Sygn. akt II CSK 427/10
POSTANOWIENIE
Dnia 1 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa Elżbiety i Katarzyny A.
– wspólniczek spółki cywilnej M.
przeciwko Gminie Ł. - Administracji Nieruchomościami o zapłatę 76.654,32 zł,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 1 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódek
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 22 stycznia 2010 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego z
dnia 10 lipca 2009 r. i odrzuca pozew
2) zasądza od powódek solidarnie na rzecz pozwanej kwotę
5.400 (pięć tysięcy czterysta) zł tytułem kosztów procesu
za obie instancje.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 10 lipca 2009 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo
Elżbiety oraz Katarzyny A. – wspólniczek spółki cywilnej „M.” skierowane
przeciwko Gminie Ł. – Administracji Nieruchomościami o ustalenie nieistnienia
wierzytelności oraz zasądził od powódek na rzecz pozwanego kwotę 3.600 zł
tytułem kosztów zastępstwa procesowego. Apelację powódek od tego orzeczenia
Sąd Okręgowy oddalił wyrokiem z dnia 22 stycznia 2010 r.
Sądy obydwu instancji przyjęły za podstawę rozważań ustalenia faktyczne
zgodnie z którymi powódki zawarły z pozwaną w dniu 15 kwietnia 2004 r. umowę
najmu lokalu użytkowego z zamiarem prowadzenia w nim apteki. Czynsz określony
był na kwotę 3.300,79 zł miesięcznie, z możliwością waloryzacji. Umowa została
zawarta na czas nieoznaczony w wyniku przetargu. Pozwana mogła rozwiązać ją
bez zachowania okresu wypowiedzenia m.in. w wypadku zwłoki najemcy w zapłacie
czynszu i innych opłat za dwa pełne okresy płatności. Powódki zapoznały się ze
stanem technicznym lokalu zanim go przejęły. Początkowo powódki regulowały
należności czynszowe, następnie zaprzestały ich uiszczania.
Pozwana pismem z dnia 13 lipca 2005 r. rozwiązała umowę najmu ze
skutkiem na 31 lipca 2005 r., a od 1 sierpnia 2005 r. zaczęła naliczać
odszkodowanie za zajmowanie lokalu bez tytułu prawnego w wysokości
odpowiadającej dotychczasowemu czynszowi i wystąpiła na drogę sądową
w sprawie GC 637/08 o zapłatę kwoty 76.654,32 zł. Lokal odzyskała dopiero
3 października 2007 r. w wyniku eksmisji komorniczej powódek.
Powódki twierdziły iż w spornym lokalu nie mogły prowadzić apteki ze
względu na brak pozwolenia na użytkowanie i wyliczyły swoją wierzytelność
w stosunku do pozwanej na ok. 900000 zł (koszty adaptacji lokalu – ok. 150.000
zł oraz utracone korzyści z powodu niemożności podjęcia zamierzonej działalności
w kwocie ok. 750.000 zł). Oświadczenie o potrąceniu wierzytelności wzajemnej
z roszczeniem pozwanej z tytułu zapłaty za bezumowne korzystanie z lokalu
złożyły w dniu 12 listopada 2008 r. Wierzytelność tę przedstawiły do potrącenia
w sprawie GC 637/08, zarzut nie stał się jednak przedmiotem badania z uwagi na
ograniczenia przewidziane w art. 47914
§ 4 k.p.c. (powódki nie dysponowały
dokumentami potwierdzającymi ich roszczenie).
3
W tej sytuacji powódki wystąpiły z niniejszym powództwem o ustalenie
nieistnienia wierzytelności, podnosząc, że swojej należności nie mogą dochodzić
w innym postępowaniu z uwagi na upływ terminu przedawnienia, nie mogą też
zgłosić zarzutu potrącenia w sprawie o zapłatę, ponieważ nie mogą swojej
wierzytelności udowodnić dokumentami.
Sąd Rejonowy oddalił powództwo uznając, że powódki nie mają interesu
prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia wierzytelności pozwanej, ponieważ
mogły zaspokoić swoje pretensje występując przed upływem przedawnienia
z roszczeniem o zwrot nakładów na remont spornego lokalu i odszkodowanie
z tytułu utraconych korzyści. Mogły też zadbać o udokumentowanie poniesionych
nakładów, co umożliwiłoby im skorzystanie z zarzutu potrącenia w sprawie GC
637/08. Wytoczenie niniejszego powództwa Sąd Rejonowy uznał za próbę obejścia
przepisów o przedawnieniu oraz o potrąceniu w postępowaniu gospodarczym.
Sąd ocenił ponadto, że rozwiązanie umowy najmu nie pozbawiło pozwanej prawa
domagania się zapłaty za korzystanie z jej lokalu.
Sąd Okręgowy, rozpatrujący apelację powódek, zgodził się z oceną, że
powódki nie mają interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia nieistnienia
wierzytelności jak również, że rozpatrywana obecnie sprawa ma na celu obejście
zakazu przewidzianego w art. 47914
§ 4 k.p.c. oraz przepisów o przedawnieniu
roszczeń. Jego zdaniem podnoszona przez apelujące okoliczność, że ich
wierzytelność jest przedawniona nie zamyka możliwości jej dochodzenia,
ponieważ wierzytelność nadal istnieje jako zobowiązanie niezupełne. Nie można
jej przymusowo wyegzekwować jedynie w przypadku podniesienia przez dłużnika
zarzutu przedawnienia, a ponieważ powódki nie wystąpiły z powództwem, nie
wiadomo, czy pozwana podniosłaby taki zarzut. W jego braku
przedawnionego roszczenia można dochodzić skutecznie. Dodatkowo Sąd
Okręgowy wskazał, że wierzytelność z tytułu utraconych korzyści nie jest
przedawniona, skoro roszczenie to zostało bliżej sprecyzowane dopiero
w oświadczeniu o potrąceniu i od tego dnia, zgodnie z przepisem art. 120 k.c. –
może biec termin jej 3-letniego przedawnienia. Co do przedawnienia
wierzytelności powódek o zapłatę 150.000 zł Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na
niejednoznaczne określenie jej źródeł. Doszedł jednakże do przekonania, że
4
roszczenie byłoby całkowicie lub w znacznej części przedawnione zarówno
w wypadku, gdyby wierzytelność dotyczyła rozliczenia nakładów na rzecz najętą
(ulegających przedawnieniu z terminie roku od dnia zwrotu lokalu), jak też
w wypadku, gdyby chodziło naprawienie szkody wynikającej z zapłaty czynszu
i innych opłat (przedawniających się w terminie 3-letnim). Sąd wytknął, że powódki
nie sprecyzowały, które konkretnie roszczenie potrącają z wierzytelnością
pozwanej.
Sąd Okręgowy uznał również za nietrafny zarzut błędnej wykładni
oświadczenia pozwanej o wypowiedzeniu umowy najmu. Wyjaśnił, że
wypowiedzenie doprowadziło do wygaśnięcia tej umowy, a rozróżnienie stosunku
najmu od umowy najmu jest nieuzasadnione i niepotrzebne. Postanowienie
dotyczące obowiązków byłego najemcy po wygaśnięciu umowy Sąd
zinterpretował jako umowne określenie wysokości roszczenia
odszkodowawczego oraz jego podstawy.
Powódki złożyły skargę kasacyjną od powyższego wyroku, opierając ja na
obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenie
przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy zarzuciły
niewłaściwe zastosowanie art. 47914
§ 4 k.p.c. w związku z art. 391 § 2 k.p.c.;
art. 316 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. i art. 316 k.p.c. w związku z 385 k.p.c.
Z kolei podstawę naruszenie przepisów prawa materialnego wypełniły zarzutami
wadliwej wykładni art. 189 k.p.c.; niezastosowania art. 498 § 2 k.c. w związku z art.
499 k.c.; naruszenie art. 498 § 1 k.c. w związku z art. 504 k.c. i art. 505 k.c.
poprzez wprowadzenie dodatkowej przesłanki warunkującej skuteczność
oświadczenia o potrąceniu; niezastosowanie art. 502 k.c. w zw. z art. 499 k.c.
We wnioskach skarżące wniosły o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu
Okręgowego oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego z dnia 10 lipca
2009 r., wydanego w sprawie GC 696/08 oraz przekazanie sprawy Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Pierwszym problemem, który wymaga rozważenia w niniejszej sprawie, a który
nie był przedmiotem oceny Sądów obydwu instancji ,jest kwestia wzajemnego
stosunku powództwa o zapłatę, wytoczonego przez Gminę przeciwko powódkom do
niniejszej sprawy, ocenianego pod kątem tożsamości dochodzonych roszczeń. Artykuł
199 § 1 pkt 2 k.p.c. nakazuje bowiem odrzucić pozew jeżeli o to samo roszczenie
między tymi samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie
osądzona. Taka sytuacja jest też przyczyną nieważności postępowania przewidzianą
w art. 379 pkt 3 k.p.c., a nieważność postępowania Sąd Najwyższy bierze pod uwagę
z urzędu w granicach zaskarżenia (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Przystępując do analizy relacji między obydwoma sprawami toczącymi się
miedzy stronami stwierdzić trzeba, że tożsamość stron nie budzi wątpliwości, stan
sprawy w toku w wypadku postępowania o zapłatę również jest oczywisty. Wątpliwości
wiążą się jedynie z oceną, czy pomiędzy obydwoma sprawami występuje łącznik
w postaci tego samego roszczenia, stanowiącego przedmiot sprawy. Zgodnie
z przyjętą w piśmiennictwie i utrwaloną orzecznictwie wykładnią tożsamość roszczenia
zachodzi wówczas, kiedy jednakowy jest nie tylko przedmiot, ale także podstawa
roszczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71,
OSNCP 1971/12/226). W tym samym orzeczeniu Sąd Najwyższy wyjaśnił, że o braku
tożsamości przedmiotu sporu nie można mówić tylko dlatego, że w pierwszej
sprawie chodzi o zasądzenie, a w drugiej o ustalenie, bowiem żądanie zasądzenia
mieści w sobie implicite żądanie ustalenia. W niektórych orzeczeniach mówi się
wprawdzie o koniecznej tożsamości żądań (por. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 19 kwietnia 1999 r., III CKN 143/99, Lex nr 523569, czy wyrok
tego Sądu z dnia 24 marca 2011 r., I CSK 451/10), jednak analiza rozstrzyganych
stanów faktycznych wskazuje, że wymaganie jednakowości żądań odnosi się do
merytorycznej istoty powództwa, rozumianej jako zwrócenie się do sądu
o rozstrzygnięcie konkretnego, tożsamego w każdym aspekcie problemu
prawnego, wyrosłego na gruncie tych samych faktów. Najprościej mówiąc,
tożsamość roszczeń zachodzi, kiedy sąd ma w obu sprawach orzec o tym samym,
dysponując tymi samymi faktami, które mają spowodować ocenę tego samego
żądania i kiedy rozstrzygnięcie jednej ze spraw oznacza rozstrzygnięcie także
drugiej. Tak rozumiana tożsamość roszczeń występuje pomiędzy niniejszą sprawą
6
a sprawą o zasądzenie na rzecz Gminy należności za korzystanie przez pozwane z
lokalu.
W sprawie o zapłatę Gmina zgłosiła roszczenie o zapłatę odszkodowania za
niezwrócenie przez pozwane Katarzynę A. i Elżbietę A. (wspólniczki spółki
cywilnej) lokalu użytkowego po zakończeniu umowy najmu. W sprawie tej pozwane
podniosły zarzut potrącenia swojej wierzytelności wzajemnej o odszkodowanie,
powołując się na skutek potrącenia w postaci wygaśnięcia swojego długu.
Natomiast w niniejszej sprawie powódki wystąpiły przeciwko Gminie o ustalenie
nieistnienia tej samej wierzytelności, której powódka dochodzi w sprawie o zapłatę.
Przyczyną nieistnienia wierzytelności ma być jej umorzenie wskutek złożonego
przez powódki oświadczenia o potrąceniu wierzytelności wzajemnej. Nie ma więc
wątpliwości, że w obydwu sprawach przedmiotem oceny jest to samo roszczenie, w
obydwu chodzi o istnienie wierzytelności dochodzonej przez Gminę przeciwko
Elżbiecie i Katarzynie A. i w obydwu podnoszony jest argument o wygaśnięciu
wierzytelności na skutek jej umorzenia. Przyczyną wytoczenia rozpatrywanej
sprawy były ograniczenia procesowe w zakresie podniesienia zarzutu potrącenia w
sprawie o zapłatę, przewidziane w art. 47914
§ 4 k.p.c. Nie może to jednak
przesądzać o braku tożsamości roszczeń w obu sprawach. Po pierwsze dlatego,
że zarzut potrącenia został podniesiony w sprawie o zapłatę, a nawet stał się
przyczyną wniosku skarżących (oddalonego), by Sąd Rejonowy zwrócił się do
Trybunału Konstytucyjnego o kontrolę konstytucyjności art. 47914
§ 4 k.p.c. Po
drugie dlatego, że ograniczenie swobody powołania się na potrącenie
wierzytelności w sprawie gospodarczej nie pozostaje bez wpływu na ocenę
skuteczności złożonego oświadczenia o potrąceniu. W nauce podkreśla się, że
materialnoprawne regulacje dotyczące potrącenia i regulacje procesowe związane
z użyciem zarzutu z tytułu potrącenia nie są ze sobą zharmonizowane. Przyjęcie
założenia, które stanowi jeden z podstawowych zarzutów skargi kasacyjnej, że
złożenie oświadczenia o potrąceniu przez powódki spowodowało
materialnoprawny skutek w postaci wygaśnięcia wzajemnych wierzytelności,
powoduje, że z woli ustawodawcy dochodziłoby do sytuacji, w której zasądzana
jest wierzytelność nieistniejąca w chwili orzekania. Jednocześnie powszechnie
przyjmuje się, że w wypadku ograniczeń obrony pozwanego obejmujących brak
7
możliwości swobodnego podniesienia zarzutu potrącenia (np. art. 493 § 3 k.p.c.,
art. 5054
§ 2 k.p.c.) jak i wówczas kiedy podniesiony zarzut potrącenia nie został
uwzględniony nie ma przeszkód dochodzenia wierzytelności objętej takim zarzutem
w innym postępowaniu czy to w drodze powództwa, czy też poprzez złożenie
oświadczenia o potrąceniu i oparcia na podstawie z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
powództwa przeciwegzekucyjnego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20
listopada 1987 r., III CZP 69/87, OSNCP 1989/4/64; wyroki Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 28 lipca 2004 r., P 2/04, OTK-A 2004/7/72 czy z dnia 9
stycznia 2006 r., SK 55/04, OTK-A 2006/1/1). Taki kierunek rozumowania jest
konieczną konsekwencją uwzględnienia roszczenia, które być może już nie istnieje
(uległo umorzeniu), czego nie wiadomo z uwagi na brak podstaw do badania
podniesionego w procesie zarzutu potrącenia. Przy czym nie chodzi tylko o to, że
powództwo o wierzytelność objętą ograniczeniami z art. 47914
§ 4 k.p.c. nie
naruszałoby powagi rzeczy osądzonej. Skutek wyłączenia możliwości badania
zarzutu potrącenia jest dalej idący. Potrącenie dokonane w zgodzie z przepisami
materialnoprawnymi lecz nie nadające się do podniesienia zarzutu potrącenia
w procesie, z chwilą prawomocnego zasądzenia wierzytelności, która w wyniku
potrącenia by wygasła, stwarza wiążący strony stan potwierdzający istnienie
wierzytelności zasądzonej, co usuwa skutek złożonego wcześniej oświadczenia
o potrąceniu z uwagi na wynikający z prawomocnego wyroku stan związania tym
orzeczeniem (art. 365 § 1 k.p.c.). Nie może więc dojść do sytuacji, w której dłużnik
wierzytelności, której potrącenie nie mogło być badane we wcześniejszym
postępowaniu, następnie sam podniesie zarzut, że potrącenie wywarło jednak
skutek i roszczenie kierowane przeciwko niemu wygasło; ani też nie jest wyłączone
wykorzystanie drogi przewidzianej w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. poprzez złożenie
nowego oświadczenia o potrąceniu.
W rezultacie rozstrzygnięcie w sprawie o zapłatę pomiędzy stronami, nawet
jeżeli do badania zarzutu potrącenia nie dojdzie, wywrze skutek na stosunki
wzajemne stron związane z potrąceniem.
Wobec stwierdzenia tożsamości podstawy i przedmiotu roszczenia
w obydwu sprawach konieczne jest uchylenia wyroków sądów obydwu instancji
wydanych w sprawie niniejszej i odrzucenia pozwu na podstawie art. 39819
k.p.c.
8
i orzeczenie o kosztach procesu stosownie do wyniku sporu (art. 39821
k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 k.p.c.).
Rozpatrywanie w szerszym niż powyżej zakresie zarzutów zgłoszonych
w ramach podstaw kasacyjnych okazało się w tej sytuacji zbędne.
md