Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 35/11
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Powiatu M. przeciwko Skarbowi
Państwa – Wojewodzie W.-M. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 13 lipca 2011 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Olsztynie postanowieniem z dnia 22
marca 2011 r.:
„Czy dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie dochodzenia przez powiat od
Skarbu Państwa zwrotu kwot stanowiących dochód powiatu na podstawie art. 23
ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn.
tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.), niepotrąconych przez powiat, a
przekazanych Skarbowi Państwa?”
podjął uchwałę:
W sprawie, w której powiat dochodzi zwrotu od Skarbu Państwa kwot
stanowiących jego dochód na podstawie art. 23 ust. 3 ustawy z dnia 21
sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r.
Nr 102, poz. 651 ze zm.), niepotrąconych i przekazanych Skarbowi Państwa,
droga sądowa jest niedopuszczalna.
Uzasadnienie
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało przy
rozpatrywaniu przez Sąd Okręgowy w Olsztynie sprawy w związku z apelacją
pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody W.-M. wniesioną od wyroku Sądu
Rejonowego w Olsztynie z dnia 11 października 2010 r., uwzględniającego
powództwo Powiatu M. o zapłatę kwoty 25 594,06 zł z odsetkami ustawowymi od
dnia 11 października 2010 r.
Powód dochodził tej kwoty tytułem „zwrotu niesłusznie zaniechanego
potrącenia” należnych Powiatowi 25% z pobranej opłaty za użytkowanie wieczyste
nieruchomości Skarbu Państwa. W uzasadnieniu pozwu wskazano, że żądanie
zapłaty tej kwoty znajduje oparcie w przepisach prawa.
W ocenie Sądu, dochodzona kwota przysługująca powodowi na podstawie art.
23 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn.
tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm. – dalej: "u.g.n."), stanowiąca część
wpływów osiąganych z tytułu wykonywania przekazanych pozwanemu zadań z
zakresu administracji rządowej jest świadczeniem nienależnym w rozumieniu art.
410 § 2 k.c. Przekazanie na rzecz Skarbu Państwa kwoty wyższej niż wynikająca z
art. 23 u.g.n. skutkuje koniecznością jej zwrotu, stosownie do przepisów o
bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.).
Pozwany Skarb Państwa wniósł apelację od tego wyroku, w której podniósł
m.in. zarzut nieważności postępowania – art. 379 pkt 1 k.p.c. – ze względu na
niedopuszczalność drogi sądowej.
Sąd Okręgowy powziął poważną wątpliwość co do dopuszczalności drogi
sądowej. Podkreślił, że ocena sprawy na tle art. 1 k.p.c. zależy od przedmiotu
procesu, przedstawionego pod osąd roszczenia i przytoczonego przez powoda
stanu faktycznego. Droga sądowa nie jest natomiast uwarunkowana wykazaniem
istnienia roszczenia oraz stosunku łączącego strony. Jeżeli roszczenie oparte jest
na zdarzeniach cywilnoprawnych, które mogą stanowić źródło stosunków
cywilnoprawnych, droga sądowa jest dopuszczalna. Jednocześnie Sąd Okręgowy,
odwołując się do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2004 r., III
CK 566/03 (nie publ.), wskazał, że sprawa ma charakter sprawy cywilnej jeżeli treść
łączących strony stosunków prawnych obejmująca ich wzajemne prawa i obowiązki
albo tworząca dany stan prawny zakłada potrzebę ochrony interesów
uczestniczących w nim podmiotów. Sprawa cywilna wymaga przy tym
pozostawania dwóch lub więcej osób w stosunku prawnym, regulowanym
przepisami kodeksu cywilnego i innymi ustawami, którego podmioty w wypadku
sporu występują jako równorzędni partnerzy. Jeżeli natomiast jeden z nich uzyskuje
pozycję podmiotu działającego z mocy swej władzy zwierzchniej, to stosunek taki
nie jest stosunkiem cywilnoprawnym. W związku z tym Sąd Okręgowy podniósł, że
udział powiatu w dochodach z tytułu opłat z użytkowania wieczystego wynika z
wykonywania zadań z zakresu administracji rządowej i jest oparty na świadczeniu
przewidzianym w prawie publicznym. Te okoliczności, zdaniem Sądu Okręgowego,
przemawiałyby za uznaniem niedopuszczalności drogi sądowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, ocena sprawy na
tle art. 1 k.p.c. zależy od przedmiotu procesu – przedstawionego pod osąd
roszczenia – i przytoczonego przez powoda stanu faktycznego. Te dwa elementy,
konkretyzując stosunek prawny między stronami, kształtują charakter sprawy i tym
samym nadają jej – lub odejmują – przymiot sprawy cywilnej. Obojętne natomiast z
punktu widzenia dopuszczalności drogi sądowej jest wykazanie istnienia roszczenia
(zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1992 r., III CZP 138/91, OSNCP
1992, nr 7-8, poz. 128 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 marca
1999 r., II CKN 340/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161, z dnia 9 marca 1999 r., II CKN
984/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 180 oraz z dnia 11 sierpnia 1999 r., I CKN 414/99,
OSNC 2000, nr 1, poz. 20; zob. też wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10
lipca 2000 r., Sk 12/99, OTK Zb.Urz. 2000, nr 5, poz. 143). W judykaturze Sądu
Najwyższego ukształtowane jest także stanowisko, że sprawa ma charakter sprawy
cywilnej, jeśli treść stosunków prawnych łączących strony, będące równorzędnymi
podmiotami, obejmująca ich wzajemne prawa i obowiązki albo tworząca dany stan
prawny zakłada potrzebę ochrony interesów tych podmiotów. Jeśli natomiast jeden
z tych podmiotów ma pozycję działającego w ramach władzy zwierzchniej, to taki
stosunek nie jest stosunkiem cywilnoprawnym (zob. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr
10, poz. 129, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2001 r., III CZP
46/01, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 85 i z dnia 22 października 2010 r., III CZP 74/10,
OSNC 2011, nr 5, poz. 55 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14
września 2004 r., III CSK 566/03, nie publ.). Działaniami lub zaniechaniami, których
skutki mogą być rozpoznawane na drodze sądowej są nie tylko zdarzenia
cywilnoprawne regulowane w kodeksie cywilnym (np. czynności prawne lub czyny
niedozwolone), ale także akty administracyjne wywołujące skutki w zakresie prawa
cywilnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 2004 r., IV CK 113/03,
nie publ.). To, że spór pomiędzy stronami ma związek ze stosowaniem norm prawa
publicznego nie wyłącza możliwości zakwalifikowania go do kategorii sporów ze
stosunków cywilnych, zwłaszcza gdy powód – jak w tej sprawie – zgłosi żądanie z
powołaniem się na instytucję cywilnoprawną uregulowaną w przepisach tytułu V,
księgi trzeciej kodeksu cywilnego. Dopuszczalność takiej oceny uzależniona jest
jednak od powołania się przez powoda na zdarzenia, które w relacjach między
stronami wywołały skutki cywilne.
Zgodnie z art. 23 ust. 3 u.g.n., od wpływów osiąganych ze sprzedaży, opłat z
tytułu trwałego zarządu, użytkowania, czynszu dzierżawnego i najmu nieruchomości
Skarbu Państwa, a także od wpływów osiąganych z opłat z tytułu użytkowania
wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa oddanych w użytkowanie wieczyste
oraz od odsetek za nieterminowe wnoszenie tych należności potrąca się 25%
środków stanowiących dochód powiatu, na obszarze którego położone są te
nieruchomości. Starosta reprezentujący Skarb Państwa w sprawach
gospodarowania zasobem nieruchomości Skarbu Państwa wykonuje zadania z
zakresu administracji rządowej (art. 11 ug.n.). Środki stanowiące na podstawie art.
23 ust. 3 u.g.n. dochód powiatu są, według art. 5 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 30
czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 249, poz. 2104 ze zm.),
środkami publicznymi, a według obowiązującej ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o
finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1240 ze zm. – dalej: "u.f.p.") są środkami
publicznymi stanowiącymi niepodatkowe należności budżetowe o charakterze
publicznoprawnym (art. 60 pkt 8). To, że przychody powiatu stanowią w istocie
świadczenia, których źródłem są stosunki cywilnoprawne, nie zmienia ich
publicznoprawnego charakteru w ramach sektora finansów publicznych.
Przysługują one powiatowi od Skarbu Państwa, a nie od strony stosunku
cywilnoprawnego, która jest zobowiązana uiszczać opłaty na rzecz Skarbu
Państwa.
Do przekazywania należności przewidzianych w art. 23 ust. 3 u.g.n.,
określonego w ustawie jako „potrącenie“, nie mają zastosowania przepisy art. 498 i
nast. k.c. Jak trafnie przyjął Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 24
listopada 2006 r., II OSK 1313/06 (nie publ.), w takiej sytuacji brak podstaw do
przyjęcia, aby podmioty w sektorze finansów w związku z przekazywaniem tych
należności były jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami oraz że
każdy z nich mógłby potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiego. Artykuł
23 ust. 3 u.g.n. przyznaje staroście jedynie prawo do żądania przekazania 25%
środków uzyskiwanych przez Skarb Państwa z tytułu opłat tam wskazanych.
Kwestie związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich
dysponowaniem pozostają poza sferą stosunków cywilnoprawnych i są
rozstrzygane na podstawie przepisów prawa publicznego w ramach systemu
finansów publicznych. Stosunki prawne związane ze świadczeniami będącymi
niepodatkowymi należnościami budżetowymi o charakterze publicznym pomiędzy
organami władzy publicznej, w tym organami administracji rządowej, a jednostką
samorządu terytorialnego, nie są stosunkami prawnymi o równorzędnym
charakterze. Do kompetencji organów administracyjnych wymienionych w art. 61
u.f.p. należą wszelkie sprawy dotyczące należności, o których mowa w art. 60 u.f.p.,
w tym także dotyczące niepodatkowych należności budżetowych o charakterze
publicznoprawnym. Z art. 3 u.f.p. wynika, że finanse publiczne obejmują procesy
związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem. W tej
dziedzinie prawa występuje zawsze publiczny podmiot uprawniony do
jednostronnego określania sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku
prawnofinansowego. Stosunki prawne zarówno w zakresie obowiązku
przekazywania do budżetu państwa należności określonych w art. 23 ust. 3 u.g.n.,
jak i w zakresie obowiązku ich zwrotu mają charakter publicznoprawny
(administracyjnoprawny). Obowiązek zwrotu świadczenia ma także źródło w
stosunku administracyjnym, o którym w pierwszej instancji rozstrzyga organ
wskazany w art. 61 ust. 1 pkt 1 u.f.p.
W poprzednim stanie prawnym kwestie rozstrzygania sporów dotyczących
należności, o których mowa w art. 23 ust. 3 u.g.n. były uregulowane w art. 189 ust.
1 i 2 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych oraz w § 8 ust. 2
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie planów
finansowych zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych
jednostkom samorządu terytorialnego ustawami, przekazywania dotacji celowych i
przekazywania pobranych dochodów związanych z realizacja tych zadań (Dz.U. Nr
135, poz. 955). W orzecznictwie sądów administracyjnych nie budziło wątpliwości
istnienie drogi administracyjnej i sądowoadministracyjnej do dochodzenia przez
wojewodę od jednostki samorządu terytorialnego zwrotu kwot należnych „tytułem
nieprzekazania w terminie i w należnej wysokości pobranych dochodów budżetu
państwa związanych z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej
dotyczących gospodarki nieruchomościami Skarbu. Spory te dotyczyły przede
wszystkim wysokości należnego jednostce samorządu terytorialnego potrącenia
(5% lub 25%) odsetek od kwot uzyskiwanych m.in. z tytułu użytkowania
wieczystego w stanie prawnym przed wejściem w życie ustawy z dnia 24 sierpnia
2007 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. Nr 173, poz.
1218), która wprowadziła wyraźną możliwość potrącenia także 25% wpływów z
tytułu odsetek za terminowe regulowanie należności), oraz kwestii możliwości
potrącenia przez jednostkę samorządu terytorialnego 25% kwoty stanowiącej
podatek VAT (por. uchwała składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 8 stycznia 2007 r., I FPS 1/06, ONSAiWSA 2007, nr 2,
poz. 27, wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 września 2010 r., II
GSK 807/09, nie publ. i z dnia 23 września 2010 r., II GSK 812/09, nie publ. oraz
wyroki Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 5 czerwca
2009 r., V SA/Wa 51/09, nie publ. i z dnia 16 czerwca 2009 r., V SA/Wa 58/09, nie
publ.). Wykładnia systemowa przemawiała za przyjęciem analogicznego
rozwiązania (konieczności wydania decyzji administracyjnej) dla rozstrzygnięcia
wniosku o zwrot nienależnie przekazanych budżetowi 25% wpływów, o których
mowa w art. 23 ust. 3 u.g.n. (zob. uchwała składu siedmiu sędziów Naczelnego
Sądu Administracyjnego z dnia 2 lipca 2001 r., FPS 1/01, ONSA 2002, nr 1, poz. 1).
Ustawa o finansach publicznych nie reguluje wprawdzie wprost trybu zwrotu
należności odprowadzonej na rachunek budżetu państwa stanowiącej dochód
jednostki samorządu terytorialnego, to jednak według jednoznacznego art. 67 tej
ustawy, do spraw dotyczących należności, o których mowa w art. 60, a zatem także
dotyczących pobieranych przez jednostkę samorządu terytorialnego dochodów
związanych z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej zleconych
odrębnymi ustawami i nieodprowadzonych na rachunek dochodów budżetu
państwa, nieuregulowanych tą ustawą, stosuje się przepisy kodeksu postępowania
administracyjnego i odpowiednio przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. – Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.).
W ten sposób został w dalszym ciągu przewidziany administracyjny tryb
postępowania do rozstrzygania spraw dotyczących niepodatkowych należności
budżetowych stanowiących dochód budżetów jednostek samorządu terytorialnego,
w tym także do rozstrzygania o zwrocie przekazanych nienależnie do budżetu
Skarbu Państwa kwot stanowiących na podstawie art. 23 ust. 3 u.g.n. dochód
powiatu. Artykuł 67 u.f.p. wszedł w życie z dniem 1 stycznia 2010 r. W związku z
treścią art. 115 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. – Przepisy wprowadzające ustawę
o finansach publicznych (Dz.U. Nr 157, poz. 1241 ze zm.) ma on zastosowanie do
spraw wszczętych od dnia 1 stycznia 2010 r., a tylko do spraw wszczętych i
niezakończonych przed tym dniem decyzją ostateczną stosuje się przepisy
dotychczasowe. Oznacza to utrzymanie administracyjnej drogi do rozstrzygania
sporów dotyczących zwrotu przekazanych do budżetu państwa kwot stanowiących
na podstawie art. 23 ust. 3 u.g.n. dochód powiatu. Z mocy jednoznacznego
postanowienia art. 67 u.f.p. do tych spraw, wszczętych od dnia 1 stycznia 2010 r.,
mają odpowiednie zastosowanie przepisy działu III Ordynacji podatkowej, w którym
uregulowane zostały także kwestie związane ze zwrotem nienależnie zapłaconego
podatku (art. 75 w związku z art. 73 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej), jak również
przepisy kodeksu postępowania administracyjnego.
Uwzględniając charakter stosunku prawnego łączącego strony procesu, a
ponadto szczególną normę kompetencyjną zawartą w art. 67 u.f.p., przesądzającą
właściwość organu administracyjnego i sądu administracyjnego do orzekania w
sprawie, w której powód domaga się ochrony prawnej, Sąd Najwyższy na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. podjął uchwałę, jak wyżej.