu sądowym mogło
być oceniane pod kątem terminu przedawnienia z art. 24 ust. 4 ustawy systemowej,
od momentu wymagalności tych zobowiązań w postaci należności z tytułu składek
(w tym przypadku termin przedawnienia wynosi 10 lat.) oraz art. 118 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. W
myśl tego przepisu nie można wydać decyzji o odpowiedzialności podatkowej
osoby trzeciej, jeżeli od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość
podatkowa, upłynęło 5 lat. Innymi słowy przepis ten znajdując odpowiednie
zastosowania na mocy art. 31 ustawy systemowej w prawie ubezpieczeń
społecznych, wprowadzając zakaz wydawania decyzji o odpowiedzialności za
składki osób trzecich, jeżeli od końca roku kalendarzowego, w którym obowiązek
zapłaty składek powstał upłynęło 5 lat. W niniejszej sprawie powyższy zakaz
dotyczyłby niezapłaconych składek wymagalnych do 31 grudnia 2001 r. Skarga
kasacyjna w swoich podstawach nie zawiera naruszenia art. 118 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, co
skutkuje tym, że Sąd Najwyższy w myśl art. 39813
§ 1 k.p.c. nie jest władny orzekać
wykraczając poza granice zaskarżenia oraz granice podstaw skargi kasacyjnej.
W kwestii zarzutu naruszenia przepisów postępowania, mające wpływ na
wynik postępowania, poprzez rozpoznanie tylko jednego odwołania, a nie trzech
złożonych przez ubezpieczonego. Po pierwsze, skarżący nie wskazał jaki
konkretnie został naruszony przepis kodeksu postępowania cywilnego, co już z
tego powodu uniemożliwiło Sądowi Najwyższemu dokonania w skardze kasacyjnej
kontroli tego naruszenia. Po drugie, sam skarżący przyznaje, że pozostałe dwie
decyzje wydane w celu uaktualnienia zabezpieczenia hipotecznego na
nieruchomości różnią się od decyzji z dnia 18 września 2007 r., przede wszystkim
treścią petitum odwołania, w części identyfikującej konkretną decyzję, a w warstwie
uzasadnienia pozostają tożsame.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.
9