Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 12/11
POSTANOWIENIE
Dnia 20 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Bogdana G.
przy uczestnictwie Haliny G.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 15 lipca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 22 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy dokonał podziału
majątku wspólnego wnioskodawcy i uczestniczki postępowania w ten sposób, że
wnioskodawcy przyznał prawo własności zabudowanej nieruchomości stanowiącej
działkę nr 171, położonej w T., oznaczone wierzytelności, udziały w dwóch
spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością i określone ruchomości, a uczestniczce
postępowania – prawo własności niezabudowanej nieruchomości stanowiącej
działkę nr 172, położonej w T., spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego nr 8, położonego przy ul. Z. 12, oznaczone wierzytelności i
ruchomości, ponadto zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki
postępowania 46 493,13 zł tytułem dopłaty i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd ustalił, że wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 31 marca 2006 r. zostało
rozwiązanie przez rozwód małżeństwo Bogdana G. i Haliny G., zawarte dnia 16
kwietnia 1983 r. Wspomniany wyrok uprawomocnił się dnia 22 kwietnia 2006 r.
W skład majątku wspólnego - co było bezsporne - wchodziły wymienione
wyżej nieruchomości. Na podstawie dowodu z opinii biegłego z dnia
15 października 2007 r. Sąd ustalił, że zabudowana działka nr 171 ma wartość
395 000 zł, niezabudowana działka nr 172 - 161 000 zł, a spółdzielcze prawo do
lokalu mieszalnego - 298 000 zł. Do majątku wspólnego należały także
szczegółowo oznaczone ruchomości. Ustalona przez biegłego wartość tych
ruchomości wynosi 22 090 zł. W skład majątku wspólnego wchodziły udziały w „C.”
sp. z.o.o. wartości 4500 zł i w „LD M.” sp. z o.o. wartości 7 076,24 zł. Podlegający
podziałowi majątek obejmował też wierzytelność na rachunku bankowym
wnioskodawcy w BPH SA w wysokości 21 531,97 zł i w Banku Spółdzielczym w
wysokości 161,03 zł, wartość zbytych przez wnioskodawcę akcji w „LD H.” SA
wynoszącą 10 604 zł, wierzytelność z tytułu posiadanej przez wnioskodawcę polisy
w Commercial Union Polska w wysokości 24 659,97 i polisy ubezpieczeniowej
uczestniczki postępowania w PZU w wysokości 3000 zł, kwotę 30 000 zł z tytułu
sprzedanego przez wnioskodawcę samochodu Toyota Corolla, kwotę 58 573,06 zł
z tytułu sprzedaży przez wnioskodawcę towarów i wyposażenia sklepów oraz
samochodu Opel Movano (Sąd ustalił, że z uzyskanej ze sprzedaży tych rzeczy
3
ceny w wysokości 164 237,58 zł wnioskodawca jedynie 105 664,52 zł przeznaczył
na spłatę długów należących do majątku wspólnego). Sąd nie uwzględnił w
podziale majątku wspólnego powstałego przed ustaniem wspólności ustawowej
długu wobec TUiR „Warta” SA w Warszawie wynoszącego łącznie z odsetkami
372 758,58 zł, ponieważ do chwili orzekania nie został on zaspokojony.
Sąd pierwszej instancji przyznał wnioskodawcy – wbrew jego żądaniu –
jedynie prawo własności zabudowanej działki, albowiem wartość udziałów
w majątku wspólnym przemawiała za przyznaniem własności niezbudowanej działki
uczestniczce postępowania. Łączną wartość podlegającego podziałowi majątku
Sąd ustalił w wysokości 1 036 166, 27 zł. Mając na względzie wartość składników
przyznanych wnioskodawcy (564 576,27 zł) i uczestniczce postępowania (471 590
zł), Sąd zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki postępowania dopłatę
w wysokości 46 493,13 zł (564 166,27 zł – 518 083,13 zł).
Apelację wnioskodawcy Sąd Okręgowy oddalił postanowieniem z dnia 21
maja 2009 r. Na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy Sąd Najwyższy
postanowieniem z dnia 11 marca 2010 r. uchylił postanowienie Sądu drugiej
instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Zaskarżonym
postanowieniem z dnia 15 lipca 2010 r. Sąd Okręgowy ponownie oddalił apelację
wnioskodawcy.
Sąd odwoławczy ustalił, że dług wobec TUiR „Warta” SA w Warszawie,
wynoszący ostatecznie 170 000 zł, powstał w 2001 r. i podlega rozliczeniu
w postępowaniu o podział majątku, ponieważ został spłacony przez wnioskodawcę
w dniu 19 lutego 2009 r. Uczestniczka postępowania powinna zatem stosownie
do jej udziału w majątku wspólnym zwrócić wnioskodawczy 85 000 zł z tego tytułu.
Sąd Apelacyjny uznał – opierając się na ustaleniach dotyczących spłaconych przez
wnioskodawcę długów - że uzyskana przez wnioskodawcę w listopadzie 2006 r.
kwota 164 237,58 zł z tytułu sprzedaży towarów i wyposażenia sklepów oraz
samochodu Opel Movano nie została przeznaczona, jak przyjął Sąd Okręgowy,
na spłatę długów związanych z majątkiem wspólnym i dlatego nie podlegała
rozliczeniu w podstępowaniu o podział majątku wspólnego.
4
Z ustaleń Sądu odwoławczego wynika, że po wydaniu postanowienia z dnia
21 maja 2009 r., oddalającego wniesioną w sprawie apelację, wnioskodawca dnia
13 października 2009 r. zbył 1/5 część przyznanej mu działki nr 171 za ceną
150 000 zł. Uczestniczka postępowania zbyła natomiast całą działkę nr 172 za
220 000 zł dnia 31 marca 2010 r. W związku z tym Sąd ustalił, że wartość całej
działki nr 171 – wobec zbycia 1/5 jej części za 150 000 zł – wynosi 750 000 zł.
Wartość działki nr 172 ustalił natomiast w wysokości odpowiadającej cenie jej
sprzedaży.
Sąd uwzględnił w podziale majątku wspólnego zbyte przez wnioskodawcę
składniki należące do dzielonego majątku, a ich wartość ustalił według cen
sprzedaży. Wartość majątku wspólnego wynosi 1 555 866,50 zł. Mając na
względzie wartość składników przyznanych uczestniczce postępowania (530 590
zł) i wnioskodawcy (1 025 276 zł), Sąd uznał, że uczestniczce postępowania należy
się od wnioskodawcy dopłata w wysokości 247 343 zł, która jednak –
po uwzględnieniu spłaconego przez wnioskodawcę długu wobec TUiR „Warta”
(85 000 zł) – ostatecznie wynosi 162 343 zł. Jednakże nie było – zdaniem Sądu –
podstaw do zmiany zaskarżonego orzeczenia w zakresie dopłaty, ponieważ
apelację wniósł wyłącznie wnioskodawca.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik
wnioskodawcy zarzucił naruszenie art. 1036 k.c., art. 3 w związku z art. 13 § 2
k.p.c., art. 684 w związku za art. 567 § 3 k.p.c., art. 384 i 378 k.p.c. Powołując się
na te podstawy, wniósł o uchylenie orzeczeń Sądów obu instancji i przekazanie
sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania albo o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla oceny zasadności skargi kasacyjnej rozstrzygające znaczenie ma zarzut
naruszenia art. 684 w związku z art. 567 § 3 k.p.c. polegający na nieprawidłowym
ustaleniu wartości działki nr 171.
5
Kwestią ustalania wartości nieruchomości w postępowaniu sądowym,
w powiązaniu z dotyczącymi jej przepisami ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm. –
dalej: „u.n.g.”), Sąd Najwyższy zajmował się w postanowieniu z dnia 20 maja
2010 r., V CSK 13/10 (OSNC 2011, nr 1, poz. 9). Wyjaśnił, że przepis art. 149
u.g.n. określa zakres stosowania przepisów dotyczących ustalenia wartości
nieruchomości. Stanowi on, że przepisy rozdziału I, działu IV stosuje się –
z wyłączeniem określenia wartości nieruchomości w związku z realizacją ustawy
o scalaniu i wymianie gruntów – do wszystkich nieruchomości, bez względu na ich
rodzaj, położenie i przeznaczenie, a także bez względu na podmiot własności i cel
wyceny. Zgodnie z art. 156 ust. 3 u.g.n., operat szacunkowy - sporządzona na
piśmie przez rzeczoznawcę majątkowego opinia o wartości nieruchomości (art. 156
ust. 1 u.g.n.) – może być wykorzystywany do celu, dla którego został sporządzony,
przez okres 12 miesięcy od chwili jego sporządzenia, chyba że wystąpiły zmiany
uwarunkowań prawnych lub istotne zmiany czynników, przewidzianych w art. 154
u.g.n. Po upływie tego okresu operat szacunkowy – w myśl art. 156 ust 4 u.g.n. –
może być wykorzystany po potwierdzeniu jego aktualności przez rzeczoznawcę
majątkowego. Potwierdzenie aktualności operatu następuje przez umieszczenie
stosownej klauzuli przez rzeczoznawcę, który go sporządził.
W piśmiennictwie podkreśla się, że wyrażona w art. 149 u.g.n. zasada
dotyczy wszystkich nieruchomości będących przedmiotem postępowania
administracyjnego i sądowego oraz przedmiotem stosunków między różnymi
podmiotami, kształtującymi się bez udziału organów administracji publicznej
i sądów, jeżeli czynność prawna wymaga określenia wartości nieruchomości
zgodnie z obowiązującymi przepisami albo gdy taka potrzeba wynika z woli stron.
Wśród postępowań sądowych wymagających określenia wartości nieruchomości –
jeżeli uczestnicy postępowania nie określą jej zgodnie - wymienia się wprost m.in.
postępowanie o podział majątku wspólnego, zniesienie współwłasności i dział
spadku.
Stosowanie zawartych w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami przepisów dotyczących określania wartości nieruchomości
w postępowaniu sądowym było też przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego
6
w wyroku z dnia 7 października 2005 r., IV CK 106/05 (OSNC 2006, nr 7-8, poz.
128). Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zgodnie z art. 240 ust. 2 u.g.n., ilekroć
w przepisach odrębnych ustaw jest mowa o czynnościach wykonywanych przez
biegłych lub inne osoby uprawnione do szacowania nieruchomości, tylekroć należy
przez to rozumieć, że czynności te mogą wykonywać wyłącznie rzeczoznawcy
majątkowi, o których mowa w ustawie. Oznacza to, że także w postępowaniu
sądowym szacowania nieruchomości powinien dokonać rzeczoznawca majątkowy,
któremu nadano to uprawnienie zgodnie z przepisami ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Tym samym biegły
rzeczoznawca majątkowy, dokonując szacowania (wyceny) nieruchomości,
powinien przestrzegać przepisów rozdziału I, działu IV u.g.n. Wynika to
jednoznacznie z art. 149 u.g.n., dokonana w sprawie wycenia nieruchomości
powinna być zatem zgodna ze wskazanymi w nim przepisami prawa.
Z akt sprawy wynika, że ustalenie wartości działki nr 171 - z tego powodu,
że uczestnicy postępowania nie ustalili jej zgodnie – było przedmiotem opinii
biegłego z dnia 15 października 2007 r. W chwili orzekania przez Sąd odwoławczy
(15 lipca 2010 r.) opinia wymagała zatem aktualizacji w sposób wskazany w art.
156 ust. 4 u.g.n., ponieważ upłynął przewidziany w art. 156 ust. 3 u.g.n.
dwunastomiesięczny termin do jej wykorzystania w sprawie. Wspomniana opinia
nie została jednak zaktualizowana, a Sąd odwoławczy samodzielnie, bez
uprzedzenia uczestników postępowania, ustalił nową – w jego przekonaniu –
aktualną wartość działki nr 171.
Nie ulega wątpliwości, że aktualizacja opinii wymaga wiadomości
specjalnych, to zaś oznacza - zgodnie z art. 278 k.p.c. - konieczność zasięgnięcia
opinii biegłego. W piśmiennictwie i w orzecznictwie zgodnie podkreśla się,
że dowód z opinii biegłego ma charakter szczególny, ponieważ jego celem jest
dostarczenie sądowi wiadomości specjalnych niezbędnych do rozstrzygnięcia
sprawy. Z tego względu nie można go zastąpić inną czynnością dowodową
(np. przesłuchaniem świadka) lub zaniechać jego przeprowadzenia z powodu
posiadania wiedzy specjalnej przez sędziego wchodzącego w skład sądu
orzekającego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2006 r.,
II CSK 245/06, niepubl.). Za potrzebą zaktualizowania opinii, zgodnie z art. 156 ust.
7
4 u.g.n., przemawia także zawarte w tym przepisie unormowanie. Wskazano w nim
jednoznacznie podmiot uprawniony do potwierdzenia aktualizacji opinii i sposób
jej dokonania.
Nie ulega wątpliwości, że dokonane w sprawie ustalenie wartości działki nr
171 nie odpowiada przedstawionym wyżej wymaganiom. Zarzut wydania
zaskarżonego postanowienia z naruszeniem art. 684 w związku z art. 567 § 3 k.p.c.
należało zatem uznać za uzasadniony.
Nie można natomiast podzielić zarzutu skarżącego, że doszło do wydania
zaskarżonego postanowienia z naruszeniem art. 1036 k.c. w sposób wskazany
w uzasadnieniu podstawy kasacyjnej. Skarżący wiąże naruszenie tego przepisu
z kwestią rozliczenia długów, które spłacił pieniędzmi uzyskanymi ze sprzedaży
towarów i wyposażenia sklepu oraz samochodu Opel Movado (164 237,58 zł).
Tymczasem wspomniane długi nie były przedmiotem rozliczenia w postępowaniu
o podział majątku wspólnego, ponieważ nie należały – jak wynika z wiążących
w postępowaniu kasacyjnym ustaleń faktycznych (art. 39813
§ 2 k.p.c.) –
do podlegającego podziałowi majątku wspólnego.
Nieuzasadniony jest również zarzut, że zaskarżone postanowienie zostało
wydane z naruszeniem art. 384 i 378 k.p.c. polegającym - zdaniem skarżącego - na
„dokonaniu ponownego podziału majątku wspólnego tylko na niekorzyść
wnioskodawcy”. Zaskarżone postanowienie należy do orzeczeń działowych
charakteryzujących się – podobnie jak orzeczenia o zniesieniu współwłasności –
tzw. niepodzielnością rozstrzygnięć. Zaskarżając takie orzeczenie, skarżący musi
się liczyć z tym, zwłaszcza, jeżeli kwestionuje orzeczenie w całości - tak jak miało
to miejsce w apelacji wniesionej w niniejszej sprawie – że sąd drugiej instancji
może wydać orzeczenie, które będzie dla niego mniej korzystne niż orzeczenie
sądu pierwszej instancji. Przewidziany w art. 384 k.p.c. zakaz reformationis in peius
nie ma charakteru bezwzględnego. W szczególności w orzecznictwie utrwalił się
pogląd, że wymieniony zakaz nie obowiązuje w wypadku niepodzielności
rozstrzygnięć zawartych w zaskarżonym orzeczeniu (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 11 marca 1977 r., III CZP 7/77, OSNC 1977, nr 11, poz. 205
8
i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1999 r., I CKN 379/98,
OSNC 2000, nr 3, poz. 59).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
jw