Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 84/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 września 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa J. R.
przeciwko Przedsiębiorstwu Energetyki Cieplnej Spółce z o.o. w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 29 września 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 października 2010 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. nie obciąża powoda kosztami postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód J. R. wnosił o zasądzenie od Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej
Spółki z o.o. w S. kwoty 115.200 zł jako wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
z części należącej do powoda nieruchomości o pow. 490 m2
za okres od 2000 -
2001 r. i za okres 2004 - 2009 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo w kwocie
6.739,80 zł i oddalił je w pozostałym zakresie.
Zasadnicze elementy stanu faktycznego następujące.
Powód jest właścicielem nieruchomości położonej w strefie peryferyjnej
miasta. Na nieruchomości tej jest posadowiony budynek mieszkalny, 2 budynki
gospodarcze i murowany budynek warsztatowy. Przez nieruchomość przebiega
pod ziemią wodociąg oraz sieć ciepłownicza o średnicy 610 mm, ułożona w kanale
zbudowanym z elementów żelbetonowych o szerokości 2,85 m i długości 69,53 m.
Powierzchnia nieruchomości zajętej przez sieć wynosi 198 m2
. Powoduje to brak
możliwości wykorzystania całej powierzchni działki zgodnie z planem
zagospodarowania przestrzennego. Nie uregulowano w umowie faktu korzystania
przez pozwanego z działki powoda w opisanym zakresie. Powód uzyskał już
odpowiednie tytuły egzekucyjne obejmujące wynagrodzenie za lata 2002 i 2003.
W obrębie sieci ciepłowniczej niemożliwa pozostaje uprawa rolnicza (z powodu
nagrzewania się ziemi i jej nadmiernego wysuszenia). Straty rolnicze z powodu
zajęcia nieruchomości powoda wynoszą 394,60 zł rocznie. Pozwane
Przedsiębiorstwo ma status posiadacza służebności w rozumieniu art. 352 § 1 k.c.
Korzystanie z nieruchomości powoda ma charakter ciągły, ogranicza się do
podziemnej części nieruchomości i nie wiąże się z wykonaniem uprawnień
właścicielskich w stosunku do nieruchomości. Określenie wysokości wynagrodzenia
powinno zatem odpowiadać stopniowi ingerencji władającego gruntem w treść
prawa własności przy uwzględnieniu wartości nieruchomości.
Opierając się na opinii biegłego, Sąd Okręgowy ustalił, że powodowi należy
się wynagrodzenie w wysokości 6.739,80 zł (przy uwzględnieniu pozycji
obejmującej też tzw. starty w rolnictwie roczne). Nie uwzględnił podniesionego
przez pozwanego zarzutu potrącenia.
3
Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda w całości, natomiast częściowo
uwzględnił apelację pozwanego i obniżył zasądzoną kwotę 6.7324,80 zł do kwoty
5.416,04. Przyjął, że powodowi należy się kwota 8.867,04 zł i powinna być ona
pomniejszona z racji wykonania przez pozwanego skutecznego zarzutu potrącenia
(tj. o kwotę 3.075 zł) oraz o sumę dokonanej już zapłaty (376 zł). Podzielił ocenę
Sądu pierwszej instancji odnośnie do prawnego statusu pozwanego (art. 352 § 1
k.c.). Władztwo pozwanego nie pozbawia powoda możliwości wykonywania
faktycznego władztwa nad nieruchomością. Powód może korzystać z naziemnej
części działki, rozporządzać nią, pobierać pożytki. Uszczuplenie uprawnień powoda
polega jedynie na znoszeniu uciążliwości z racji usytuowania na jego działce (pod
ziemią) sieci ciepłowniczej, wysuszania i wyjałowienia gleby, ograniczenia co do
zabudowy i ulokowania na gruncie własnych urządzeń.
Podstawą prawną wynagrodzenia na rzecz powoda stanowi art. 352 § 2 k.c.
w zw. z art. 224 § 2; art. 225 k.c. i art. 230 k.c.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
przysługujące powodowi wynagrodzenie powinno być określane w nawiązaniu do
stopnia ingerencji osoby nieuprawnionej (pozwanego) w prawo własności
właściciela gruntu przy uwzględnieniu wartości wykorzystywanej nieruchomości
i czasu z niej korzystania. Nie może być natomiast brany pod uwagę, sugerowany
przez stronę powodową, wariant określania wysokości tego wynagrodzenia przy
odwołaniu się do stawek najmu lub dzierżawy gruntu. Za okoliczność, istotną dla
określenia wspomnianego stopnia ingerencji, Sąd Apelacyjny uznał to, że
uciążliwości związane z przebiegiem linii ciepłowniczej nie ograniczają się tylko do
części gruntu zajętego przez sieć, ale obejmują także obszar odpowiednio większy,
tj. 490 m2
powierzchni gruntu. Przy uwzględnieniu zarzutu potrącenia i faktu zapłaty
powodowi części wynagrodzenia, Sąd Apelacyjny ostatecznie przyjął, że powodowi
przysługuje wynagrodzenie w wysokości 5.416,04 zł.
W skardze kasacyjnej powoda (w części oddalającej powództwo ponad
kwotę 5.416 zł i oddalającej apelację powoda w całości) podniesiono zarzuty
naruszenia przepisów prawa procesowego, tj. art. 321 § 1 k.p.c., art. 366 k.p.c. oraz
przepisów prawa materialnego, tj. art. 352 § 2 k.c. w zw. z art. 225 k.c., w zw. z art.
4
224 § 2 k.c. i w zw. z art. 3052
§ 2 k.c. (1 grupa zarzutów), art. 499 k.c., art. 498 § 2
k.c. (2 i 3 grupa zarzutów). Skarżący wnosił o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny powołał się
na prawomocny wyrok Sądu Rejonowego z 23 lutego 2007 r., I C 43/06, jednakże
jedynie dla wskazania na podobny sposób określenia należnego powodowi
wynagrodzenia za korzystanie z jego nieruchomości w roku 2003. Jednocześnie
Sąd ten ustalił, że skarżący nie wykazał tego, aby od czasu wydania tego wyroku
(w 2007 r.) nastąpiły istotne zmiany dotyczące zakresu ingerencji w jego prawa
właścicielskie (s. 8 uzasadnienia). W takiej sytuacji nietrafna jest sugestia
skarżącego o przyjęciu przez Sąd Apelacyjny mocy obowiązującej wyroku w innej
sprawie dla rozpoznawanej sprawy, obejmującej inny okres bezumownego
korzystania z gruntu powoda. Zarzut naruszenia art. 366 k.p.c. należy więc uznać
za chybiony.
Trafnie wyjaśniono w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego, że powód
domagał się w zasadzie „tylko wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z części
nieruchomości i nie zmodyfikował w toku postępowania powództwa w tym zakresie”
(s. 9). Jeżeli w toku postępowania rozpoznawczego powód eksponował także fakt
poniesienia „strat w produkcji rolnej”, to straty takie konsekwentnie traktował jako
składnik dochodzonego wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości.
Sąd Apelacyjny trafnie stwierdził, że wspomniane straty w produkcji rolnej nie
stanowią składnika wynagrodzenia związanego z bezumownym korzystaniem
z nieruchomości powoda. Skoro Sądy meriti oceniały jedynie zasadność żądania
o wynagrodzenie, to nie sposób przyjąć, że naruszyły przepis art. 321 § 1 k.p.c.
przy prawnej motywacji tego zarzutu, sformułowanego w pkt 5 skargi. W toku
postępowania rozpoznawczego nie ustalono przecież źródła takiej, ewentualnej
odpowiedzialności odszkodowawczej (np. w postaci art. 415 k.c.).
2. Dokonane przez Sąd Apelacyjny ustalenia faktyczne uzasadniały
konkluzję, że strona pozwana skutecznie podniosła zarzut potrącenia własnej
5
wierzytelności (w wysokości 3.075 zł) z wierzytelnością powoda obejmującą
przysługujące mu wynagrodzenie. Zarzut potrącenia może być podniesiony także
przez pełnomocnika (art. 95 k.c., art. 498 k.c.). Kwestionując fakt dokonania
w niniejszej sprawie takiego potrącenia przez osobę odpowiednio umocowaną,
skarżący nie podniósł jednak tego, że Sąd Apelacyjny niewłaściwe zinterpretował
oświadczenie woli pozwanego (mocodawcy) w odniesieniu do udzielenia
umocowania i jego zakresu. Nie umieścił bowiem w drugiej i trzeciej grupie
zarzutów naruszenia art. 60 k.c. i art. 65 § 1 k.c. W skardze kasacyjnej nie
zakwestionowano zatem skutecznie faktu udzielenia pełnomocnictwa materialno-
prawnego przyszłemu pełnomocnikowi (art. 95 k.c.). Jednocześnie Sąd Apelacyjny
trafnie przyjął czas złożenia oświadczenia o potrąceniu (art. 499 k.c., art. 61 k.c.),
dojścia tego oświadczenia do powoda oraz wystąpienie wymaganych przesłanek
kompensacji ustawowej, w tym - istnienie obu wierzytelności objętych tą
kompensatą (wierzytelności powoda i wierzytelności pozwanego przedstawionej do
potrącenia).
3. Podstawowe znaczenie w rozpoznawanej sprawie miała kwestia
wysokości należnego powodowi wynagrodzenia przez powoda z racji
bezumownego korzystania z jego nieruchomości gruntowej i sposób obliczenia jego
wysokości. Kwestia ta może być rozważana jedynie na podstawie dokonanych
przez Sądy meriti ustaleń faktycznych (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Chodzi tu przede
wszystkim o te ustalenia, które odnoszą się do stopnia (zakresu) ingerencji
pozwanego jako podmiotu nieuprawnionego w prawo własności powodowego
właściciela gruntu.
Po pierwsze, ustalono, że pozwany włada gruntem jak posiadacz
służebności (art. 352 § 1 k.c.), a nie jak posiadacz w rozumieniu art. 336 k.c.
Po drugie, powód nie został w pełni pozbawiony możliwości wykonania prawa
własności nieruchomości i może wykonywać wobec naziemnej części działki
jednak pewne uprawnienia właścicielskie, wskazane przez Sąd Apelacyjny
(np. korzystanie z naziemnej części działki, rozporządzanie, pobieranie pożytków).
Taka możliwość wykonywania uprawnień właściciela znacznie zatem odbiega od
sugerowanego obrazowo w pozwie stanowiska, iż powód jako właściciel „mógłby
tylko przechodzić” przez własną nieruchomość. Po trzecie, możliwość wykonywania
6
uprawnień właścicielskich przyjęto także po dokonaniu korekty oddziaływania sieci
cieplnej na nieruchomość powoda (490 m2
).
W tej sytuacji istniały usprawiedliwione podstawy określenia wysokości
wynagrodzenia przy uwzględnieniu kryterium ustalonego stopnia ingerencji
pozwanego w prawa własności właściciela przy założeniu, że wynagrodzenie takie -
z racji swej funkcji - powinno pozostawać w odpowiedniej relacji do takiego stopnia
(zakresu) korzystania z cudzego gruntu. Nie mógł zatem wchodzić w grę sposób
określenia wysokości omawianego wynagrodzenia, który miałby odpowiadać
stawkom właściwym dla stosunku najmu lub dzierżawy. Sytuacja prawna
i faktyczna pozwanego w żadnej mierze nie może być zatem porównywana do
sytuacji nieuprawnionego, jakby - faktycznego najemcy lub dzierżawcy
nieruchomości powoda (art. 659 k.c., art. 693 k.c.). Przy uwzględnieniu danych
dotyczących wartości nieruchomości zawartych w opinii biegłego (s. 25 tej opinii)
doszło ostatecznie do właściwego określenia wysokości wynagrodzenia należnego
powodowi. Stanowisko powoda prezentowane w ramach uzasadnienia pierwszej
grupy zarzutów kasacyjnych nie uwzględnia jednak takich ustaleń.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną jako
nieuzasadnioną. Nie obciążono powoda kosztami postępowania kasacyjnego
(art. 102 k.p.c.).