Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 czerwca 2011 r.
II PK 3/11
1. Dodatek wojenny i dodatek zagraniczny, przysługujące pracownikom
wojska na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 grud-
nia 1999 r. w sprawie należności pieniężnych i świadczeń otrzymywanych przez
żołnierzy wyznaczonych do pełnienia służby poza granicami państwa i pra-
cowników wojska zatrudnionych w jednostkach wojskowych wykonujących
zadania poza granicami państwa (Dz.U. Nr 110, poz. 1257 ze zm.), stanowią nor-
malne wynagrodzenie za pracę w rozumieniu art. 1511
§ 1 in principio k.p.
2. Dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych wykonaną przez pra-
cownika jednostki wojskowej za granicą w strefie działań wojennych (lub w
strefie z nią zrównanej) powinien być obliczany od wynagrodzenia miesięcz-
nego w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę (§ 13 ust. 1 pkt 1 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r. w związku z art. 1511
§ 3
k.p.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Romualda Spyt (spra-
wozdawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 czerwca
2011 r. sprawy z powództwa Khaleda H. przeciwko Dowództwu Operacyjnemu Sił
Zbrojnych w W. o wynagrodzenie, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od
wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z
dnia 8 czerwca 2010 r. […]
1. u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pkt 1 w części dotyczącej dodatku za pracę
w godzinach nadliczbowych, za które nie udzielono powodowi czasu wolnego oraz w
pkt 2 i sprawę przekazał w tym zakresie Sądowi Okręgowemu-Sądowi Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Warszawie do ponownego rozpoznania,
2. o d d a l I ł skargę kasacyjną w pozostałej części,
3. pozostawił Sądowi Okręgowemu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 22 października 2010 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy Żolibo-
rza - Sąd Pracy w Warszawie - zasądził od Dowództwa Operacyjnego Sił Zbrojnych
RP - na rzecz powoda Khaleda H. - kwotę 21.654,62 zł tytułem wynagrodzenia za
pracę w godzinach nadliczbowych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 21 lipca
2007 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo co do kwoty 2.501,29 zł, a w pozostałym
zakresie umorzył postępowanie.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony przez Centralę Wojskowe Mi-
sje Pokojowe w W. na podstawie umowy o pracę z dnia 19 września 2006 r. - w
okresie od 19 września 2006 r. do 31 marca 2007 r. - na stanowisku tłumacza. Miej-
scem świadczenia pracy powoda był Polski Kontyngent Wojskowy w Republice Iraku.
Wynagrodzenie powoda składało się z wynagrodzenia miesięcznego określonego
zgodnie z § 13 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999
roku w sprawie należności pieniężnych i świadczeń otrzymywanych przez żołnierzy
wyznaczonych do pełnienia służby poza granicami państwa i pracowników wojska
zatrudnionych w jednostkach wojskowych wykonujących zadania poza granicami
państwa (Dz.U. Nr 110, poz. 1257 ze zm.). Ponadto pracownikowi przysługiwały
świadczenia określone w § 13 pkt 2 - 9 tego rozporządzenia, w tym dodatek zagra-
niczny według stawki określonej dla stanowiska tłumacza przewidziany dla pracowni-
ka wojska w stawce miesięcznej 1.100 USD, zwiększenie dodatku zagranicznego w
wysokości 300 USD oraz dodatek wojenny w wysokości 7 USD dziennie za czas
faktycznego przebywania w strefie działań wojennych. W dniu 2 kwietnia 2007 r.
strony zawarły aneks do umowy o pracę z dnia 19 września 2006 r., w którym ustaliły
wysokość miesięcznego dodatku zagranicznego na kwotę 4.550 zł oraz zwiększone-
go dodatku zagranicznego stanowiącego 70 % najniższego uposażenia zasadnicze-
go żołnierza zawodowego oraz dodatek wojenny w wysokości 3% najniższego upo-
sażenia zasadniczego żołnierza zawodowego za każdy dzień przebywania w sferze
działań wojennych lub poza sferą działań wojennych w związku z wykonywaniem
obowiązków służbowych na terytorium bezpośrednio sąsiadującym z tą strefą. W
pozostałym zakresie warunki umowy pozostały bez zmian. W dniu 27 lutego 2007 r.
strony zawarły kolejną umowę o pracę obejmującą okres od 1 kwietnia 2007 r. do 13
października 2007 r. Z dniem 1 lipca 2007 r. powód stał się pracownikiem Dowódz-
3
twa Operacyjnego na skutek przejęcia Centrali Wojskowe Misje Pokojowe przez Do-
wództwo Operacyjne. W okresie trwania umów o pracę powód przebywał w Polskim
Kontyngencie Wojskowym w Iraku, gdzie wykonywał pracę tłumacza początkowo w
centrum szkoleniowym, a następnie od grudnia 2006 r. w kancelarii dowódcy. Zgod-
nie z rozkładem czasu pracy powód miał pracować po osiem godzin dziennie od po-
niedziałku do piątku. Z uwagi na braki kadrowe powód w okresie od grudnia 2006 r.
do lipca 2007 r. musiał pracować w godzinach nadliczbowych, ponad ustawowy czas
pracy, także w sobotę i niedzielę. Łącznie w tym okresie przepracował 386 godzin
nadliczbowych. W dniu 15 kwietnia 2007 r. powód wyjechał z terenu bazy wojskowej
do Polski w celu odbioru godzin nadliczbowych. Powód sam złożył wniosek o udzie-
lenie czasu wolnego w zamian za pracę w godzinach nadliczbowych, który został
zaakceptowany przez bezpośredniego przełożonego. Za okres od dnia 16 kwietnia
do dnia 1 czerwca 2007 r., tj. w okresie przebywania na terytorium Polski powód
otrzymał tylko wynagrodzenie zasadnicze. Stosunek pracy powoda został rozwiązany
w dniu 21 lipca 2007 r. W dniu 31 sierpnia 2007 r. został wydany przez Dowódcę
Bronisława K. rozkaz dzienny […], z którego wynika, że w terminie od 16 lipca do 20
lipca 2007 r. udzielił on powodowi 5 dni wolnych w zamian za 40 godzin nadliczbo-
wych w kwietniu 2007 r. Z treścią rozkazu powód zapoznał się w toku niniejszego
postępowania - w sierpniu 2008 r. W dniu 11 września 2007 r. powodowi została wy-
płacona kwota 1.003,68 zł z tytułu pracy w godzinach nadliczbowych. Miesięczne
wynagrodzenie powoda obliczone jak ekwiwalent za urlop wynosiło 7.560,08 zł.
Sąd Rejonowy stwierdził, iż w niniejszej sprawie przedmiot sporu stanowiło
ustalenie, jakie składniki wynagrodzenia powoda wynikające z zawartych umów o
pracę należy wziąć pod uwagę przy wypłacie wynagrodzenia za pracę w godzinach
nadliczbowych oraz wynagrodzenia za czas wolny udzielony w zamian za pracę w
godzinach nadliczbowych. W ocenie Sądu, nie budziło wątpliwości, że zarówno do-
datek wojenny jak i zagraniczny wypłacane powodowi miały charakter dodatków sta-
łych i wypłacanych systematycznie i dlatego winny one stanowić podstawę do obli-
czenia normalnego wynagrodzenia przy udzielonym pracownikowi czasie wolnym jak
i przy wypłacaniu wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych wraz z dodat-
kiem, bowiem miejscem świadczenia pracy powoda była wyłącznie strefa działań
wojennych - baza polskiego kontyngentu wojskowego w Iraku. Sąd pierwszej instan-
cji uznał, że w okresie przebywania w Polsce od 16 kwietnia do 1 czerwca 2007 r., w
celu odebrania czasu wolnego za pracę w godzinach nadliczbowych, powód zacho-
4
wał prawo do normalnego, pełnego wynagrodzenia. W uzasadnieniu wskazano
także, że niedopuszczalne jest takie różnicowanie sytuacji pracownika w zależności
od miejsca, gdzie odbiera on czas wolny za przepracowane godziny nadliczbowe,
zwłaszcza, że wyjazd powoda z terenu bazy wojskowej i działań wojennych podyk-
towany był względami bezpieczeństwa i został uprzednio uzgodniony z przełożonymi.
W tym czasie pracownik nie pozostawał w dyspozycji pracodawcy, mógł więc swo-
bodnie wybierać miejsce swojego wypoczynku.
Strona pozwana zaskarżyła ten wyrok apelacją, zarzucając mu naruszenie
prawa materialnego - przez błędną wykładnię art. 1511
§ 3 k.p. w związku z § 13 ust.
1 pkt 3 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 roku w sprawie
należności pieniężnych i świadczeń otrzymywanych przez żołnierzy wyznaczonych
do pełnienia służby poza granicami państwa i pracowników wojska zatrudnionych w
jednostkach wojskowych wykonujących zadania poza granicami państwa, poprzez
wliczenie do wysokości wynagrodzenia za godziny nadliczbowe należności niesta-
nowiących wynagrodzenia (tzw. „innych należności”), naruszenie prawa materialnego
- przez błędne zastosowanie art. 1512
§ 2 i § 3 k.p, wskutek czego Sąd uznał, że wy-
nagrodzenie pracownika za czas odbierania czasu wolnego na własny wniosek nie
może ulec zmianie i zasądził od pozwanego wynagrodzenie za okres, gdy powód w
ogóle nie świadczył pracy (przebywając w kraju), naruszenie prawa materialnego -
przez błędną wykładnię art. 5 k.p., poprzez nieuwzględnienie, że przepisy ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej poza granicami państwa (Dz.U. Nr 162, poz. 1117 ze zm.) oraz wydane na
jej podstawie akty wykonawcze są przepisami szczególnymi w stosunku do pozosta-
łych regulacji Kodeksu pracy, w związku z czym w sprawach całościowo w nich ure-
gulowanych przepisy Kodeksu pracy nie mają zastosowania, naruszenie przepisów
postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy - art. 233 § 1 k.p.c. w
związku z art. 278 § 1 k.p.c., poprzez brak wszechstronnego rozpatrzenia materiału
dowodowego oraz oparcie ustaleń stanu faktycznego i wynikających z niego skutków
prawnych na opinii biegłego, art. 321 § 1 k.p.c., poprzez orzekanie o wynagrodzeniu
miesięcznym (i uwzględnianiu tego wynagrodzenia w wyliczeniach biegłego) w sytu-
acji, gdy powód w pozwie przyznał, że nie stanowi ono przedmiotu sporu (zostało
wypłacone należycie), niewłaściwe zastosowanie art. 98 § 1 k.p.c. i obciążenie po-
zwanego kosztami wygenerowanymi przez Sąd za opinie biegłych, które w ogóle nie
mogą być uznane za celowe w niniejszej sprawie oraz naruszenie art. 102 k.p.c. w
5
związku z art. 103 § 1 k.p.c. wskutek braku uwzględnienia faktu, że strona powodowa
w ogóle nie wykazała swoich roszczeń, utrudniając postępowanie.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy w Warszawie wyrokiem z dnia 8 czerwca 2010 r.
oddalił apelację. Uzasadniając swoje stanowisko, Sąd drugiej instancji wskazał, że w
sporze rozstrzygnięcia wymaga kwestia, jakie elementy obejmuje normalne wyna-
grodzenie za pracę. Wątpliwości dotyczą bowiem tych składników wynagrodzenia,
które przysługują w stałej wysokości, a zostały ukształtowane w oderwaniu od godzin
faktycznej pracy. Dla rozstrzygnięcia wskazanego problemu kluczowe znaczenie ma
charakter dodatkowych składników wynagrodzenia oraz ich związek z pracą. Nor-
malne wynagrodzenie jest pojęciem oczywiście szerszym niż dodatek za pracę w
godzinach nadliczbowych.
Przywołując orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sąd Okręgowy stwierdził, że
należy w całości podzielić zarówno ustalenia, jak i wnioski, jakie uczynił Sąd pierw-
szej instancji w niniejszej sprawie, a który uznał, że wypłacane powodowi zarówno
dodatek wojenny jak i zagraniczny miały charakter dodatków stałych i wypłacanych
systematycznie i z tego powodu stanowią one podstawę do obliczania normalnego
wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych wraz z dodatkiem oraz przy
udzielonym pracownikowi czasie wolnym. Sąd wskazał, że przyznanie powodowi
dodatków - wojennego oraz zagranicznego - było ściśle związane z rodzajem świad-
czonej przez niego pracy, a więc, jak to zresztą ustalono w umowie o pracę, przy-
znanie dodatków miało charakter stały i systematyczny. Z całą pewnością sporne
dodatki nie mają charakteru zmiennego lub warunkowego a ich przyznanie zostało
zrealizowane poprzez treść stosunku pracy łączącego strony.
Pozwany zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną w całości, wnosząc o jego
uchylenie w całości oraz uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji w całości i prze-
kazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu dla Warszawy -
Żoliborza w Warszawie.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucono naruszenie prawa materialnego, przez
błędną wykładnię art. 1511
§ 3 k.p. w związku z § 13 ust. 1 pkt 3 i 4 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r. w sprawie należności pieniężnych i świad-
czeń otrzymywanych przez żołnierzy wyznaczonych do pełnienia służby poza grani-
cami państwa i pracowników wojska zatrudnionych w jednostkach wojskowych wy-
konujących zadania poza granicami państwa - poprzez wliczenie do wysokości wy-
nagrodzenia za godziny nadliczbowe powoda należności niestanowiących wynagro-
6
dzenia (całkowicie pozbawionych związku z osobistym zaszeregowaniem pracow-
nika), tj. dodatku zagranicznego oraz dodatku wojennego, uregulowanych w wyżej
wymienionym rozporządzeniu jako „inne należności”, odrębne od wynagrodzenia w
rozumieniu Kodeksu pracy. Wskazano, że Sądy obydwu instancji niesłusznie
uwzględniły te należności w wysokości wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, myl-
nie interpretując je jako „normalne” wynagrodzenie o którym mowa w art. 1511
§ 3
k.p. (otrzymywane przez pracownika bez spełnienia dodatkowych przesłanek), mimo
że przesłanki otrzymywania przedmiotowych dodatków zostały uregulowane w rozpo-
rządzeniu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z treści art. 1511
§ 1 k.p. wynika ogólna zasada wynagradzania za pracę w
godzinach nadliczbowych. Pracownikowi przysługuje za tę pracę „normalne” wyna-
grodzenie oraz dodatek w wysokości określonej w jego pkt 1 i 2. Zasada ta doznaje
wyłomu w sytuacji, w której pracodawca udziela pracownikowi czasu wolnego w za-
mian za przepracowane nadgodziny 1) na wniosek pracownika (art. 1512
§ 1 k.p.) w
wymiarze równym liczbie przepracowanych nadgodzin, 2) z własnej inicjatywy (art.
1512
§ 2 k.p.), w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin
nadliczbowych. W takim przypadku za przepracowane nadgodziny należy się pra-
cownikowi wyłącznie „normalne wynagrodzenie” - bez dodatków (art. 1512
§ 3 k.p.), z
zastrzeżeniem, że udzielenie czasu wolnego przez pracodawcę bez wniosku pra-
cownika nie może spowodować obniżenia wynagrodzenia należnego pracownikowi
za pełny miesięczny wymiar czasu pracy. „Normalne wynagrodzenie” za przepraco-
wane nadgodziny (bez dodatków), w zamian za które pracownik na swój wniosek
otrzymał czas wolny, nie staje się wynagrodzeniem za udzielony czas wolny od
pracy, ale nadal pozostaje wynagrodzeniem za przepracowane nadgodziny. Stosow-
nie do treści art. 80 in principio k.p. wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną.
Jeśli więc pracownik w godzinach nadliczbowych wykonuje pracę, to należy mu się
za nią wynagrodzenie („normalne wynagrodzenie”) i jest to wynagrodzenie za czas
przepracowany ponad obowiązujące normy czasu pracy, a nie wynagrodzenie za
czas wolny od pracy. Nieuprawnione jest zatem traktowanie wynagrodzenia za prze-
pracowane nadgodziny jako wynagrodzenia za czas wolny od pracy udzielony na
pisemny wniosek pracownika. Czas wolny od pracy jest czasem niepłatnym, bowiem,
7
jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 lutego 2010 r., I PK 157/09
(LEX nr 604077), nie jest on zwolnieniem od pracy ani czasem niewykonywania
pracy, za który przepisy prawa przewidują zachowanie prawa do wynagrodzenia,
przy którego ustaleniu stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodze-
nia za urlop na podstawie § 5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 29 maja 1996 r. w wprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewy-
konywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodo-
wań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzeń oraz innych należności
przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 62, poz. 289 ze zm.). W tym kontekście
całkowicie nietrafna jest argumentacja skargi odwołująca się do tego, że w udzielo-
nym czasie wolnym od pracy powód nie przebywał w rejonie działań jednostki woj-
skowej oraz nie znajdował się w strefie działań wojennych, bowiem istotne znaczenie
ma to, że praca w nadgodzinach odbywała się w rejonie działań jednostki wojskowej
w Iraku i za jej wykonanie przysługiwał powodowi zarówno dodatek wojenny jak i
zagraniczny (§ 13 ust. 1 pkt 3 i 4 w związku § 6 ust. 1 i § 7 ust. 1 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r. w sprawie należności pieniężnych i świad-
czeń otrzymywanych przez żołnierzy wyznaczonych do pełnienia służby poza grani-
cami państwa i pracowników wojska zatrudnionych w jednostkach wojskowych wy-
konujących zadania poza granicami państwa).
„Normalne wynagrodzenie”, o którym mowa w art. 1511
§ 1 zdanie pierwsze
k.p., jest pojęciem szerszym niż dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych. Nor-
malne wynagrodzenie jest to wynagrodzenie, które pracownik otrzymuje stale i sys-
tematycznie w zwykłych warunkach i terminach wypłat, a więc którego wysokość
obejmuje zarówno wynagrodzenie zasadnicze wynikające ze stawki osobistego za-
szeregowania, jak i dodatkowe składniki wynagrodzenia, jeżeli zgodnie z obowiązu-
jącymi w zakładzie pracy przepisami o wynagradzaniu pracowników takowe dodat-
kowe składniki przysługują. Wynagrodzenie to więc może obejmować również doda-
tek funkcyjny czy dodatek za staż pracy, jak również dodatek za pracę szkodliwą dla
zdrowia czy inne dodatki, albowiem stałe dodatkowe składniki wynagrodzenia mają
charakter wynagrodzenia jak najbardziej „normalnego”. W skład normalnego wyna-
grodzenia pracownika może wchodzić również premia, jeżeli ma ona charakter stały i
nie jest uzależniona od uzyskania określonych konkretnych osiągnięć w pracy, nie-
objętych zadaniami wykonywanymi w godzinach nadliczbowych. Przez „normalne
wynagrodzenie”, o którym mowa w art. 1511
§ 1 zdanie pierwsze k.p. (uprzednio art.
8
134 § 1 zdanie pierwsze k.p.), należy rozumieć więc takie wynagrodzenie, które pra-
cownik otrzymuje stale i systematycznie, a więc obejmuje ono zarówno wynagrodze-
nie zasadnicze wynikające ze stawki osobistego zaszeregowania, jak i dodatkowe
składniki wynagrodzenia o charakterze stałym, jeżeli na podstawie obowiązujących w
zakładzie pracy przepisów płacowych pracownik ma prawo do takich dodatkowych
składników (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 1986 r. , I PRN 40/86,
OSNC 1987 nr 9, poz. 14).
Przede wszystkim podkreślić należy, że wbrew wywodom skargi, dodatek wo-
jenny i dodatek zagraniczny, przysługujący pracownikom wojska zatrudnionym w
jednostkach wojskowych wykonujących zadania poza granicami państwa, stanowią
wynagrodzenie za pracę. W myśl § 13 ust. 1 pkt 3 i 4 w związku § 6 ust. 1 i § 7 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r. dodatek zagraniczny przy-
sługuje wymienionym w nim pracownikom, którzy przebywają w rejonie działania jed-
nostki wojskowej lub wykonują obowiązki służbowe poza rejonem działania jednostki
wojskowej za granicą (dodatek zagraniczny), a jeśli jest to jednocześnie strefa dzia-
łań wojennych lub z nią zrównana, przysługuje dodatek wojenny. Wynagrodzenie za
pracę to obligatoryjne świadczenie, o charakterze przysparzająco-majątkowym, które
pracodawca jest obowiązany wypłacać okresowo pracownikowi w zamian za wyko-
naną przezeń pracę, świadczoną na skutek wiążącego go z pracodawcą stosunku
pracy, odpowiednio do rodzaju, ilości i jakości pracy (zob. powołaną wyżej uchwałę I
PRN 40/86). Taki zaś charakter mają oba te dodatki, które obligatoryjnie przysługują
za, ogólnie rzecz ujmując, uciążliwości pracy związane z wykonywaniem pracy za
granicą oraz w strefie działań wojennych. Poza tym w orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego przyjmuje się, że jeżeli przepis prawa nie odnosi się do konkretnego składnika
wynagrodzenia, to należy przez nie rozumieć wszystkie jego składniki (zob. wyżej
powołany wyżej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2006 r., III BP 2/06, OSNP
2007 nr 9-10, poz. 12 i powołane tam orzecznictwo). Jeżeli więc art. 1511
§ 1 zdanie
pierwsze k.p. stanowi o „normalnym wynagrodzeniu”, to już z tego wynika, że należy
przez to rozumieć wynagrodzenie jako całość, a nie wyłącznie wynagrodzenie za-
sadnicze, za które można uznać składnik wynagrodzenia wymieniony w § 13 ust. 1
pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r. (wynagrodzenie mie-
sięczne w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalonego na podsta-
wie odrębnych przepisów).
9
Odrębny problem stanowi natomiast sposób obliczenia dodatku za pracę w
godzinach nadliczbowych. Zasadnicze znaczenie dla dalszych rozważań ma wyja-
śnienie znaczenia terminu „wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobistego
zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną”. Pojęcie wynagro-
dzenia pracownika wynikającego z osobistego zaszeregowania było już rozważane
przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 kwietnia 1985 r., I PRN 28/85 (OSNCP
1986 nr 1, poz.19) i uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 grudnia 1986 r., III
PZP 42/86 (OSNCP 1987 nr 8, poz. 106), a ponadto w wyroku z dnia 16 listopada
2000 r., I PKN 455/00 (OSNAPiUS 2002 nr 11, poz. 268). W wyroku z dnia 25 kwiet-
nia 1985 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że przez stawkę osobistego zaszeregowania w
rozumieniu art. 81 k.p. należy rozumieć wynagrodzenie zasadnicze i dodatek funk-
cyjny. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał, że przez wynagro-
dzenie wynikające z osobistego zaszeregowania pracownika należy rozumieć „wy-
nagrodzenie o charakterze stałym i bezpośrednio związanym z funkcją wykonywaną
przez pracownika lub zajmowanym przez niego stanowiskiem, a nie wynagrodzenie,
którego uruchomienie jest uzależnione od spełnienia przez pracownika dodatkowych
przesłanek, jak np. okresu pracy, świadczenia pracy w warunkach szkodliwych dla
zdrowia, wykonania określonych zadań itp”. Włączenie dodatku funkcyjnego do
stawki osobistego zaszeregowania Sąd Najwyższy wyjaśnił tym, że dodatek ten „w
odróżnieniu od dodatku stażowego, dodatku za pracę świadczoną w warunkach
szkodliwych dla zdrowia itp. - wiąże się bezpośrednio, tak jak wynagrodzenie zasad-
nicze, z funkcją wykonywaną przez pracownika. Powstanie po stronie pracownika
prawa podmiotowego do otrzymania dodatku funkcyjnego nie jest uzależnione - jak
to ma miejsce przy innych dodatkach - od dopełnienia przez pracownika wymaga-
nych w tym względzie dodatkowych przesłanek.” Sąd Najwyższy dodał, że rozumo-
wanie to potwierdzają zawierane w praktyce umowy o pracę, które przewidują dla
pracownika określoną grupę wynagrodzenia zasadniczego oraz określoną stawkę
dodatku funkcyjnego. Z kolei w uchwale z dnia 30 grudnia 1986 r. Sąd Najwyższy
rozstrzygnął, że „wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobistego zaszere-
gowania, o którym mowa w art. 81 § 1-3, art. 134 § 1 i art. 144 § 2 k.p., obejmuje
oprócz wynagrodzenia zasadniczego również dodatek funkcyjny”. W uzasadnieniu tej
uchwały Sąd Najwyższy podzielił argumentację przedstawioną w opisanym wyżej
wyroku z dnia 25 kwietnia 1985 r. Ponadto Sąd wskazał między innymi, że dodatek
funkcyjny „różni się od wszystkich innych dodatków tym, że jest ściśle i bezpośrednio
10
związany z funkcją wykonywaną przez pracownika. Jest to stały składnik wynagro-
dzenia pracownika na stanowisku kierowniczym, gdyż dodatek funkcyjny stanowi nie
tylko ekwiwalent za zwiększony nakład pracy, ale także za zwiększony zakres odpo-
wiedzialności za działania własne i podległych pracowników, za stopień utrudnienia
pracy itp.”. Sąd podniósł także, że „przepisy płacowe przyjmują podobne mierniki
różnicujące zarówno wynagrodzenie zasadnicze, jak i dodatki funkcyjne pracowników
na stanowiskach kierowniczych, tj. rodzaj pracy, jej złożoność, zakres odpowiedzial-
ności i kwalifikacje”, wskazując ponadto, że „takiego związku z wynagrodzeniem za-
sadniczym nie wykazują inne dodatkowe składniki wynagrodzenia za pracę, toteż
pojęcie „wynagrodzenia wynikającego z osobistego zaszeregowania” nie może objąć
innych dodatków.” W wyroku z dnia 16 listopada 2000 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że
określenie „wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobistego zaszeregowa-
nia określonego stawką godzinową lub miesięczną” w zmienionych przepisach Ko-
deksu pracy oznacza godzinową lub miesięczną stawkę wynagrodzenia za pracę
określonego rodzaju lub na określonym stanowisku. Wskazał również, że w przewi-
dzianym w art. 81 § 1 k.p. wynagrodzeniu gwarancyjnym, które przysługuje pracow-
nikowi w wysokości wynagrodzenia wynikającego z osobistego zaszeregowania pra-
cownika określonego stawką godzinową lub miesięczną, nie mogą być uwzględnione
inne składniki niż te, które wynikają z zaszeregowania pracownika i są określone
stawką godzinową lub miesięczną. W sprawie, w której został wydany ten wyrok,
chodziło o zaliczenie do wynagrodzenia gwarancyjnego z art. 81 § 1 k.p. dodatku
służbowego, przyznanego powodowi na podstawie § 5 rozporządzenia Rady Mini-
strów z dnia 9 lipca 1990 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych
(Dz.U. Nr 48, poz. 283 ze zm.) oraz dodatku za staż pracy, przysługującego mu na
podstawie § 8 wskazanego rozporządzenia. W kwestii tej Sąd Najwyższy uznał, że
oba te dodatki nie są następstwem „osobistego zaszeregowania pracownika”, lecz
swoistego zaszeregowania pracy. Dodatek służbowy zależy od charakteru, złożono-
ści i efektów pracy. Dodatek za staż pracy zależy natomiast od odpowiednio długiego
okresu zatrudnienia, o którym trudno powiedzieć, że ma związek z osobistym zasze-
regowaniem pracownika. Jednocześnie Sąd Najwyższy podzielił stanowisko wyra-
żone w omówionej powyżej uchwale z dnia 30 grudnia 1986 r., stwierdzając jednak,
że istnieją poważne wątpliwości, czy zachowuje aktualność zaliczenie w tej uchwale
do składników wynagrodzenia gwarancyjnego obok wynagrodzenia zasadniczego
także dodatku funkcyjnego. Jako źródło tych wątpliwości Sąd Najwyższy wskazał
11
nadanie nowego brzmienia art. 81 § 1 k.p. ustawą z dnia 2 lutego 1996 r. i wprowa-
dzenie wynagrodzenia gwarancyjnego w wysokości 60% wynagrodzenia, gdy przy
określaniu warunków wynagradzania pracownika nie został wyodrębniony składnik
wynagrodzenia w postaci osobistego zaszeregowania pracownika określonego
stawką godzinową lub miesięczną. Ostatecznie jednak Sąd Najwyższy uznał, że Sąd
Apelacyjny trafnie uwzględnił w wynagrodzeniu gwarancyjnym zasądzonym na rzecz
powoda dodatek funkcyjny. Sąd Najwyższy nie uzasadnił jednak tej oceny, wskazu-
jąc, że wliczenie powodowi dodatku funkcyjnego do zasądzonego wynagrodzenia
gwarancyjnego nie było objęte granicami kasacji pozwanego pracodawcy.
Pojęcie „wynagrodzenie pracownika wynikającego z jego osobistego zaszere-
gowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną” w sposób szczegółowy
wyjaśnione zostało w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2007 r., II PZP
4/07 (OSNP 2007 nr 21-22, poz. 307). Podkreślono w niej, że wątpliwości interpreta-
cyjne co do komentowanego terminu wynikają między innymi stąd, że Kodeks pracy
stosuje je jako pojęcie zastane, którego treści nie można w pełni odtworzyć na pod-
stawie przepisów samego Kodeksu pracy, bez odwołania się do techniki ustalania
wynagrodzenia za pracę w przepisach płacowych wskazanych w rozdziale 1 działu
trzeciego Kodeksu pracy (w art. 771
-773
), takich jak układy zbiorowe pracy, regulami-
ny wynagradzania oraz rozporządzenia wydawane, w okresie objętym sporem, przez
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej na wniosek właściwego ministra i ustalające zasady
wynagradzania za pracę oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą
dla pracowników zatrudnionych w państwowych jednostkach sfery budżetowej, nie-
objętych ponadzakładowym układem zbiorowym pracy. Sąd Najwyższy wskazał, że
pojęcie to odwołuje się do techniki (praktyki) ustalania wynagrodzeń, która nigdy nie
była w pełni jednolita i ulegała ewolucji, jednak nie ma wątpliwości, że konstrukcje
zaszeregowania pracownika i osobistego zaszeregowania pracownika są nadal in-
strumentami powszechnie stosowanymi w procesie ustalania wynagrodzenia za
pracę. Pojęcie zaszeregowania pracownika wiąże się z tzw. taryfikatorami kwalifika-
cyjnymi, które mogą też występować pod innymi nazwami (np. jako „tabele stano-
wisk, kwalifikacji i zaszeregowania”), w których określa się w poszczególnych rubry-
kach stanowisko lub rodzaj pracy, kwalifikacje zawodowe pracowników wymagane
do wykonywania pracy określonego rodzaju lub na określonym stanowisku (art. 102
k.p.) oraz przypisuje się im, przeważnie w sposób widełkowy, kategorię zaszerego-
wania. Następnie w tzw. tabelach stawek wynagrodzenia zasadniczego określa się,
12
zgodnie z art. 78 § 2 k.p., najczęściej również widełkowo, kwoty miesięcznych lub
godzinowych stawek wynagrodzenia zasadniczego przysługującego pracownikom
zaliczonym do poszczególnych kategorii w taryfikatorze kwalifikacyjnym. Osobiste
zaszeregowanie pracownika polega natomiast na ustaleniu w umowie o pracę (lub
innym akcie będącym podstawą stosunku pracy) wynagrodzenia odpowiadającego
rodzajowi pracy. Akt osobistego zaszeregowania pracownika jest więc czynnością
indywidualną, zgodną ze zobowiązaniowym charakterem stosunku pracy i ustalającą
indywidualny status płacowy pracownika (zob. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
30 grudnia 1986 r., III PZP 42/86). W konkluzji Sąd Najwyższy stwierdził, że pojęcie
wynagrodzenia pracownika wynikającego z jego osobistego zaszeregowania, okre-
ślonego stawką godzinową lub miesięczną w rozumieniu art. 134 § 12
k.p. (pojęcia
identycznego jak w przepisie art. 1511
§ 3 k.p.), odnosi się do stawki wynagrodzenia
zasadniczego ustalonej przez strony w umowie o pracę lub innym akcie będącym
podstawą stosunku pracy. Wynagrodzenie zasadnicze jest jedynym koniecznym i
występującym w każdym wynagrodzeniu za pracę ekwiwalentem świadczonej przez
pracownika pracy. Jest ono główną częścią wynagrodzenia, ale może być też jego
składnikiem wyłącznym. Wynagrodzenie zasadnicze najściślej łączy się z rodzajem
wykonywanej pracy (tj. pracą określonego rodzaju lub na określonym stanowisku)
stanowiąc bezpośrednią zapłatę za tę pracę i wymagane do jej wykonywania kwalifi-
kacje. W Kodeksie pracy znajduje to potwierdzenie - między innymi - w art. 78 § 2
k.p., który stanowi, że „w celu określenia wynagrodzenia za pracę ustala się, w trybie
przewidzianym w art. 771
-773
, wysokość oraz zasady przyznawania pracownikom
stawek wynagrodzenia za pracę określonego rodzaju lub na określonym stanowisku,
a także innych (dodatkowych) składników wynagrodzenia, jeżeli zostały one przewi-
dziane z tytułu wykonywania określonej pracy.” Zwraca uwagę to, że w wymienionym
przepisie pojęcie „stawek wynagrodzenia za pracę określonego rodzaju lub na okre-
ślonym stanowisku”, będące synonimem stawek wynagrodzenia zasadniczego, zo-
stało przeciwstawione innym (dodatkowym) składnikom wynagrodzenia. Sąd Naj-
wyższy podkreślił, że w odróżnieniu od wynagrodzenia zasadniczego, inne (dodat-
kowe) składniki wynagrodzenia nie wynikają z osobistego zaszeregowania pracow-
nika określonego stawką godzinową lub miesięczną. Nie są one bezpośrednią za-
płatą za pracę określonego rodzaju lub na określonym stanowisku i wymagane do jej
wykonywania kwalifikacje, lecz przysługują pracownikowi po spełnieniu dodatkowych,
wobec przesłanek uzyskania wynagrodzenia zasadniczego, przesłanek. Tytułem do
13
nich są np. określone dodatkowe wyniki pracy (premie), wykonywanie pracy w wa-
runkach szkodliwych dla zdrowia, zwiększona odpowiedzialność, przepracowanie
określonego okresu czasu w danym zakładzie, szczególne kwalifikacje fachowe,
szczególne doświadczenie bądź praktyka w danej dziedzinie, tytuł naukowy, znajo-
mość języków obcych, praca w godzinach nadliczbowych, nocnych itd. Wynagrodze-
nie zasadnicze stanowi z reguły podstawę wyliczenia wysokości tych składników. Z
punktu widzenia rozpoznawanego zagadnienia prawnego istotne jest także to, że nie
są one ustalane w formie „stawek wynagrodzenia za pracę określonego rodzaju lub
na określonym stanowisku” wprowadzanych do umowy o pracę (treści stosunku
pracy) w drodze „osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub
miesięczną”, o którym stanowił art. 134 § 12
k.p.
W świetle przedstawionej argumentacji, którą Sąd Najwyższy rozpoznający
skargę podziela, nie można uznać, że rozpatrywane dodatki wynikają z osobistego
zaszeregowania pracownika określonego stawką godzinową lub miesięczną, ponie-
waż: ich ustalenie nie ma charakteru stawkowego i nie następuje w opisanym wyżej
trybie osobistego zaszeregowania; nie są one bezpośrednią zapłatą za pracę okre-
ślonego rodzaju lub na określonym stanowisku i wymagane do jej wykonywania kwa-
lifikacje; tytułem do uzyskania tych dodatków jest miejsce pracy (za granicą, w strefie
działań wojennych), a nie rodzaj pracy (stanowisko); są one uzależnione od spełnie-
nia dodatkowej przesłanki, którą jest zwiększona trudność pracy. Dodatek zagranicz-
ny przysługuje pracownikowi wyłącznie za czas pobytu za granicą w rejonie działania
jednostki wojskowej lub podczas wykonywania obowiązków służbowych poza rejo-
nem działania jednostki wojskowej, z wyłączeniem dni, w których pracownik wyko-
rzystywał urlop, a dodatek wojenny wypłacany jest pracownikowi za czas faktycz-
nego przebywania w strefie działań wojennych, jak też za czas przebywania poza
strefą działań wojennych w związku z wykonywaniem przez pracownika obowiązków
służbowych na terytorium bezpośrednio sąsiadującym z tą strefą. Dodatki te stano-
wią więc inne niż wynagrodzenie zasadnicze składniki wynagrodzenia uzasadnione
szczególnymi właściwościami i warunkami wykonywanej pracy.
Przedstawione wyżej uwagi prowadzą do stanowiska, że dodatek za pracę w
godzinach nadliczbowych wykonaną przez pracownika jednostki wojskowej za grani-
cą w strefie działań wojennych (lub w strefie z nią zrównanej) powinien być obliczany
od wynagrodzenia wynikającego z § 13 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
14
dnia 21 grudnia 1999 r. (wynagrodzenia miesięcznego w wysokości minimalnego
wynagrodzenia za pracę, ustalonego na podstawie odrębnych przepisów).
Podsumowując powyższe wywody, stwierdzić należy, że powodowi przysłu-
guje „normalne wynagrodzenie” za wszystkie godziny nadliczbowe przepracowane w
Iraku, a więc wynagrodzenie obliczone z uwzględnieniem również dodatku wojen-
nego i zagranicznego. Natomiast dodatki wskazane w art. 1511
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.
przysługują mu tylko za te nadgodziny, w zamian za które pracodawca nie udzielił mu
czasu wolnego od pracy i oblicza się je, stosownie do § 3 powołanego przepisu, bio-
rąc za podstawę wynagrodzenie wynikające z § 13 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r.
W konsekwencji, skarga okazała się uzasadniona w odniesieniu do tej części
wyroku, w której Sąd orzekł o dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych, za które
nie udzielono powodowi dni wolnych, natomiast w pozostałym zakresie (w odniesie-
niu do normalnego wynagrodzenia za godziny nadliczbowe) nie ma usprawiedliwio-
nych podstaw.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok we wskazanej wyżej części oraz w zakresie kosztów postę-
powania apelacyjnego (które powinny być rozliczone zgodnie z ostatecznym wyni-
kiem procesu w drugiej instancji), oddalając na podstawie art. 39814
dalej idącą
skargę. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po myśli art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================