Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 327/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku R. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o nieobciążanie zwrotem świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 lutego 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu
Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w T. z
dnia 29 lipca 2008 r., i sprawę przekazuje temu Sądowi do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 24 lutego 2010 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy R. P. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w T. z dnia 29 lipca 2008 r., w sprawie przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, podzielając
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji oraz wydane orzeczenie, wskazując w
uzasadnieniu, że wprowadzenie organu rentowego w błąd w sposób świadomy jest
wystarczającą przesłanką powodującą obowiązek zwrotu przez wnioskodawcę
nienależnie pobranego świadczenia rentowego za okres od dnia 1 stycznia 2003 r.
do dnia 31 grudnia 2004 r. w kwocie 24741,10 zł wraz z ustawowymi odsetkami w
kwocie 6715,30 zł, zgodnie z art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst; Dz.U.
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
W stanie faktycznym sprawy, decyzją z dnia 19 grudnia 1986 r. ZUS
przyznał wnioskodawcy (ur. 11 lutego 1959 r.) rentę inwalidzką od dnia 1 marca
1986 r. w związku z orzeczeniem KIZ, zaliczającym wnioskodawcę do trzeciej
grupy inwalidzkiej w związku ze służbą wojskową. We wniosku z dnia 11 czerwca
1986 r. złożonym w Oddziale ZUS w Ł. wnioskodawca oświadczył, że nie składał
wcześniej wniosku o świadczenie ani go nie pobiera. Wobec zmiany adresu
zamieszkania wnioskodawcy na T. wypłatę renty od dnia 1 czerwca 1991 r. przejął
Oddział w G., a powyższe świadczenie wnioskodawca pobiera nieprzerwanie do
dnia dzisiejszego. W związku z toczącym się postępowaniem wyjaśniającym
dotyczącym jednoczesnego pobierania świadczeń rentowych przez wnioskodawcę
z Oddziału ZUS w P. i w G., w okresie od dnia 1 czerwca 1991 r. do dnia 31
grudnia 2004 r. organ rentowy wydał zaskarżoną decyzję z dnia 15 lutego 2006 r.
przypisującą do zwrotu nienależnie pobrane świadczenia za okres od dnia 1
stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r. Jak wynika z pisma Oddziału ZUS w P.
z dnia 15 lutego 2006 r. wnioskodawca pobierał początkowo rentę inwalidzką a
następnie rentę z tytułu niezdolności do pracy w okresie od dnia 1 sierpnia 1985 r.
do dnia 31 grudnia 2004 r. a z Oddziału ZUS w G. od dnia 1 czerwca 1991 r. do
chwili obecnej. Jednocześnie R. P. od 1 czerwca 1991 r. pobiera z Zakładu
3
Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. rentę z tytułu całkowitej trwałej
niezdolności do pracy w związku ze służbą wojskową. Fakt podwójnej wypłaty
świadczeń był wynikiem braku możliwości weryfikacji informacji zawartych we
wnioskach składanych na terenie całego kraju oraz braku jednego rejestru
wniosków zgłoszonych i świadczeń wypłacanych na terenie Polski. Wykrycie
zgłoszenia wniosków i pobierania świadczeń w różnych oddziałach możliwe było
dopiero po postępującej komputeryzacji pracy wydziałów emerytalno-rentowych, a
wstrzymanie wypłaty świadczeń dla wnioskodawcy nastąpiło po otrzymaniu
informacji z Departamentu Świadczeń Emerytalno-Rentowych Centrali ZUS w
Warszawie. Na żądanie Sądu pierwszej instancji organ rentowy dokonał tzw.
zbiorówki (pismo z dnia 14 maja 2008 r.) obejmującej wypłaty świadczeń w okresie
objętym obowiązkiem zwrotu tj. od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004
r. W oparciu o powyższe Sąd ustalił, że decyzją z dnia 14 grudnia 2005 r. Oddział
ZUS w P. wstrzymał wnioskodawcy wypłatę świadczenia rentowego od dnia 1
stycznia 2005 r., a następnie przekazał akta sprawy organowi rentowemu w G.
(obecnie w T.), ponieważ identyczne świadczenie było wypłacane uprawnionemu
w tym samym czasie przez Oddział ZUS w G. Sąd Apelacyjny nadesłał Sądowi
Okręgowemu w T. akta rentowe oraz odpis postanowienia Prokuratury Rejonowej
w T. z dnia 14 maja 2002 r. o umorzeniu śledztwa. Sąd ustalił, iż Prokuratura
dysponowała wnioskiem o rentę inwalidzką złożonym przez wnioskodawcę w dniu
11 czerwca 1986 r. oraz że materiały, którymi dysponowała w 2002 r. wskazują, iż
wnioskodawca był dwukrotnie przesłuchiwany i składał różne co do treści
zeznania. Wskazywał na różne konta bankowe w różnych miejscowościach w
Polsce, które zbiegają się terytorialnie z Oddziałami ZUS, wypłacającymi
świadczenia. Po opinii biegłych psychiatrów stwierdzono u niego zaburzenia
psychotyczne pod postacią organicznych zaburzeń urojonych. Następnie została
przeprowadzona obserwacja psychiatryczna, która wykazała schizofrenię
paranoidalną, co znosi zarówno zdolność rozpoznania znaczenia czynu, jak i
zdolność pokierowania swoim postępowaniem. Przed sądem w P. nie toczy się
żadne postępowanie w sprawie obowiązku zwrotu nienależnie pobranego przez
wnioskodawcę świadczenia rentowego za okres od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia
31 grudnia 2004 r., ponieważ organ rentowy w P. nie wydawał w tej sprawie
4
decyzji, od której przysługiwałoby odwołanie. Postępowania toczące się przed
Sądem Okręgowym w Z. i przed Sądem Apelacyjnym dotyczą kwestii prawa
odwołującego się do renty z tytułu niezdolności do pracy w związku ze służbą
wojskową i obowiązku jej zwrotu za okres od dnia 1 września 1997 r. – do dnia 31
sierpnia 2000 r.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 7 czerwca 2010
r., pełnomocnik wnioskodawcy zarzucił nieważność postępowania – art. 379 pkt 5
k.p.c. (art. 214 § 1 i art. 398 § 2 k.p.c.), naruszenie art. 377 k.p.c. i
nieprzedstawienie pisemnych zarzutów i wniosków apelacyjnych wnioskodawcy -
nieobecnemu na rozprawie apelacyjnej w dniu 10 lutego 2010 r. z przyczyn
usprawiedliwionych i z konsekwencją nieważności postępowania - art. 379 pkt. 5
k.p.c., przepisów postępowania art. 117 § 4 i 375 § 2 k.p.c. przez nieustanowienie
dla wnioskodawcy chorego psychicznie pełnomocnika z urzędu, ponadto art. 227,
224, 299, 328 § 2 i 386 § 2 k.p.c., naruszenie przepisów prawa materialnego – art.
6 k.c., art. 138 ust. 1 i 2 pkt 1 i 2, i ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości, a także poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego w T. z dnia 29 lipca 2009 r. i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania temu samemu Sądowi lub równorzędnemu, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i wydanie orzeczenia przez Sąd Najwyższy co do
istoty sprawy, wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania. Skargę kasacyjną
złożył także - w dniu 6 lipca 2010 r. - pełnomocnik wnioskodawcy ustanowiony z
urzędu, zarzucając naruszenie przepisów postępowania powodujące nieważność
postępowania (art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c.) - art. 379 pkt 5 w związku z art. 214 i art.
391 k.p.c. przez pozbawienie wnioskodawcy możliwości obrony jego praw wskutek
nieodroczenia rozprawy apelacyjnej w dniu 10 lutego 2010 r., po której został
wydany zaskarżony wyrok, pomimo nieobecności wnioskodawcy i stwierdzenia
nieprawidłowości w doręczeniu powiadomienia o rozprawie w postaci braku
zwrotnego potwierdzenia odbioru przez chorego psychicznie wnioskodawcę, art.
117 i art. 357 w związku z art. 391 k.p.c. przez nieustanowienie dla chorego
fizycznie i psychicznie wnioskodawcy pełnomocnika z urzędu (postanowienie Sądu
Apelacyjnego z dnia 15 stycznia 2010 r.), art. 382 w związku z art. 386 § 4 k.p.c.
5
poprzez zaakceptowanie w całości ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd
pierwszej instancji, pomimo naruszenia przez Sąd Okręgowy w T. art. 227, art. 244
i art. 278 k.p.c. — wobec nieuwzględnienia wniosku pełnomocnika wnioskodawcy z
dnia 23 stycznia 2008 r. o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych lekarzy
sądowych celem oceny stanu jego zdrowia oraz zobowiązanie organu rentowego
do wykazania okoliczności określonych w art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wniosek ten był w
pełni uzasadniony w świetle uzasadnienia postanowienia o umorzeniu śledztwa z
dnia 14 maja 2002 r. Prokuratury Rejonowej w T., przywołującego opinię dwóch
biegłych lekarzy psychiatrów z dnia 12 kwietnia 2002 r., z której wynikało, że
wnioskodawca jest chory psychicznie i miał zniesioną zarówno zdolność
rozpoznawania znaczenia czynu, jak i zdolność pokierowania swoim
postępowaniem, art. 299 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z przesłuchania
ubezpieczonego, które to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy
oraz art. 385 k.p.c. a także naruszenie prawa materialnego - art. 138 ust. 1 i ust. 2
pkt 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, ponieważ przepis ten nie może mieć zastosowania do
chorego psychicznie wnioskodawcy, któremu nie można przypisać świadomego
wprowadzenia w błąd organu rentowego czy też świadomego składania
nieprawdziwych oświadczeń, art. 84 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst; Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.), ponieważ ubezpieczony ze względu na stan zdrowia miał zniesioną
zdolność rozpoznawania znaczenia swoich czynów. Wobec powyższego
pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości a także poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego w T. i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu
Sądowi, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i wydanie
orzeczenia przez Sąd Najwyższy co do istoty sprawy przez zmianę zaskarżonej
decyzji i nieobciążanie wnioskodawcy zwrotem świadczenia, wraz z orzeczeniem o
kosztach postępowania.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje;
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, gdyż trafne okazały się
podniesione w niej zarzuty, w tym w szczególności zarzuty dotyczące nieważności
postępowania przed Sądem drugiej instancji.
Przyczyny nieważności postępowania określa w sposób wyczerpujący art. 379
k.p.c., wskazując między innymi (punkt 5), że nieważność postępowania zachodzi
jeżeli strona została pozbawiona możliwości obrony swoich praw, na którą to
przesłankę powołano się w skargach kasacyjnych pełnomocników wnioskodawcy.
W utrwalonym orzecznictwie jednolicie przyjmuje się, że pozbawienie strony
możności obrony swych praw polega na tym, iż na skutek wadliwości procesowych
sądu lub strony przeciwnej nie mogła ona brać i nie brała udziału w postępowaniu
lub w jego istotnej części, jeżeli skutki tych wadliwości nie mogły być usunięte na
następnych rozprawach przed wydaniem w danej instancji wyroku. Powyższy
pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 czerwca 1974 r., II CR 155/74
(OSPiKA 1975 r. nr 3, poz. 66), a następnie powtórzył w postanowieniu z dnia 6
marca 1998 r., III CKN 34/98 (niepublikowane) oraz w wyroku z dnia 13 marca
1998 r., I CKN 561/97 (niepublikowane), stwierdzając, że strona jest pozbawiona
możliwości obrony swych praw, gdy wskutek uchybień procesowych nie może brać
udziału w istotniej części postępowania i nie ma możliwości usunięcia skutków tych
uchybień na rozprawie poprzedzającej wydanie wyroku. Sytuacja taka zachodzi
również wtedy, gdy sąd rozpoznał sprawę i wydał wyrok w nieobecności powoda,
który przed rozprawą wykazał zaświadczeniem lekarskim niemożność stawienia się
w sądzie i wniósł o odroczenie rozprawy (por. wyrok z dnia 18 marca 1980 r., I PRN
8/81, OSNCP 1998 r. nr 10, poz. 201). Z kolei w tezie wyroku z dnia 18 grudnia
2003 r., I PK 117/03, (niepublikowany) wskazano, iż nieprawidłowość w doręczeniu
stronie wezwania wymaga odroczenia rozprawy z urzędu, rozpoznanie zaś sprawy
pod nieobecność strony i wydanie w takiej sytuacji wyroku jest równoznaczne z
pozbawieniem jej możności obrony swych praw, powodującym nieważność
postępowania.
Z akt sprawy wynika, że Sąd Apelacyjny rozpoznawał sprawę na rozprawie
w dniu 10 lutego 2010 r. pod nieobecność wnioskodawcy, który nie został
7
prawidłowo zawiadomiony o terminie rozprawy (w protokole rozprawy wskazano, że
„wnioskodawca nie stawił się - brak zwrotnego potwierdzenia odbioru
zawiadomienia o terminie rozprawy, za pozwanego nikt się nie stawił o terminie
zawiadomiony k. 280 (...)”. Z notatki Naczelnika Urzędu Pocztowego w T. z dnia 10
lutego 2010 r., wynika, że przesyłka polecona nr 191601948 (informująca
wnioskodawcę o terminie rozprawy w dniu 10 lutego 2011 r.), została zwrócona do
nadawcy w dniu 9 lutego 2011 r., z adnotacją „nie podjęto w terminie”. Sąd
Apelacyjny odroczył ogłoszenie wyroku na dzień 24 luty 2010 r., w którym to dniu
ogłosił wyrok zaskarżony skargą kasacyjną, pod nieobecność stron. W aktach
sprawy brak dowodu zawiadomienia stron o terminie ogłoszenia wyroku. Na
nieodebranej przesyłce zawierającej zawiadomienie o terminie rozprawy w dniu 10
lutego (z datą 24 lutego 2010 r.), odnotowano - „pozostawić w aktach ze skutkiem
doręczenia” (k. 297 odwrót). Tymczasem zgodnie z art. 214 k.p.c. rozprawa ulega
odroczeniu, jeżeli sąd stwierdzi nieprawidłowość w doręczeniu wezwania albo gdy
nieobecność strony jest wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną
sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć. Sformułowanie tego przepisu,
a zwłaszcza użycie formy „rozprawa ulega odroczeniu”, czyni oczywistym wniosek,
że odroczenie rozprawy następuje z urzędu, jeżeli nieobecność wezwanej strony
(lub jej pełnomocnika, a także interwenienta ubocznego i prokuratora oraz innych
uczestników postępowania) została spowodowana jedną z przyczyn określonych w
przepisie, w tym między innymi nieprawidłowością w doręczeniu stronie wezwania.
W tych okolicznościach nie ulega wątpliwości, że w rozpoznawanej sprawie doszło
do naruszenia art. 379 pkt 5 w związku z art. 214 k.p.c., ponieważ Sąd Apelacyjny
rozpoznał sprawę pod nieobecność wnioskodawcy w dniu 10 lutego 2011 r., a
następnie wydał zaskarżony wyrok, chociaż nie zawiadomił wnioskodawcy
prawidłowo ani o terminie rozprawy, ani o terminie ogłoszenia wyroku, tak wiec
postępowanie przed Sądem drugiej instancji zostało dotknięte nieważnością.
W ocenie Sądu Najwyższego uzasadniony jest także zarzut naruszenia art.
138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z tym
przepisem, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich
zwrotu (ust. 1), przy czym za nienależnie pobrane świadczenia uważa się
świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub
8
zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości
lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa
do ich pobierania; bądź świadczenia zostały przyznane lub wypłacone na
podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach
świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia. Za
wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2004 r., II UK 385/03 (OSNP 2005 nr
2, poz. 25), należy przypomnieć, że ubezpieczony, któremu przyznano i wypłacono
świadczenie na podstawie fałszywych dokumentów lub w efekcie świadomego
wprowadzenia w błąd organu rentowego, ma obowiązek zwrotu nienależnie
pobranego świadczenia i nie może bronić się zarzutem, że płatnik składek
spowodował wypłatę tego świadczenia.
Jednak w stanie faktycznym sprawy kwestia świadomego działania
wnioskodawcy w celu wprowadzenia w błąd organu rentowego budzi uzasadnione
wątpliwości. Orzekające w sprawie Sądy obu instancji dysponowały bowiem
odpisem postanowienia Prokuratury Rejonowej w T. z dnia 14 maja 2002 r. o
umorzeniu śledztwa wobec wnioskodawcy, wobec stwierdzenia, iż nie popełnił on
zarzucanego mu czynu, gdyż z powodu choroby psychicznej nie mógł rozpoznać
znaczenia czynu i pokierować swoim postępowaniem. Powyższe postanowienie
zapadło w oparciu o opinię biegłych lekarzy psychiatrów z dnia 12 kwietnia 2002 r.,
sporządzoną po przeprowadzeniu obserwacji sądowo-psychiatrycznej
wnioskodawcy w Wojewódzkim Ośrodku Lecznictwa Psychiatrycznego w T., na
którą został on skierowany postanowieniem Sądu Rejonowego w T. z dnia 5 lutego
2002 r. Z postanowienia Prokuratury z dnia 14 maja 2002 r. o umorzeniu śledztwa,
wynika także, że wnioskodawca „nie jest upośledzony umysłowo, natomiast jest
chory psychicznie i stwierdzono u niego schizofrenię paranoidalną, a w stosunku do
zarzucanego mu czynu miał zniesioną zarówno zdolność rozpoznania znaczenia
czynu jak i zdolność pokierowania swoim postępowaniem”. W opinii biegłych
stwierdzono nadto, że obecny stan zdrowia psychicznego wnioskodawcy nie
stanowi poważnego zagrożenia dla porządku prawnego, jednak wskazane jest
podjęcie przez niego systematycznego leczenia psychiatrycznego. Powyższe,
wobec nieprzeprowadzenia przez Sądy orzekające w sprawie żadnego dowodu w
zakresie stanu zdrowia psychicznego wnioskodawcy, pozwala ocenić jako co
9
najmniej przedwczesne uznanie przez Sądy obu instancji działania wnioskodawcy
jako świadomego wprowadzenia w błąd organów rentowych. Należy też stwierdzić,
że w przypadkach wymagających wiadomości specjalnych, których uzyskanie jest
możliwe wyłącznie w drodze skorzystania z pomocy biegłego (art. 278 § 1 k.p.c.),
dowód z opinii biegłego nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową. Sąd
dopuszcza się także naruszenia art. 232 zdanie drugie k.p.c., jeżeli nie
przeprowadza tego dowodu z urzędu, szczególnie, gdy jest to niezbędne dla
miarodajnej oceny zasadności wytoczonego powództwa, a pominięcie tego dowodu
może mieć istotny wpływ na wynik postępowania (por. wyroki Sądu Najwyższego: z
dnia 7 października 1998 r., II UKN 246/98, OSNP 1999, nr 20, poz. 664, 5
listopada 2003 r., I PK 566/02, oraz z dnia 24 listopada 1999 r., I CKN 223/98,
niepublikowane).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c.
O kosztach orzeczono po myśli art. 108 § 2 k.p.c.