Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 35/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSA Jolanta Frańczak
w sprawie z wniosku J. i M. Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego J. Sp. z o.o.
o zasiłek chorobowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 października 2010 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w W. z dnia 21 maja
2010 r., wraz z poprzedzającymi je decyzjami Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 6 sierpnia 2009 r. znak […] i z
dnia 6 sierpnia 2009 r. znak 040400/6000/263/09 i przekazuje
2
sprawę Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B. do
ponownego rozpoznania;
2. zasądza od organu rentowego na rzecz wnioskodawców J. i
M. Z. kwoty po 240 (dwieście czterdzieści) złotych tytułem
zwrotu kosztów procesu.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzjami z dnia 6 sierpnia 2009 r.
odmówił J. i M. Z. prawa do zasiłku chorobowego argumentując, że z uwagi na
wyrejestrowanie wnioskodawców przez płatnika składek z systemu ubezpieczeń
społecznych z dniem 2 czerwca 2008 r. nie podlegają oni ubezpieczeniu
społecznemu, a tym samym nie mają prawa do świadczeń z tego ubezpieczenia.
W odwołaniach od powyższych decyzji wnioskodawcy wskazali, iż będąc
związanymi z pracodawcą pracowniczym stosunkiem prawnym z mocy ustawy
podlegali obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu od momentu nawiązania
tego stosunku do czasu jego ustania. Działania pracodawcy polegające na
wyrejestrowaniu pracowników z ubezpieczeń społecznych z datą nawiązania
stosunku pracy były bezprawne, gdyż pracodawca był uprawniony do dokonania
wyrejestrowania dopiero z datą odpowiadającą dacie rozwiązania stosunku pracy.
W tych też okolicznościach stając się niezdolnymi do pracy wskutek choroby w
czasie trwania stosunku pracy wnioskodawcy spełniali wszystkie przewidziane
prawem przesłanki do tego, by ubiegać się o należny im zasiłek chorobowy.
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21
maja 2010 r. oddalił odwołania wnioskodawców i orzekł o kosztach postępowania.
Sądu pierwszej instancji ustalił, że w dniu 2 czerwca 2008 r. J. Z. oraz M. Z.
zawarli z J. Spółką z o.o. umowy o pracę, mocą których zostali zatrudnieni w
pełnym wymiarze czasu pracy w charakterze pracowników fizycznych. Do ich
obowiązków należała obsługa maszyn do produkcji sprężyn do kanap. Zgodnie z
umową, miejscem pracy pracownika miała być siedziba pracodawcy znajdująca się
w Ś. Faktycznie jednak Z. wykonywali powierzone im obowiązki na terenie
3
Niemiec. Pracodawca, jako płatnik składek na ubezpieczenie społeczne, zgłosił
pracowników do ubezpieczeń społecznych.
Siedziba pracodawcy J. Spółki z o.o. znajduje się w Ś. W swojej siedzibie
pracodawca prowadzi tylko biuro i księgowość. Zadania związanej przedmiotem
prowadzonej przez Spółkę działalności w całości wykonywane były, w ramach
krótkoterminowych kontraktów, poza terytorium Polski - głównie na terenie Niemiec.
W ten sposób 100% obrotów Spółki pochodziło z należności z tytułu świadczonych
na terenie Niemiec usług, natomiast działalność Spółki w Polsce sprowadzała się
jedynie do wewnętrznej administracji. Pracując za granicą zatrudnieni przez
zainteresowanego pracownicy otrzymywali od pracodawcy obok przewidzianego
umową o pracę najniższego wynagrodzenia także delegacje. Pracodawca
wysyłając pracowników do pracy za granicą nie korzystał jednak z delegacji
przewidzianej na zasadzie formularza E 101. W okresie przestoju (gdy brak było
kontraktów) pracownicy firmy J. wracali do kraju, gdzie z reguły korzystali z urlopu
wypoczynkowego. W tym czasie pracodawca wypacał pracownikom tylko
wynagrodzenie wynikające z umowy o pracę.
W wyniku przeprowadzonej kontroli Zakład Ubezpieczeń Społecznych
ustalił, iż spółka J. nie prowadzi w istotnej części działalności na terenie Polski
(państwa wysyłającego). Działalność Spółki w tym kraju sprowadza się jedynie do
prowadzenia jej administracji wewnętrznej, a całość obrotów pochodzi ze
świadczonych na terenie Niemiec usług. W tej sytuacji organ rentowy stwierdził, że
pracownicy spółki J., wykonujący pracę na terytorium drugiego państwa na
podstawie art. 13.2 a Rozporządzenia EWG 1408/71 podlegają ubezpieczeniom w
miejscu wykonywania pracy i wezwał Spółkę do dokonania wyrejestrowania z
ubezpieczeń społecznych pracowników świadczących pracę na terenie Niemiec
oraz do sporządzenia korekty dokumentów rozliczeniowych.
W okresie od 9 grudnia 2008 r. do kwietnia 2009 r. J. Z. z powodu choroby
był niezdolny do świadczenia pracy. Również M. Z. w okresie od 3 grudnia 2008 r.
do 31 marca 2009 r. była z powodu choroby niezdolna do świadczenia pracy. W
związku ze stwierdzoną orzeczeniem lekarskim niezdolnością do pracy oboje
złożyli wnioski do organu ZUS o wypłatę zasiłku chorobowego za okres: w stosunku
do J. Z. od 17 grudnia 2008 r. do 07 kwietnia 2009 r. oraz w stosunku do M. Z. za
4
okres od 17 grudnia 2008 r. do 31 marca 2009 r. Na powyższą okoliczność organ
rentowy przeprowadził postępowanie wyjaśniające, w toku którego ustalił, iż w tym
samym czasie trwa prowadzone przez ZUS w stosunku do pracodawcy
postępowanie w przedmiocie objęcia wnioskodawców ubezpieczeniem
społecznym.
Stosunki pracy wnioskodawców ze Spółką zostały rozwiązane na mocy
porozumienia stron: w przypadku M. Z. z dniem 3 kwietnia 2009 r., zaś w
przypadku J. Z. – z dniem 10 kwietnia 2009 r. W konsekwencji przeprowadzonego
przez ZUS w stosunku do spółki J. postępowania wyjaśniającego płatnik składek
dokonał w dniu 27 lipca 2009 r. wyrejestrowania J. i M. Z. z ubezpieczenia
społecznego z datą wsteczną tj. z dniem zatrudnienia tych osób. Decyzjami z dnia
6 sierpnia2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił wnioskodawcom
prawa do zasiłku chorobowego za sporne okresy czasu.
Sąd Rejonowy zważył, iż ustalenie i stosowanie właściwego ustawodawstwa
w zakresie zabezpieczenia społecznego w stosunku do osób migrujących regulują
przepisy Rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w
sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników
najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Tytuł II obejmujący art. 13-17) oraz
Rozporządzenia Rady (EWG) Nr 574/ 72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie
wykonywania Rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 (Tytuł III obejmujący art. 10b-14).
Zgodnie z zasadą ogólną wyrażoną w art. 13 ust. 1 Rozporządzenia Rady (EWG)
Nr 1408/71, osoby do których stosuje się to rozporządzenie, podlegają
ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Artykuł 13 ust. 2 lit. a)
stanowi, że pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego państwa
członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa, jeżeli zamieszkuje na
terytorium innego państwa członkowskiego lub jeżeli przedsiębiorstwo lub
pracodawca, który go zatrudnia ma swoją zarejestrowaną siedzibę lub miejsce
prowadzenia działalności na terytorium innego państwa członkowskiego. Jeżeli
chodzi o osoby prowadzące działalność na własny rachunek na terytorium jednego
państwa członkowskiego, to w myśl art. 13 ust. 2 lit. b) podlegają one
ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkują na terytorium innego
5
państwa członkowskiego. W przytoczonych przepisach decydującym czynnikiem
jest zatem miejsce wykonywania pracy (tzw. zasada lex loci laboris).
Jak podkreślił Sąd I instancji, od powyższej zasady istnieją jednak wyjątki.
Dotyczą one między innymi pracowników delegowanych oraz osób prowadzących
działalność na własny rachunek, które czasowo przenoszą swoją działalność na
terytorium innego państwa (quasi delegowanie). Sytuacja pracowników została
uregulowana w art. 14 ust. 1 lit. a) Rozporządzenia 1408/71, zgodnie z którym
pracownik najemny zatrudniony na terytorium państwa członkowskiego przez
przedsiębiorstwo, w którym jest zwykle zatrudniony i przez które został skierowany
do wykonywania pracy na terytorium innego państwa członkowskiego, podlega
nadal ustawodawstwu pierwszego państwa członkowskiego pod warunkiem, że
przewidywany okres wykonywania tej pracy nie przekracza dwunastu miesięcy i że
nie został on skierowany w miejsce innej osoby, której okres skierowania upłynął.
Oznacza to, że w stosunku do delegowanego pracownika w dalszym ciągu mają
zastosowanie przepisy ubezpieczeniowe kraju wysyłającego, chociaż wykonuje on
pracę w innym państwie. Dokumentem potwierdzającym ten fakt jest formularz E
101 (zaświadczenie dotyczące ustawodawstwa właściwego) wystawiany przez
instytucję właściwą. W przypadku utrzymania stosowania polskiego
ustawodawstwa instytucją taką jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, do którego
płatnik składek powinien zgłosić się z odpowiednim wnioskiem. Jednakże zanim
terenowa jednostka organizacyjna ZUS właściwa ze względu na siedzibę
pracodawcy, u którego osoba jest zatrudniona, dokona poświadczenia formularza E
101, zostaną sprawdzone tzw. warunki wysłania. Zostały one zawarte w Decyzji
Komisji Administracyjnej Nr 181 z 13 grudnia 2000 r. dotyczącej interpretacji art. 14
ust. 1, art. 14a ust. 1 oraz 14b ust. 1 i 2 Rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 w
sprawie ustawodawstwa, które ma zastosowanie do pracowników najemnych oraz
osób pracujących na własny rachunek tymczasowo pracujących poza państwem
właściwym, a dodatkowe ich wyjaśnienie znajduje się w wydanym przez Komisję
Administracyjną „Praktycznym przewodniku dotyczącym oddelegowania
pracowników w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego
Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii". Zdaniem Sądu pierwszej instancji, w
niniejszej sprawie brak było przesłanek do stanowiącego wyjątek od zasady
6
odmiennego uregulowania przez pracodawcę sytuacji prawnej powodów, poprzez
wystąpienie z odpowiednim formularzem E 101 do organów ZUS o wyrażenie
zgody na zgłoszenie powodów do ubezpieczenia w Polsce. Powyższe okoliczności
zostały zresztą potwierdzone w toku prowadzonego przez organ ZUS w stosunku
do spółki J. postępowania wyjaśniającego, skutkującego w konsekwencji
skutecznym wyrejestrowaniem powodów z Polskiego systemu ubezpieczeń
społecznych z datą ich zatrudnienia, tj. z datą 2 czerwca 2008 r. Fakt
wyrejestrowania powodów z systemu ubezpieczeń społecznych nie został przez
żadną ze stron w przepisanym terminie zakwestionowany, stąd uznać należało, iż
czynność pracodawcy jako płatnika składek stała się prawnie skuteczna. Z faktu
tego organ rentowy zatem słusznie wyprowadziły wniosek, iż w świetle
obowiązujących przepisów systemu ubezpieczeń społecznych wnioskodawcy nie
byli osobami ubezpieczonymi, a więc nie przysługiwał im w myśl art. 6 ustawy z
dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr
31, poz. 267 ze zm.) zasiłek chorobowy.
Od powyższego wyroku wnioskodawcy wnieśli apelację, zaskarżając go w
całości i zarzucając: 1/ naruszenie prawa materialnego tj. art. 36 ust. 1, ust. 2, ust.
11 i art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczenia
społecznego poprzez ich niezastosowanie i bezzasadne przyjęcie, że płatnik
składek nie ma obowiązku zgłaszania pracownika do ubezpieczenia, obliczania i
opłacania należnych składek na ubezpieczenie oraz służy mu prawo do
wyrejestrowania pracownika z datą wsteczną, które to w rzeczywistości wyklucza
pracownika z ubezpieczenia; art. 6 ust. 1 w zw. z art. 1 ustawy z dnia 25 czerwca
1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa poprzez ich niezastosowanie i przyjęcie, że skarżący nie podlegają
ubezpieczeniu chorobowemu na terenie Polski i nie przysługuje im prawo do
zasiłku z tytułu powstałej niezdolności do pracy; 2/ naruszenie prawa procesowego
tj. art. 233 k.p.c. poprzez niedokonanie wszechstronnego rozważenia zebranego w
sprawie materiału dowodowego; 3/ sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią
zebranego materiału dowodowego polegającą na błędnym ustaleniu, iż
ubezpieczeni nie podlegali ubezpieczeniu chorobowemu w Polsce, a ich
7
wyrejestrowanie z datą wsteczną było prawnie skuteczne mimo, iż z materiału
dowodowego wynika, że ich wyrejestrowanie przez pracodawcę z datą wsteczną,
które wykluczyło ich z ubezpieczenia było niezgodne z prawem; skarżący winni
podlegać ochronie ubezpieczeniowej i z tego tytułu należny był im zasiłek
chorobowy.
Zarzucając powyższe, apelujący wnieśli o uwzględnienie odwołań i
orzeczenie o kosztach postępowania.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w pełni podzielił
ustalenia faktyczne i wnioski prawne zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego
przeczenia i wyrokiem z dnia 27 października 2010 r. oddalił apelację.
Wyrok ten został zaskarżony w całości skargą kasacyjna ubezpieczonych J.
i M. Z. Skargę oparto na podstawie naruszenia prawa materialnego, to jest art. 36
ust. 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że na jego podstawie płatnik
składek może dokonać wyrejestrowania pracownika z ubezpieczenia z dowolnie
przyjętą datą wsteczną, które w rzeczywistości wyklucza pracownika z
ubezpieczenia. Wskazując na powyższe skarżący wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez przyznanie
wnioskodawcom prawa do spornego zasiłku chorobowego lub o uchylenie wyroków
Sądów obydwu instancji i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania, w każdym przypadku z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania
sądowego, w tym o kosztach zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, iż za błędne należy uznać
orzeczenie Sądu odwoławczego, który powiela argumentację Sądu pierwszej
instancji. Żaden przepis prawa nie uprawnia do samowolnego wyrejestrowywania
pracowników z ubezpieczenia społecznego ze skutkiem ex tunc. Skarżący zostali w
dniu 2 czerwca 2008 r. zgłoszeni przez pracodawcę na terenie Polski do
ubezpieczenia społecznego. W tej dacie nabyli tytuł prawny do ubezpieczenia. Od
tego dnia zostali objęci ochroną ubezpieczeniową. W czasie powstania
niezdolności do pracy byli ubezpieczonymi w rozumieniu art. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych i podlegali ochronie ubezpieczeniowej na terenie Polski
właśnie na podstawie zgłoszenia dokonanego przez pracodawcę.
8
Jak dalej wywiedziono w skardze, nawet jeśli postępowanie kontrolne w
zakładzie pracy wykazało, że pracownicy winni podlegać ubezpieczeniu
społecznemu na terenie Niemiec, w świetle przepisów prawa pracodawca nie mógł
wyrejestrować ich w dniu 27 lipca 2009 r. z datą wsteczną. Pracownicy na skutek
tego wyrejestrowania nie podlegali żadnej ochronie ubezpieczeniowej. Spółka J.
wyrejestrowała pracowników z ubezpieczenia w Polsce i w ogóle nie zgłosiła do
ubezpieczenia na terenie Niemiec, o czym zresztą nie poinformowała pracowników.
Kwestie podlegania ubezpieczeniu w polskim systemie prawa reguluje ustawa o
systemie ubezpieczeń społecznym. Ustawa ta będzie miała zastosowanie także do
skarżących, bowiem oni w dniu 02.08.2008 r. zostali zgłoszeni do systemu
ubezpieczeń społecznych w Polsce. Małżonkowie Z. jako pracownicy w myśl art. 13
pkt 1 ustawy, podlegali obowiązkowemu ubezpieczeniu w okresie od dnia
nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego stosunku. W wyniku zgłoszenia
przez pracodawcę do ubezpieczenia od dnia 2 czerwca 2008 r. objęci byli ochroną
ubezpieczeniową. Ochrona ta mogła ustać zasadniczo z datą ustania stosunku
pracy, ewentualnie z datą zaistnienia innego faktu świadczącego o wygaśnięciu
tytułu ubezpieczenia, o którym płatnik składek powinien zawiadomić ZUS w
odpowiednim terminie.
Zdaniem skarżących jeżeli w ich przypadku zachodziły podstawy do ich
wyrejestrowania lub zaistniały zmiany w stosunku do poprzednio wykazanych -
płatnik składek zobowiązany był zawiadomić o tym organ rentowy w terminie 7 dni
od daty zaistnienia tychże faktów. Zatem, jeżeli płatnik składek pismem z dnia 29
lipca 2009 r. wystąpił o wyrejestrowanie skarżących z ubezpieczenia, takie
wyrejestrowanie, w świetle art. 36 ust. 11 ustawy, mogło pozbawiać ochrony
ubezpieczeniowej co najwyżej od 22 lipca 2009 r. Z przepisu tego nie wynika, że na
jego podstawie płatnik składek mógł wykluczać z ubezpieczenia pracowników z
dowolnie przyjętą datą wsteczną. Sąd dopatrując się związku pomiędzy tym
przepisem a ustalonym w sprawie sposobem wyrejestrowania skarżących z
ubezpieczenia dopuścił się naruszenia przepisu prawa materialnego - art. 36 ust.
11 ustawy poprzez jego niewłaściwe zastosowanie. Wadliwa subsumcja przepisu
pod ustalony w sprawie stan faktyczny narusza zdaniem skarżących wynikające z
Konstytucji zasady zawarte m.in. w art. 24 i 67 Konstytucji. W myśl tych przepisów
9
praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje
nadzór nad warunkami wykonywania pracy. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia
społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo
oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, aczkolwiek nie ze wszystkimi
argumentami skarżącego można się zgodzić.
Nie ma racji autor skargi kasacyjnej sugerując, iż o podleganiu lub
niepodleganiu obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym decyduje fakt zgłoszenia
osoby uprawnionej do owych ubezpieczeń w trybie art. 36 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585). Stosunek ubezpieczenia społecznego, jeśli obejmuje
ubezpieczenie obowiązkowe, powstaje bowiem z mocy prawa, a zgłoszenie do
ubezpieczenia ma charakter deklaratywny. Stosunek ten nie jest stosunkiem
prawnym ukształtowanym w drodze umownej, stąd obowiązek ubezpieczenia
społecznego wynika z przepisów prawa i nie jest uzależniony od woli
ubezpieczonego lub organu rentowego. Nawiązanie stosunku ubezpieczenia
następuje równocześnie z zaistnieniem sytuacji rodzącej obowiązek ubezpieczenia,
jako wyraz zasady automatyzmu prawnego; jest wtórne wobec stosunku
podstawowego, stanowiącego tytuł ubezpieczenia.
W świetle art.6 ust. 1 pkt1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1, art. 13 ust. 1 pkt1
ustawy systemowej pracownicy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom
emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu, a obowiązek podlegania
tym ubezpieczeniom trwa od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania tego
stosunku.
Nie zawsze jednak nawiązanie przez polskiego obywatela stosunku pracy z
polskim pracodawcą prowadzi do objęcia zatrudnionego polskim systemem
ubezpieczeń społecznych.
W tej materii zasadnicze znaczenie ma regulacja zawarta w Rozporządzeniu
Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania
10
systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób
prowadzących działalność na własny rachunek o do członków ich rodzin
przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U.E.L. 71.149.2.ze zm.), zwane dalej
rozporządzeniem 1408/71. Całokształt unormowań zawartych w tym akcie
uzasadnia przyjęcie tezy, że koordynacja systemów ubezpieczeń państw
członkowskich oparta jest na uprzednim stwierdzeniu odrębności i niemożliwej do
usunięcia różnorodności krajowych systemów zabezpieczenia społecznego.
Ustanowiona przepisami powołanego rozporządzenia koordynacja prowadzi do
współistnienia tych systemów w układzie poziomym przez zastosowanie jednolitych
i mających charakter nadrzędny zasad postępowania oraz wspólnych łączników,
takich jak miejsce pracy, miejsce zamieszkania, siedziba pracodawcy, miejsce
położenia filii przedsiębiorstwa lub jego stałego przedstawicielstwa i innych.
Przepisy tego akty służą do rozstrzygnięcia kolizji, w razie sprzeczności wynikającej
z zastosowania różnych ustawodawstw, bądź ustalają właściwe podmioty
zobowiązane do świadczenia, w przypadku sporu negatywnego. Powyższe normy
są adresowane do pracowników podejmujących pracę w różnych państwach
członkowskich, przy czym pojęcie pracownika jest definiowane na podstawie
ustawodawstwa mającego zastosowanie w sprawie. Zgodnie z generalną regułą
wspólnotowej koordynacji ustalanie ustawodawstwa właściwego odbywa się według
zasad: podlegania jednemu ustawodawstwu i miejsca wykonywania pracy (lex loci
laboris). Z art. 13 ust. rozporządzenia wynika bowiem, że osoby, do których
znajduje ono zastosowanie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego Państwa
Członkowskiego, które to ustawodawstwo określa się według zasad zawartych w
art. 13 – 17 powołanego aktu. Podstawowym łącznikiem do określenia
ustawodawstwa właściwego jest miejsce wykonywania pracy. Zgodnie z art. 13 ust.
2 lit.a rozporządzenia pracownik najemny zatrudniony na terytorium jednego
Państwa Członkowskiego podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli
zamieszkuje na terytorium innego Państwa Członkowskiego lub jeżeli
przedsiębiorstwo bądź pracodawca, który go zatrudnia, ma swoją zarejestrowaną
siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium innego Państwa
Członkowskiego. Norma ta wyraźnie stwierdza, że nie jest niczym szczególnym
podleganie pracownika ustawodawstwu państwa, w którym jest zatrudniony, a nie
11
ustawodawstwu innego państwa, w którym zatrudniające go przedsiębiorstwo lub
pracodawca ma zarejestrowaną siedzibę bądź miejsce prowadzenia działalności.
Tego rodzaju rozwiązanie eliminuje konflikty w ustalaniu właściwego
ustawodawstwa związane z tzw. dumpingiem ekonomicznym (socjalnym),
wynikającym z mniejszych kosztów ubezpieczenia społecznego w państwie
siedziby pracodawcy niż w państwie miejsca wykonywania zatrudnienia.
Od ogólnej zasady eksponującej właściwość ustawodawstwa państwa
zatrudnienia są jednak wyjątki wymienione w art. 14 – 17 rozporządzenia, które są
efektem specyfiki zatrudnienia lub wykonywania zawodu. W niniejszej sprawie
decydujący dla rozstrzygnięcia sporu jest wyjątek wynikający z art. 14 ust. 1 lit.a
tegoż aktu. W myśl powołanego przepisu pracownik najemny zatrudniony na
terytorium Państwa Członkowskiego przez przedsiębiorstwo, w którym jest zwykle
zatrudniony i przez które został skierowany do wykonywania pracy na terytorium
innego Państwa Członkowskiego, w dalszym ciągu podlega w dziedzinie
zabezpieczenia społecznego ustawodawstwu państwa wysyłającego, pod
warunkiem, że przewidywany okres wykonywania pracy za granicą nie przekracza
dwunastu miesięcy i że pracownik nie został skierowany w miejsce innej osoby,
której okres skierowania upłynął. W rozpoznawanej sprawie nie ulega wątpliwości,
że zainteresowany pracownik A. J. Spółki z o.o. został wysłany do pracy na
terytorium Francji na okres nieprzekraczający dwunastu miesięcy, a oddelegowanie
nie nastąpiło w miejsce osoby, której upłynął okres skierowania. Stwierdzenie to nie
przesadza jednak o ostatecznym wyniku niniejszego sporu. Istota problemu polega
bowiem na tym, że przedmiotowa umowa o pracę została zawarta wyłącznie w celu
oddelegowania zainteresowanego do pracy za granica.
Instytucja tymczasowego delegowania pracowników, o jakiej mowa w
cytowanym przepisie, została doprecyzowana w Decyzji Komisji Administracyjnej
do spraw Zabezpieczenia Społecznego Pracowników Migrujących Nr 181 z dnia 13
grudnia 2000 r. w sprawie interpretacji art. 14 (1), art. 14a (1) oraz art. 14b (1) i (2)
rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 w zakresie ustawodawstwa właściwego
dla pracowników delegowanych oraz osób pracujących na własny rachunek
tymczasowo wykonujących pracę poza terytorium Państwa właściwego (Dz.Urz.WE
z 14 grudnia 2001 r., L 329, s. 73 - dalej nazywana Decyzją). Dodatkowo w 2004 r.
12
na podstawie wyżej wskazanej Decyzji Nr 181, Komisja Administracji opracowała
tzw. „Praktyczny Przewodnik w Dziedzinie Oddelegowania Pracowników w
Państwach Członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru
Gospodarczego i Szwajcarii”.
Zgodnie z punktem 1 Decyzji o oddelegowaniu pracownika można mówić
wtedy, gdy praca wykonywana jest na rachunek przedsiębiorstwa
oddelegowującego oraz gdy istnieje między stronami więź pracownicza. Jeśli
chodzi o pierwszą przesłankę, to jest ona spełniona, gdy praca jest wykonywana
dla przedsiębiorstwa oddelegowującego, czyli w dalszym ciągu – mimo
oddelegowania – istnieje stosunek pracy pomiędzy pracownikiem oddelegowanym
a przedsiębiorstwem oddelegowującym. Co zaś się tyczy drugiego warunku, to
konieczne jest uwzględnienie okoliczności związanych z odpowiedzialnością z
tytułu postępowania kwalifikacyjnego, zawarcia umowy o pracę, ustania stosunku
pracy, uprawnień do składania oświadczeń woli w przedmiocie obowiązków
wynikających z takiego stosunku. Punkt 3 Decyzji dotyczy szczególnej sytuacji, w
której pracownik – podobnie jak miało to miejsce w rozpoznawanej sprawie -
zostaje zatrudniony przez pracodawcę wyłącznie w celu oddelegowania do pracy w
przedsiębiorstwie na terytorium innego Państwa Członkowskiego. Wówczas poza
istnieniem więzi pracowniczej wymaga się, aby przedsiębiorstwo delegujące
„zwykle” prowadziło działalność na terenie państwa wysyłającego, a działalność ta
powinna być „godna odnotowania” w kraju delegującym. W kwestii pojęcia
działalności „zwykle” prowadzonej w kraju wysyłającym wyjaśniono, że istotne w
tym zakresie jest określenie miejsca siedziby i administracji przedsiębiorstwa, liczby
osób zatrudnionych w administracji, miejsca zatrudnienia wysyłanych pracowników,
miejsca, w którym zawierana jest większość umów o pracę, prawa, któremu
podlegają zawierane umowy, oraz obrotów osiągniętych w każdym Państwie
Członkowskim. Jeżeli zatem przedsiębiorca oddelegowujący, posiada w danym
Państwie Członkowskim siedzibę ale wykonuje w nim wyłącznie czynności
administracyjne (kadry, księgowość), wówczas pracownik wysłany przez takie
przedsiębiorstwo do innego Państwa Członkowskiego nie może być uznany za
pracownika oddelegowanego. Warunek, według którego przedsiębiorca
oddelegowujący zwykle prowadzi działalność na terytorium kraju
13
oddelegowującego nie oznacza, że w kraju tym działalność przedsiębiorstwa musi
mieć charakter przeważający. Nie chodzi też o kryterium ilościowe, dotyczące
osiąganego obrotu. Konieczne jest przede wszystkim faktyczne prowadzenie
działalności w państwie wysyłającym. Wymaganie to dotyczy także agencji pracy
tymczasowej. Decydujące jest, czy agencja prowadzi swoją zasadniczą działalność
w kraju oddelegowującym. Podobnie we wspomnianym „Przewodniku praktycznym”
stwierdzono, że prowadzenie znaczącej części działalności na obszarze państwa
wysyłającego nie może sprowadzać się wyłącznie do działań związanych z
zarządzaniem wewnętrznym przedsiębiorstwa.
Wprawdzie zarówno Decyzja jak i „Przewodnik praktyczny” nie są aktami
normatywnymi, ale są traktowane jako źródło wykładni autentycznej przepisów
rozporządzenia 1408/71. I chociaż z jednej strony stwierdza się, że
zaprezentowana w nich wykładnia nie jest wiążąca (wyroki ETS z dnia 5 grudnia
1967 r. Nr 19/67 w sprawie Bestuur der sociale Verzekeringsbank c. Van der Vecht
i z dnia 14 maja 1981 r. Nr 98/80 w sprawie Giuseppe Romano c. Institut national
dassurance maladie – invalidite), to z drugiej interpretacja rozporządzenia przez
Komisję jest akceptowana w praktyce, czego przykładem jest orzecznictwo ETS
(wyrok z dnia 26 stycznia 2006 r., C-2/05 w sprawie Rijksdienst voor Sociale
Zekerheid c. Herbosch Kiere i z dnia 10 lutego 2000 r., C-202/97 w sprawie
Fitzwilliam; także T. Bińczycka – Majewska, Koordynacja systemów zabezpieczenia
społecznego w Unii Europejskiej, Zakamycze 1999 r., s. 487 i następne). Zgodnie
bowiem z art. 81a rozporządzenia 1408/71 uprawnienia w zakresie wykładni są
wykonywane bez uszczerbku dla władz, instytucji i osób zainteresowanych do
korzystania z procedur i sądownictwa przewidzianych przez ustawodawstwo
Państw Członkowskich, przez niniejsze rozporządzenie i przez Traktat. Nie stoi to
jednak na przeszkodzie możliwości przyjęcia przez sąd krajowy interpretacji
przepisów rozporządzenia zaprezentowanej w Decyzji czy w „Przewodniku
praktycznym” i powołania jej w uzasadnieniu swego orzeczenia.
W kwestii przesłanek stosowania art. 14 ust. 1a rozporządzenia 1408/71
wypowiadał się również Trybunał Sprawiedliwości UE (TSUE).
Już w wyroku TSUE z dnia 17 grudnia 1971 r. w sprawie Manpower (35/70,
ECR 197/1251), wydanym na gruncie poprzedniego rozporządzenia Nr
14
3,rozstrzygnięto o możliwości delegowania, na podstawie art. 14 ust. 1a
rozporządzenia 1408/71, pracowników agencji pracy tymczasowej. W ocenie
Trybunału przyjęcie takiego rozwiązania uzasadnia usunięcie trudności, jakie
związane są z krótkotrwałym przemieszczaniem się pracowników delegowanych i
zmianą systemu zabezpieczenia społecznego. Trzeba jednak zauważyć, że ze
względu na różnice w systemach zabezpieczenia społecznego poszczególnych
Państw Członkowskich UE (różne obciążenia składkowe oraz różna wysokość
świadczeń) powoływanie się wyłącznie na trudności z krótkotrwałym
przemieszczaniem się pracowników mogłoby być nadużywane przez
przedsiębiorstwa, które zajmowałyby się wyłącznie delegowaniem pracowników do
innych Państw Członkowskich i wykorzystywaniem różnic pomiędzy
poszczególnymi systemami zabezpieczenia społecznego. Ten aspekt sprawy
eksponowano w późniejszych orzeczeniach TSUE. W wyroku z dnia 10 lutego 2000
r. w sprawie Fitzwilliam ( C- 202/97, ECR 2000/2/I-OO883) Trybunał stwierdził, że
art. 14 ust. 1 rozporządzenia 1408/71, w wersji skodyfikowanej rozporządzeniem nr
2001/83, powinien być interpretowany w ten sposób, iż w celu skorzystania z
przywileju przyznanego przez ten przepis (który, ustanawiając odstępstwo od
reguły, zgodnie z którą osoba podlega ustawodawstwu Państwa Członkowskiego,
na którego terytorium jest zatrudniona, zezwala przedsiębiorstwu, w którym jest ona
zwykle zatrudniona, na utrzymanie rejestracji tej osoby w systemie zabezpieczenia
społecznego Państwa Członkowskiego, na którego terytorium przedsiębiorstwo ma
siedzibę) przedsiębiorstwo pracy tymczasowej, które przekazuje czasowo
pracowników z jednego Państwa Członkowskiego do dyspozycji przedsiębiorstwom
mającym siedziby w innym Państwie Członkowskim, musi zwykle wykonywać swą
działalność w tym pierwszym Państwie. Warunek ten jest spełniony, jeżeli
przedsiębiorstwo stale wykonuje znaczącą działalność w Państwie, w którym ma
siedzibę. Chybiony jest zatem podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut, że z
cytowanego orzeczenia nie wynika, aby działalność ta musiała mieć charakter
przeważający. Sąd Apelacyjny nie przyjął bowiem, że działalność agencji
delegującej pracowników do pracy za granicą powinna mieć przeważający
charakter w kraju oddelegowującym, lecz iż ma to być prowadzenie znaczącej
działalności na terenie państwa wysyłającego. Także w wyroku TSUE z dnia 9
15
listopada 2000 r. w sprawie Plum (C – 404/98, ECR 2000/11A/I – 09379)
podkreślono, że zastosowanie art. 14 ust. 1a rozporządzenia 1408/71, zmienionego
i uaktualnionego przez rozporządzenie nr 2001/83, nie dotyczy pracowników
przedsiębiorstwa z siedzibą w jednym Państwie Członkowskim, wysyłanych do
pracy na terytorium innego Państwa Członkowskiego, w którym poza czysto
wewnętrznymi działaniami zarządzającym, to przedsiębiorstwo prowadzi całą swoją
działalność. Pracownicy takiego przedsiębiorstwa podlegają zatem ustawodawstwu
z zakresu zabezpieczenia społecznego tego Państwa Członkowskiego, na którego
terytorium rzeczywiście pracują.
W świetle przedstawionego wyżej stanowiska TSUE można uznać za trafny
pogląd Sądów obydwu instancji, iż pracodawca M. i J. Z., tj. J. Spółka z o.o. nie
spełniała tego warunku zastosowania do wnioskodawców przepisu art. 14 ust. 1a
rozporządzenia 1408/71, jakim jest prowadzenie przez przedsiębiorstwo „zwykle”
znaczącej działalności na terytorium Polski. W konsekwencji tego ma do nich
zastosowanie ogólna regulacja zawarta w 13 ust. 2 lit.a rozporządzenia, statuująca
zasadę podlegania pracownika ustawodawstwu państwa, w którym jest
zatrudniony, a nie ustawodawstwu innego państwa, w którym zatrudniające go
przedsiębiorstwo lub pracodawca ma zarejestrowaną siedzibę bądź miejsce
prowadzenia działalności.
Warto zauważyć, że z zaistnieniem podlegania ubezpieczeniom społecznym:
emerytalnemu i rentowym przepisy prawa wiążą dalsze skutki, zwłaszcza związane
ze zgłoszeniem do ubezpieczeń. Zgodnie z art. 36 ust. 1 ustawy systemowej każda
osoba objęta obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi podlega
zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych, a obowiązek ten – w przypadku
pracowników – spoczywa na płatniku składek. Stosownie do art. 48b ust. 1 ustawy
systemowej, Zakład może też sporządzać z urzędu zgłoszenia do ubezpieczeń
społecznych.
Okoliczność, że w konkretnym przypadku nie zostały spełnione ustawowe
przesłanki podlegania danej osoby obowiązkowo ubezpieczeniom społecznymi
sprawia, iż zgłoszenie jej przez płatnika składek do owych ubezpieczeń jest
bezpodstawne. Ujawnienie w trakcie postępowania kontrolnego faktu dokonanie
takiego zgłoszenia upoważnia Zakład Ubezpieczeń Społecznych do stwierdzenia w
16
drodze decyzji, o jakiej mowa w art. 83 ust. 1 pkt1 ustawy, rzeczywistego stanu
faktycznego i prawnego, tj. nieistnienia obowiązku ubezpieczeń społecznych
wskazanej osoby z tytułu danego stosunku prawnego i to od daty jego nawiązania.
W judykaturze zwraca się przy tym uwagę, iż spraw o ustalenie istnienia albo
nieistnienia obowiązku ubezpieczenia społecznego organ rentowy nie może
załatwiać w sposób skazujący wnioskodawcę na działanie "metodą prób i błędów”,
lecz powinien od razu ustalić, czy wnioskodawca podlega ubezpieczeniu
społecznemu i jakiego podsystemu to dotyczy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15
lipca 2009 r., II UKN 131/98, OSNP 1999, nr 14, poz. 465).
Sytuacja jest bardziej złożona wówczas, gdy zapadła już prawomocna
decyzja organu rentowego w przedmiocie objęcia ubezpieczeniem społecznym
osoby, która według przepisów prawa nie jest podmiotem tegoż ubezpieczenia. Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 11 marca 2008 r., I UK 256/07 (OSNP 2009/11-12/159)
wyraził pogląd, że jeżeli decyzja deklaratoryjna o objęciu określonym tytułem
ubezpieczenia społecznego okazała się błędna lub bezpodstawna, to decyzja ta,
ani tym bardziej brak zgody ubezpieczonego, nie mogą stanowić przeszkody dla
stwierdzenia istnienia tytułu ubezpieczenia społecznego zgodnego z przepisami
prawa. Pojawia się jednak kwestia prawnej dopuszczalności stwierdzenia ze
wsteczną datą ustania tytułu ubezpieczenia społecznego w sytuacji, w której
objęcie ubezpieczeniem nastąpiło wskutek oczywistego błędu organu rentowego.
Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 maja 2005 r., III UK
28/05 (OSNP 2005, nr 23, poz. 380), skutki tej wadliwości nie mogą obciążać osoby
zainteresowanej. Wskazać bowiem należy na tę osobliwość decyzji wydawanych w
tym przedmiocie, że wywołują one określone skutki w sferze ubezpieczenia
społecznego. Zainteresowany formalnie pozostaje w ubezpieczeniu, opłaca składki,
nabywa emerytalną ekspektatywę i korzysta ze świadczeń określonych w ustawie.
W odróżnieniu od decyzji ustalających prawo do świadczeń, kiedy to rola organu
rentowego sprowadza się w zasadzie do deklaratoryjnego ustalenia dotyczącego
spełnienia określonych przesłanek, decyzje dotyczące objęcia określonym tytułem
ubezpieczenia prowadzą do powstania gwarancyjnego stosunku prawnego, w
trakcie trwania którego ubezpieczony staje się podmiotem określonych praw i
obowiązków. Opłacanie składki jest przy tym swoistą ceną ubezpieczeniowej
17
gwarancji korzystania z prawnej ochrony w razie nastąpienia określonego
zdarzenia losowego. Ze względu na konieczność ochrony trwałości tego stosunku,
decyzje te posiadają w omawianym zakresie prawokształtujący charakter, co
oczywiście nie wyklucza możliwości ich zmiany albo uchylenia, jeśli zostałyby
spełnione odpowiednie przesłanki. Jeśli organ rentowy nie skorzystawszy z
instytucji wznowienia postępowania czy też stwierdzenia nieważności wydanej
decyzji wydał decyzję w przedmiocie ustania stosunku ubezpieczenia społecznego,
to zasadne jest przyjęcie, że mogło to nastąpić najwcześniej w dacie jej wydania, a
zatem ex nunc.
W rozpoznawanej sprawie nie mamy jednak do czynienia z przypadkiem
uprzedniego wydania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych wadliwej decyzji
stwierdzającej podleganie M. i . Z. ubezpieczeniom społecznym z tytułu umów o
pracę zawartych z J. Spółką z o.o. Stąd też organ rentowy ustaliwszy w trakcie
postępowania kontrolnego, iż wnioskodawcy nie podlegają polskiemu systemowi
prawa ubezpieczeń społecznych, mógł i powinien wydać decyzję potwierdzającą
rzeczywisty stan faktyczny i prawny. Zasada pewności obrotu prawnego i zaufania
obywatela do państwa i jego instytucji przemawia jednak za wykluczeniem sytuacji,
gdy zainteresowany dowiaduje się o niepodleganiu ubezpieczeniom społecznym
dopiero z decyzji odmawiającej mu prawa do świadczeń z tych ubezpieczeń. Zatem
to nie wyrejestrowanie przez pracodawcę pracownika z ubezpieczeń społecznych,
lecz decyzja organu rentowego stwierdzająca niepodleganie danej osoby owym
ubezpieczeniom (od której tak ubezpieczonemu jak i płatnikowi składek przysługuje
odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych) powinna poprzedzać odmowę
wypłaty dochodzonego świadczenia.
Wobec niedochowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
wymaganego trybu postępowania w tym zakresie, Sąd Najwyższy z mocy art. 398¹⁵
§ 1 w związku z art. art. 47714a
w związku z art. 398²¹ k.p.c. orzekł o uchyleniu
wyroków Sądów obydwu instancji wraz z poprzedzającą je decyzją organu
rentowego i przekazaniu sprawy temu organowi do ponownego rozpoznania. O
kosztach postępowania rozstrzygnięto stosownie do art. 98 § 1 i 3 w związku z art.
108 § 1 k.p.c. oraz § 13 ust. 1 pkt 1 i ust. 4 pkt 2 w związku z § 12 ust. 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
18
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze
zm.).