Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 18/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Gersdorf (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
Protokolant Anna Gryżniewska
w sprawie z odwołania Agnieszki B.
przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
z udziałem zainteresowanego F. X. B.
o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników oraz ustalenie, że nie
istnieje nadpłata składki na ubezpieczenie społeczne rolników,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 16 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 września 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Organ rentowy – KRUS Oddział Regionalny, decyzją z 28 grudnia 2009 r.,
stwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego rolników w stosunku do Agnieszki B.
od 1 lipca 2007 r., a decyzją z 14 stycznia 2010 r. organ ten stwierdził na jej koncie
nadpłatę składek na ubezpieczenie społeczne rolników w kwocie 4.842 zł.
Agnieszka B. wniosła o zmianę tych decyzji i ustalenie, że od 1 lipca 2007 r. nadal
podlegała ubezpieczeniom społecznym rolników oraz, że nie istnieje na jej koncie
nadpłata składek na ubezpieczenie społeczne rolników.
Wyrokiem z 21 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił odwołania.
Apelację ubezpieczonej od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny wyrokiem z 8
września 2010 r., zaskarżonym rozpoznawaną obecnie skargą kasacyjną Agnieszki
B. Zgodnie z ustaleniami faktycznymi przyjętymi w podstawie tego wyroku,
Agnieszka B. prowadzi działalność rolniczą i z tego tytułu od 5 stycznia 2001 r.
podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników. W dniu 22 listopada 2004 r.
odwołująca się rozpoczęła prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej na
podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, o czym 23 listopada 2004
r. poinformowała organ rentowy. Przedmiot jej działalności obejmował doradztwo w
zarządzaniu i kierowaniu działalnością gospodarczą. Z dniem 4 czerwca 2007 r.
Agnieszka B. została wpisana na listę radców prawnych Okręgowej Izby Radców
Prawnych i od tego dnia wykonuje zawód radcy prawnego w kancelarii radcy
prawnego „A.” – Agnieszka B. W dniu 1 października 2007 r. odwołująca się
zawarła umowę o świadczenie usług prawnych na rzecz Wojewódzkiego
Inspektoratu Roślin i Nasiennictwa. Oprócz tego, świadczyła usługi prawnicze,
między innymi na rzecz „P.” - Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, Wspólnoty
Mieszkaniowej oraz osób fizycznych. O fakcie prowadzenia działalności prawniczej
nie poinformowała organu rentowego, który po otrzymaniu pisma Okręgowej Izby
Radców Prawnych z 21 grudnia 2009 r. wydał zaskarżone w niniejszej sprawie
decyzje.
Spór prawny, jaki powstał w sprawie, dotyczy kwestii, czy skarżąca, będąca
rolnikiem i objęta społecznym ubezpieczeniem rolniczym, może nadal podlegać
temu ubezpieczeniu po podjęciu pozarolniczej działalności gospodarczej w
3
charakterze radcy prawnego prowadzącego kancelarię radcy prawnego. Spór ten
dotyczy wykładni art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników. Art. 5a ust. 1 umożliwia, na warunkach w nim określonych,
dalsze podleganie ubezpieczeniu rolniczemu rolnikowi, który podejmie pozarolniczą
działalność gospodarczą. Jednocześnie jednak art. 5a ust. 10, definiujący
działalność pozarolniczą, wyłącza z tego pojęcia prowadzenie działalności w
zakresie wolnego zawodu: 1) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku
dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne; 2) z
której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu
przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. W tej sytuacji istotną sporną
kwestią, jak trafnie uznał Sąd Apelacyjny, było rozstrzygnięcie, czy radca prawny
jest wolnym zawodem w rozumieniu cytowanego art. 5a ust. 10. W tej kwestii Sąd
Apelacyjny, odwołując się do analogicznego określenia wolnego zawodu w art. 8
ust. 6 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz argumentacji
zawartej w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 17
października 2006 r., III AUa 488/2006 (OSA 2008 nr 6, s. 38), doszedł do wniosku,
że osoby prowadzące działalność w zakresie wolnego zawodu podlegają
(powszechnemu) ubezpieczeniu społecznemu niezależnie od tego, czy są objęte
zryczałtowanym podatkiem dochodowym od osób fizycznych, czy też są
opodatkowane podatkiem od osób fizycznych na ogólnych zasadach. Sąd
Apelacyjny uznał także, że zawód radcy prawnego należy niewątpliwie do kategorii
wolnych zawodów. Nie przeczy temu to, że radcowie prawni nie zostali wymienieni
w wyliczeniu wolnych zawodów, zawartym w art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 20
listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych
przychodów osiąganych przez osoby fizyczne. Mieszczą się oni bowiem w kategorii
działalności w zakresie wolnego zawodu, z której przychody są przychodami z
działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych, wskazanej w art. 5a ust. 10 pkt 2 ustawy rolniczej.
Od wyroku S.A. Agnieszka B. wniosła skargę kasacyjną, w której zaskarżyła
ten wyrok w całości i wniosła o jego uchylenie, a także o uchylenie wyroku Sądu
Okręgowego, zniesienie postępowania w obu instancjach i przekazanie sprawy
4
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
W zakresie podstawy naruszenia prawa materialnego skarżąca zarzuciła:
-naruszenie art. 32 Konstytucji, przez nieuwzględnienie przez Sąd
Apelacyjny sprzeczności i niezgodnego z nim brzmienia przepisu art. 5a ust. 10
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst
jednolity: Dz.U. 2008 r. Nr 50 poz. 291), podczas gdy art. 5 a ust. 10 zakłada
nierówne traktowanie rolników, ze względu na rodzaj prowadzonej działalności
gospodarczej.
- sprzeczność art. 5a ust. 10 z art. 2 Konstytucji, przez wadliwość tej
regulacji w kontekście zakazu stosowania nowych uregulowań do osób objętych
ubezpieczeniem na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów, wynikającą
ze złego operowania przez ustawodawcę przepisami intertemporalnymi i
wprowadzenia nowych zasad do osób, będących w sytuacji powódki, objętej
ubezpieczeniem od 2001 r., która działalność gospodarczą nieprzerwanie prowadzi
od 2004 r., w tym zastosowania wymogów na podstawie nowelizacji ustawy z dnia
24 sierpnia 2005 r., co przejawia się w naruszeniu przez Sąd zasady pewności
prawa oraz zasady zakazu działania prawa wstecz;
- pominięcie art. 109 ustawy, zgodnie z którym do osób objętych
ubezpieczeniem na podstawie decyzji, stosuje się przepisy dotychczasowe, gdzie
brak jest regulacji przejściowych, natomiast powódka objęta została
ubezpieczeniem na mocy wydanej decyzji administracyjnej w 2001 r., stąd
wznawianie sprawy czy wszczynanie postępowania i wykreślenie jej z rejestru nie
znajduje uzasadnienia prawnego, również w kontekście art. 6 kpa, 145 i 145a
k.p.a., gdzie organ administracyjny winien stać na straży praworządności;
- sprzeczność wewnętrzną przepisów samej ustawy, gdzie powódka
podlegała i podlega ubezpieczeniu na podstawie art. 7 ustawy, prowadząc
nieprzerwanie od 2001 r. gospodarstwo rolne, na dzień dzisiejszy obejmujące 350
hektarów, z art. 5a ust. 10 ustawy;
- pominięcie art. 6 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
zgodnie z którym powódka, jako rolnik, ma prawo podlegania ubezpieczeniu z
mocy ustawy, a który pozostaje w sprzeczności z art. 5 a ust. 10 tej ustawy;
5
- naruszenie art. 5a ust. 10 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,
zgodnie z którym za pozarolniczą działalność gospodarczą uważa się pozarolniczą
działalność gospodarczą prowadzoną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez
osoby fizyczne na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, z
wyłączeniem wspólników spółek prawa handlowego oraz osób prowadzących
działalność w zakresie wolnego zawodu:
1) w rozumieniu przepisowo zryczałtowanym podatku dochodowym od
niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne;
2) której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, przez jego
wadliwą wykładnię,
gdzie w żadnej powyżej wskazanej ustawie zawód radca prawny nie jest
wymieniony, ponadto wpis na listę radców prawnych nie oznacza faktycznego
prowadzenia działalności, gdyż na jego podstawie otrzymuje się status radcy
prawnego, a sam wpis nie potwierdza prowadzenia działalności. Fakt bycia radcą
prawnym nie stanowi w tym przypadku okoliczności uzasadniającej wykluczenie z
ubezpieczenia, gdyż zgodnie z ustawą okolicznością uzasadniającą wykluczenie
jest faktyczne prowadzenie osobiście takiej działalności;
- naruszenie art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym podatku
dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, gdzie
pojęcie wolny zawód oznacza pozarolniczą działalność gospodarczą wykonywaną
osobiście przez lekarzy, lekarzy stomatologów, lekarzy weterynarii, techników
dentystycznych, felczerów, pielęgniarki, tłumaczy oraz nauczycieli w zakresie
świadczenia usług edukacyjnych polegających na udzielaniu lekcji na godziny, jeśli
działalność ta nie jest wykonywana na rzecz osób prawnych oraz jednostek
organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej albo na rzecz osób
fizycznych dla potrzeb prowadzonej przez nie pozarolniczej działalności
gospodarczej, z tym, że za osobiste wykonywanie wolnego zawodu uważa się
wykonywanie działalności bez zatrudniania na podstawie umów o pracę, umów
zlecenia, umów o dzieło oraz innych umów o podobnym charakterze osób, które
wykonują czynności związane z istotą danego zawodu, w którym niewymieniony
6
jest zawód radcy prawnego i wskazano, że nie może mieć miejsce zatrudnienie na
podstawie umowy, w tym także na podstawie umowy o dzieło,
- naruszenie art. 8 ust. 1 ustawy o radcach prawnych, zgodnie z którym
radca prawny może wykonywać zawód w oparciu o umowę o pracę, co wyklucza
powiązanie go bezpośrednio z zawodem adwokata;
- naruszenie art. 88 k.s.h., przez jego błędne zastosowanie, podczas gdy
ustawodawca w art. 5 a ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników, nie odnosi się do tego przepisu, stąd nie powinien on znaleźć
zastosowania w przypadku powódki.
W zakresie naruszenia przepisów postępowania zarzuciła:
- naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. i 232 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c.
oraz art.16 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 382 k.p.c., w następstwie
którego oraz nieprzestrzegania kompetencji rozpoznawczych i kontrolnych sądu
odwoławczego i niespełnienia jego procesowej funkcji (art. 382 k.p.c.) doszło do
pominięcia części materiału zebranego w postępowaniu, braku wyczerpujących
ustaleń – i z obrazą przytoczonych przepisów – pominięcia dowodów
zawnioskowanych przez powódkę, dokonanych w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym ze skutkami wskazanymi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona w stopniu uzasadniającym uchylenie zaskarżonego
wyroku. Bezpodstawne okazały się jednak zarzuty naruszenia przepisów
postępowania, tj. art. 233 § 1 k.p.c. i 232 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c. oraz
art.16 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., a także art. 382 k.p.c. Jak wynika z
uzasadnienia skargi, sprowadzają się one do twierdzenia, że „Sąd I i II Instancji
mylnie ustalił stan faktyczny”, które nie podlega kontroli kasacyjnej (art. 3983
§ 3
k.p.c.).
Ocenę skargi w zakresie podstawy naruszenia prawa materialnego należy
rozpocząć od wstępnej charakterystyki prawnej regulacji odnoszącej się do
przedmiotowego sporu. Kwestię tę reguluje art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
7
o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz.
291 ze zm.), powoływanej dalej, jako „ustawa”.
Zgodnie z art. 5a ust. 1 ustawy, rolnik lub domownik, który podlegając
ubezpieczeniu w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie przez co najmniej
3 lata, rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej lub
rozpocznie współpracę przy prowadzeniu tej działalności, podlega nadal temu
ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub
współpracy przy prowadzeniu tej działalności, jeżeli spełnia jednocześnie
następujące warunki: 1) złoży w Kasie oświadczenie o kontynuowaniu tego
ubezpieczenia w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej
działalności gospodarczej lub współpracy przy tej działalności, 2) jednocześnie
nadal prowadzi działalność rolniczą lub stale pracuje w gospodarstwie rolnym,
obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego, lub w dziale
specjalnym, 3) nie jest pracownikiem i nie pozostaje w stosunku służbowym, 4) nie
ma ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do świadczeń z ubezpieczeń
społecznych, 5) kwota należnego podatku dochodowego za poprzedni rok
podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej nie
przekracza kwoty 2.528 zł. Pojęcie pozarolniczej działalności gospodarczej na
użytek rozpatrywanej regulacji ustala art. 5a ust. 10. Według tego przepisu, za
pozarolniczą działalność gospodarczą uważa się pozarolniczą działalność
gospodarczą prowadzoną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez osoby
fizyczne na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, z
wyłączeniem wspólników spółek prawa handlowego oraz osób prowadzących
działalność w zakresie wolnego zawodu: 1) w rozumieniu przepisów o
zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez
osoby fizyczne, 2) z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Ogólnie rzecz biorąc, z powyżej przytoczonych przepisów wynika, że rolnik,
który podjął prowadzenie innej (pozarolniczej) działalności gospodarczej, może
pomimo to pozostać w ubezpieczeniu rolniczym (w KRUS), jeżeli spełni warunki
określone w art. 5a ust. 1, świadczące o tym, że chce w tym ubezpieczeniu
pozostać oraz, że działalność rolnicza ma trwały charakter i stanowi podstawowe
8
źródło jego dochodu, natomiast pozarolnicza działalność gospodarcza ma
niewielkie rozmiary (podatek dochodowy nie przekracza rocznej kwoty granicznej
2.528 zł, podlegającej corocznej waloryzacji – art. 5a ust. 8 ustawy) i jedynie
wspomaga dochód z działalności rolniczej. Zgodnie z art. 5a ust. 10, reguła
określona w art. 5a ust. 1 odnosi się, co do zasady, do rolnika podejmującego
jakąkolwiek pozarolniczą działalność gospodarczą w rozumieniu przepisów o
swobodzie działalności gospodarczej, tj. w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r.
o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 Nr 173, poz.
1807 ze zm.), która w art. 2 uznaje, że „Działalnością gospodarczą jest zarobkowa
działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie,
rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa,
wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.” Z tak zakreślonego kręgu
uprawnionych ustawa, w rozważanym art. 5a ust.10, wyłącza jedynie wspólników
spółek prawa handlowego oraz określone w tym przepisie osoby prowadzące
działalność w zakresie wolnego zawodu. Oznacza to, w odniesieniu do rolników
podejmujących wykonywanie wolnego zawodu, że mogą oni korzystać z przywileju
pozostania w KRUS, jeżeli wykonują w sposób zorganizowany i ciągły działalność
zawodową (której postacią może być, zgodnie z powołanym wyżej art. 2 ustawy z
dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, wykonywanie wolnego
zawodu), chyba że jest to taka postać gospodarczej (tj. zorganizowanej i ciągłej)
działalności zawodowej, która jest działalnością w zakresie wolnego zawodu: 1) w
rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych
przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, 2) z której przychody są
przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku
dochodowym od osób fizycznych.
Wprowadzony w art. 5a ust. 10 in fine wyjątek od zasady z ust. 1 tego
artykułu musi podlegać ścisłej wykładni już ze względu na niedopuszczalność
dokonywania rozszerzającej wykładni wyjątków (zasadę exceptiones not sunt
extendendae). Poza tym nakaz ścisłej wykładni tego przepisu wynika z
podstawowych założeń i celu art. 5a, ustalonych w toku jego kolejnych nowelizacji,
spowodowanych także orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego. W ich świetle,
ubezpieczenie rolnicze powinno obejmować tylko tych rolników, dla których praca w
9
gospodarstwie stanowi zasadnicze źródło utrzymania. Mogą oni prowadzić
pozarolniczą działalność gospodarczą bez utraty prawa do pozostania w
ubezpieczeniu rolniczym, jeśli jej znaczenie w dochodach rolnika jest
uzupełniające, marginalne. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego o marginalnym
charakterze działalności gospodarczej nie świadczy rodzaj opodatkowania
(opodatkowanie zryczałtowanym podatkiem dochodowym od osób fizycznych), ale
wysokość uzyskiwanych dochodów. Tym samym wyłączenie z rolniczego
ubezpieczenia społecznego rolników, którzy prowadzili jednocześnie pozarolniczą
działalność gospodarczą, opodatkowaną na zasadach ogólnych, ale uzyskiwali
dochód nieprzekraczający granicznej kwoty rocznej, nosi znamiona dyskryminacji,
sprzecznej z art. 32 Konstytucji (zob. uzasadnienie wyroku TK z dnia 13 marca
2006 r., P 8/05, OTK-A 2006 nr 3, poz. 28, szczeg. pkt. III.3; uzasadnienie wyroku z
dnia 18 lipca 2006 r., P 6/05, OTK-A 2006 nr 7, poz. 81, szczeg. pkt III.7; zob. też
uzasadnienie projektu ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 3684/IV).
Zdaniem Sądu Najwyższego postulat wykładni odpowiadającej takim
wymaganiom realizuje jedynie interpretacja, zgodnie z którą w art. 5a ust. 10 chodzi
o osoby fizyczne spełniające jednocześnie wymagania wskazane pkt 1 i 2 tego
przepisu. Z łącznie odczytanych przesłanek wskazanych w pkt 1 i 2 rozważanego
przepisu wynika, że osobami prowadzącymi działalność w zakresie wolnego
zawodu są tylko osoby wykonujące wolne zawody wymienione w ustawie o
zryczałtowanym podatku dochodowym, które nie podlegają opodatkowaniu na
podstawie jej przepisów, lecz na zasadach ogólnych (czyli płacą podatek
dochodowy od osób fizycznych z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej).
Art. 5a ust. 10 ustawy nie ma natomiast zastosowania do osób wykonujących wolny
zawód w rozumieniu przyjętym w innych przepisach bądź też w poglądach doktryny
lub orzecznictwa, który nie został wymieniony w ustawie o zryczałtowanym podatku
dochodowym. Wskazana wykładnia oddaje intencję ustawodawcy, z jednej strony
dokładnego określenia kręgu osób objętych art. 5a ust. 10, z drugiej zaś
ograniczenia kręgu osób wykonujących wolny zawód, pozbawionych prawa
kontynuacji ubezpieczenia rolniczego, do osób podlegających opodatkowaniu na
zasadach ogólnych, a więc z założenia osiągających wyższe dochody. Należy przy
10
tym przypomnieć, że art. 5a ust. 10 w rozważanym brzmieniu został wprowadzony
ustawą nowelizującą z 1 lipca 2005 r., a więc przed powołanym wyżej wyrokiem TK
z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05, w którym Trybunał uznał za sprzeczne z
Konstytucją dzielenie rolników wykonujących pozarolniczą działalność gospodarczą
według kryterium formy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób
fizycznych. Wynika więc stąd, że z przywileju wynikającego z art. 5a nie mogą
skorzystać osoby wykonujące wolne zawody wymienione w ustawie o
zryczałtowanym podatku dochodowym, które nie podlegają opodatkowaniu na
podstawie jej przepisów, lecz na zasadach ogólnych. Stosownie do art. 4 ust. 1 pkt
11 ustawy z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od
niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, Dz.U. z 1998 Nr 144,
poz. 930 ze zm.) do kręgu tego należy zaliczyć: lekarzy, lekarzy stomatologów,
lekarzy weterynarii, techników dentystycznych, felczerów, położne, pielęgniarki,
tłumaczy oraz nauczycieli w zakresie świadczenia usług edukacyjnych
polegających na udzielaniu lekcji na godziny. Zdaniem Sądu Najwyższego,
powyższa wykładnia, pozostając w zgodzie z literalnym brzmieniem i wymaganiem
spójnej interpretacji art. 5a ust. 10 ustawy, pozwala zminimalizować negatywne w
sferze zasady równego traktowania rolników i przedsiębiorców (o czym niżej) efekty
wyłączania z przywileju ubezpieczenia w KRUS rolników spełniających wymagania
z art. 5a ust. 1, a więc rolników, dla których dochód z działalności rolniczej jest
podstawowy, a z pozarolniczej działalności gospodarczej niewielki i uzupełniający,
tylko dlatego, że ich pozarolnicza działalność gospodarcza ma postać wolnego
zawodu. Nie można natomiast uznać za poprawną wykładni, opierającej się na
przyjętym przez Sąd Apelacyjny założeniu, że punkty 1 i 2 art. 5a ust. 10 ustawy
określają dwie grupy osób podlegających wyłączeniu z uprawnienia określonego w
art. 5a ust. 1, tj: po pierwsze, osoby prowadzące działalność w zakresie wolnego
zawodu w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym oraz, po
drugie, osoby niewymienione w przepisach o zryczałtowanym podatku
dochodowym, których przychody są przychodami z działalności gospodarczej w
rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zdaniem Sądu
Najwyższego, na gruncie tej wykładni dokładne określenie drugiej z wymienionych
wyżej grup osób nie jest możliwe. Ustawa o podatku dochodowym od osób
11
fizycznych nie definiuje wolnego zawodu, ani nawet nie posługuje się tym pojęciem
(jak czyniły to jej uchylone już przepisy, tj. art. 14a – nieobowiązujący od 1 stycznia
2001 r. i art. 13 pkt. 1 nieobowiązujący od 1 stycznia 1995 r.). W tym więc sensie
art. 5a ust. 10 pkt 2 ustawy trafia w próżnię. Nie zasługuje też na uznanie
twierdzenie, że przez art. 5a ust. 10 ustawy ustawodawca zamierzał wyłączyć z
przywileju możliwości kontynuacji ubezpieczenia rolniczego wszystkie osoby
prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą w postaci wolnego zawodu w
szerokim doktrynalnym znaczeniu. Gdyby tak było, to nie formułowałby tego
przepisu w tak skomplikowany sposób, dobitnie świadczący o dążeniu do
dokładnego określenia kręgu adresatów tego unormowania. Należy dodać, że za
przyjętą przez Sąd Apelacyjny wykładnią nie przemawia też pewna zbieżność treści
art. 5a ust. 10 ustawy z regulacją zawartą w art. 8 ust. 6 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Przepisy te służą różnym celom. Art. 8 ust. 6 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych ma na celu, w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 tej
ustawy, określenie kręgu osób prowadzących pozarolniczą działalność oraz osób z
nimi współpracujących, podlegających obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym
i rentowym, a w związku z art. 11 i 12 sus, kręgu osób prowadzących pozarolniczą
działalność oraz osób z nimi współpracujących, podlegających obowiązkowo lub
dobrowolnie ubezpieczeniom chorobowemu lub wypadkowemu. Natomiast art. 5a
ust. 10 ustawy ustanawia autonomiczne, odmienne od wynikającego art. 8 ust. 6
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, pojęcie pozarolniczej działalności
gospodarczej, w celu wskazania, które osoby podlegające, w myśl art. 8 ust. 6 w
związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 11 oraz 12 tej ustawy, ubezpieczeniom z
systemu powszechnego (w ZUS), mogą pozostać w społecznym ubezpieczeniu
rolniczym ze względu na podstawowy w strukturze ich dochodów charakter
dochodu uzyskiwanego z działalności rolniczej. Z tego względu oparcie przez Sąd
Apelacyjny, zasadniczej dla treści zaskarżonego wyroku, konkluzji, że osoby
prowadzące działalność w zakresie wolnego zawodu podlegają powszechnemu, a
nie rolniczemu, ubezpieczeniu społecznemu niezależnie od tego, czy są objęte
zryczałtowanym podatkiem dochodowym od osób fizycznych, czy też są
opodatkowane podatkiem od osób fizycznych na ogólnych zasadach, na wykładni
art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i uznanie wyniku tej
12
wykładni za przesądzający o wykładni art. 5a ust. 10 ustawy, jest nietrafne. Sąd
Apelacyjny nie wziął też pod uwagę istnienia zasadniczych rozbieżności
dotyczących wykładni samego art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych (zob. szczeg. R. Spyt, Znaczenie formy prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej i pozarolniczej działalności w systemie ubezpieczeń
społecznych, PiZS 2009, Nr 1, s. 25 i n.; B. Gudowska [w:] Ustawa o systemie
ubezpieczeń społecznych, pod. red. B. Gudowskiej i J. Strusińskiej-Żukowskiej,
Warszawa 2011, s. 214 i n.).
W świetle powyższych uwag należy uznać za trafne kasacyjne zarzuty
naruszenia art. 5a ust. 10 ustawy oraz art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym
podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne.
Wynika z nich również, że powódka nie należy do grupy wskazanej w art. 5a ust. 10
ustawy, co przesądza o zasadności skargi kasacyjnej. Pozwala to pozostawić poza
zakresem niezbędnych rozważań zarzut sprzeczności art. 5a ust. 10 ustawy z art.
32 Konstytucji, ponieważ w świetle dokonanej wykładni art. 5a ust. 10 ustawy nie
ma on znaczenia dla rozstrzygnięcia o żądaniu skarżącej. W szczególności od
wyjaśnienia tej kwestii nie zależy rozstrzygnięcie niniejszej sprawy w rozumieniu
art. 193 Konstytucji RP. Jednakże, mając na uwadze pełniejsze uzasadnienie
niniejszego wyroku, Sąd Najwyższy na marginesie wskazuje, że uważa ten zarzut
za uzasadniony. Ubezpieczona zarzuca naruszenie art. 32 Konstytucji, przez
nieuwzględnienie przez Sąd Apelacyjny sprzeczności i niezgodnego z nim
brzmienia art. 5a ust. 10 ustawy, jako zakładającego nierówne traktowanie rolników
ze względu na rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej. Z orzecznictwa
Trybunału Konstytucyjnego wynika, że również w sferze prawa do zabezpieczenia
społecznego art. 32 ust. 1 Konstytucji jest źródłem zasady równości wobec prawa,
rozumianej jako nakaz, aby wszystkie podmioty prawa (adresaci norm prawnych),
charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, były
traktowane równo - bez dyskryminowania i faworyzowania (wyrok TK z 18 listopada
2008 r., P 47/07 z odwołaniem do wyroków TK z 21 czerwca 2001 r., sygn. SK
6/01, OTK ZU nr 5/2001, poz. 121; z 24 października 2005 r., sygn. P 13/04, OTK
ZU nr 9/A/2005, poz. 102 i z 11 grudnia 2006 r., sygn. SK 15/06, OTK ZU nr
11/A/1006, poz. 170). Tak rozumiana zasada równości nie ma bezwzględnego
13
charakteru, gdyż Trybunał Konstytucyjny dopuszcza od niej wyjątki. Powinny one
jednak odpowiadać pewnym wymaganiom. Zaliczono do nich: 1) relewantność,
oznaczającą, że muszą pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą
treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma, oraz służyć
realizacji tego celu i treści; 2) proporcjonalność, oznaczającą że waga interesu,
któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów normy, musi pozostawać w
odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku
nierównego potraktowania podmiotów podobnych; 3) związek z innymi wartościami
konstytucyjnymi uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych.
Trybunał przyjmuje, że ustawodawca dysponuje szerokim zakresem swobody
regulowania życia społeczno-gospodarczego. W ramach tego zakresu może
dokonywać wyboru kryteriów różnicowania. Ponieważ kryteria te mają charakter
ocenny, stosowanie zasady równości do ich oceny przez sąd konstytucyjny
wymaga zachowania szczególnej powściągliwości (TK z 18 listopada 2008 r., P
47/07; wyrok z 30 października 2007 r., sygn. P 36/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz.
110). Dla stwierdzenia, że doszło do naruszenia art. 32 Konstytucji RP konieczne
jest zidentyfikowanie „wspólnej cechy istotnej” łączącej podmioty, w odniesieniu do
których doszło do zróżnicowania ich sytuacji prawnej (wyrok TK z 18 listopada 2008
r., P 47/07). W świetle dotychczasowego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego,
nie mają takiej wspólnej cechy osoby, które „nie mają ustalonego prawa do
świadczenia” oraz osoby, które „mają ustalone świadczenie z zabezpieczenia
społecznego” (wyrok TK z 18 listopada 2008 r., P 47/07). Za odrębne sytuacje
uznano „podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników” i „podleganie
powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych” (wyrok TK z 5 października
2010 r., K 16/08). Taką istotną, wspólną cechą jest natomiast, jak wynika z wyroku
Trybunału z 13 marca 2006 r., P 8/05, posiadanie gospodarstwa rolnego oraz
prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej. Posiadanie gospodarstwa
rolnego jest podstawową przesłanką podlegania ubezpieczeniu rolniczemu. Z
uwagi na cechy systemu ubezpieczenia rolniczego oraz skalę partycypacji władzy
publicznej w jego finansowaniu, ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r., na mocy której
wprowadzono zmiany do ustawy art. 5a, w tym ust. 10, wprowadziła ograniczenia w
przedmiocie dalszego podlegania ubezpieczeniu rolniczemu tych rolników, którzy
14
rozpoczęli prowadzenie działalności gospodarczej. Ratio legis ustawy było
ograniczenie kręgu osób podlegających przedmiotowemu ubezpieczeniu do tych
osób (rolników), dla których praca w gospodarstwie stanowi „zasadnicze źródło
utrzymania”. Za dozwolone kryterium różnicowania rolników prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą, Trybunał Konstytucyjny uznał, jak już
wcześniej wskazano, „marginalny charakter działalności gospodarczej”, mierzony
kryterium wysokości podatku. Za niedozwolone kryterium różnicujące w ramach tej
grupy uznano natomiast rodzaj (formę opodatkowania). Powyższe rozumowanie
przeniesione do stanu faktycznego i prawnego niniejszej sprawy prowadzi do
konkluzji, że wyłączenie w art. 5a ust. 10 ustawy z możliwości dalszego podlegania
ubezpieczeniu rolniczemu tych rolników prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą, którzy wykonują wolny zawód lub są wspólnikami spółek prawa
handlowego, prowadzi do zróżnicowania sytuacji tych podmiotów względem
pozostałych rolników prowadzących działalność gospodarczą w oparciu o
niekonstytucyjne kryterium różnicujące. Z „dobrodziejstwa” art. 5a ust. 1 ustawy
wyłączono bowiem pewną kategorię rolników-przedsiębiorców w oparciu o
kryterium formalne (rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej oraz formę
opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych), a w oderwaniu od
uznanego za dozwolone kryterium „zasadniczego źródła utrzymania”
(„marginalnego charakteru działalności gospodarczej”).
Pozostałe zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego podniesione w
rozpoznawanej skardze kasacyjnej są nieuzasadnione lub bezprzedmiotowe.
Nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 88 k.s.h., ponieważ, jak wyjaśnił wprost
Sąd Apelacyjny, przepis ten nie został zastosowany w sprawie, lecz jedynie
posłużył Sądowi pierwszej instancji jako argument za twierdzeniem, iż zawód radcy
prawnego należy do wolnych zawodów. Natomiast zarzuty naruszenia art. 2
Konstytucji oraz 6 ust. 1, 7 i 109 ustawy zostały sformułowane na wypadek uznania
przez Sąd Najwyższy, że art. 5a ust. 10 ustawy obejmuje powódkę. Wobec
przyjętej wyżej wykładni art. 5a ust. 10, wykluczającej takie założenie,
rozpoznawanie tych zarzutów jest bezprzedmiotowe. Zwalnia to też Sąd Najwyższy
od oceny ich poprawności i zasadności.
15
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art.
108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.