Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 53/11
POSTANOWIENIE
Dnia 20 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z wniosku Dariusza R.
przy uczestnictwie Bożeny R.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 14 października 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od wnioskodawcy na rzecz
uczestniczki postępowania 3.600 (trzy tysiące sześćset) zł
kosztów zastępstwa prawnego w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 28 maja 2010 roku Sąd Rejonowy w B. w sprawie z
wniosku Dariusza R. dokonał podziału majątku wspólnego Dariusza R. i Bożeny R.
Sąd Rejonowy ustalił, że Bożena R. i Dariusz R. związek małżeński zawarli
w dniu 24 listopada 1984 roku. Małżeństwo zostało rozwiązane przez rozwód
wyrokiem z 26 listopada 2007 roku, który uprawomocnił się 17 grudnia 2007 roku.
Na wyłączną własność Dariuszowi R. przyznano majątek o łącznej wartości
1.672.613,90 złotych tj.: nieruchomość zabudowaną położoną w B. przy ulicy O. 34
o wartości 462.851 złotych; samochody Ford Transit o wartości 24.400 złotych,
Citroen Xara Picasso o wartości 13.700 złotych, Renault Express o wartości 2.900
złotych, wyposażenie punktów handlowych, kiosk handlowy, zapasy towarów,
należności krótkoterminowe oraz inwestycje krótkoterminowe. Na wyłączną
własność Bożenie R. przyznano majątek o łącznej wartości 676.110,04 złotych,
tj.: nieruchomość zabudowaną w B. przy ulicy A. 45 o wartości 474.776 złotych,
nieruchomości gruntowe i łącznej powierzchni 2,0716 ha położone w O.,
samochody osobowe Fiat Bravo o wartości 5.300 złotych i Volkswagen Golf o
wartości 16.800 złotych, meble i inne przedmioty urządzenia domowego. Ponadto
Sąd zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki postępowania dopłatę w
kwocie 343.540,62 złotych z rozłożeniem jej płatności na raty, jak również ustalił, że
wnioskodawca uiścił zobowiązania związane z działalnością gospodarczą T. „N." w
kwocie 309.422,61 złotych po ustaniu wspólności ustawowej.
Postanowieniem z dnia 14 października 2010 r. Sąd Okręgowy na skutek
apelacji wnioskodawcy zmienił zaskarżone postanowienie w części, tj. wartość
nieruchomości przy ulicy O. 4 określił na kwotę 282 439 zł; łączną wartość
składników majątkowych przyznanych wnioskodawcy określił na kwotę
1.492,201,90 zł; zasądzoną dopłatę od wnioskodawcy na rzecz Bożeny R. obniżył
do kwoty 253.334,62 zł.
Sąd Okręgowy uznał, że ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Rejonowy
są prawidłowe i uznał je za własne. Zmiana rozstrzygnięcia wiązała się
3
z obniżeniem wartości nieruchomości przy ulicy O. 34 w B. na kwotę 462.851
złotych, tj. o równowartość hipoteki kaucyjnej i równowartość niespłaconej części
kredytu zabezpieczonego hipoteką zwykłą ustanowionych na tej nieruchomości.
Obniżenie wartości majątku wspólnego spowodowało obniżenie zasądzonej na
rzecz uczestniczki Barbary R. dopłaty do kwoty 253.334,62 zł.
Wskazane wyżej postanowienie Sądu Okręgowego wnioskodawca Dariusz
R. zaskarżył skargą kasacyjną w całości. Jako podstawy skargi wskazano:
- niezastosowanie art. 551
k.c. w zw. z art. 431
k.c. w zw. z art. 31
k.r.o. w sytuacji prowadzenia działalności gospodarczej przez
wnioskodawcę w formie przedsiębiorstwa (zorganizowanego zespołu
składników niematerialnych i materialnych), które stanowiło samodzielny
składnik majątku wspólnego małżonków, skutkujące wadliwym ustaleniem
składu i wartości majątku wspólnego oraz dokonanie błędnej wykładni art.
212 § 1 i 3 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. skutkujące
wadliwym ustaleniem wysokości dopłat z tytułu wyrównania udziałów;
- błędną wykładnię art. 31 k.r.o. w zw. z art. 551
k.c. oraz art. 353 k.c.
polegającą na przyjęciu, iż w skład majątku wspólnego wchodzą
poszczególne (niektóre) elementy przedsiębiorstwa, jako samodzielne
przedmioty majątkowe, w tym bliżej nieskonkretyzowane „należności",
„inwestycje";
- błędną wykładnię art. 155 § 2 k.c. w zw. z art. 140 k.c. w zw. z art. 70 ust. 2
pkt 1 Prawa bankowego w zw. z art. 101 Prawa bankowego skutkującą
zaliczeniem w skład majątku wspólnego stron zapasów towarów
przewłaszczonych na zabezpieczenie spłaty kredytów bankowych
udzielonych na podstawie umów nr [...], [...],[...] i [...], podczas gdy
przedmiotowe towary na dzień ustania wspólności majątkowej były (i są
nadal) własnością kredytodawcy, a ich oznaczenie i odseparowanie stanowi
akt dalszy po przeniesieniu własności i posiadania na bank;
- naruszenie art. 684 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. poprzez nieprawidłowe
ustalenie składu majątku wspólnego małżonków i wadliwe ustalenie jego
wartości, a w konsekwencji naruszenie art. 623 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c.
4
w zw. z 567 § 3 k.p.c. poprzez błędne rozstrzygnięcie o dopłatach
wyrównujących wartość udziałów;
- naruszenie art. 325 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w zw. z art. 516 k.p.c.
oraz art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
oraz art. 386 § 1 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie zarzutu nieprawidłowego
określenia składu majątku wspólnego małżonków w sentencji orzeczenia
sądu pierwszej instancji w zakresie nieistniejącej wierzytelności z tytułu
zawartych przez wnioskodawcę umów przewłaszczenia na zabezpieczenie
i oddalenie apelacji wnioskodawcy w tym zakresie przy jednoczesnym
wskazaniu w uzasadnieniu postanowienia, że sąd I instancji nie zaliczył do
majątku wspólnego wierzytelności w kwocie 641 407,95 złotych, lecz zapasy
towarów, a użycie w punkcie I podpunkcie 47 sentencji postanowienia sądu
I instancji słowa „wierzytelność" stanowi błąd językowy, który nie został
jednak skorygowany w sentencji orzeczenia sądu pierwszej instancji.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
i przekazanie sprawy Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną uczestniczka Bożena R. wnosiła o
wydanie postanowienia odmawiającego przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania,
względnie o oddalenie skargi kasacyjnej jako niezasadnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej dają się sprowadzić do dwóch zasadniczych:
wadliwego ustalenia składu majątku wspólnego przez zaliczenie do niego zapasów
towarowych oraz zastosowania błędnej metody szacowania części tego majątku
w postaci elementów prowadzonego przez wnioskodawcę przedsiębiorstwa pod
firmą „T. N.”.
Skarżący nie ma racji kwestionując zaliczenie przez Sąd do majątku
wspólnego zapasów towarów. Krytyka tego rozstrzygnięcia opiera się na tym,
że wnioskodawca zawierając z Bankiem BPH Spółka Akcyjna umowy kredytu,
zabezpieczył jego spłatę m.in. przez przewłaszczenie na rzecz kredytodawcy
zapasów towarów handlowych. Skarżący uważa, że w ten sposób doszło do
przeniesienia własności tych towarów na rzecz Banku, a zatem zaliczenie ich do
5
majątku wspólnego było bezpodstawne, powodując sztuczne zawyżenie jego
wartości, a tym samym obciążenie jego nienależną dopłatą na rzecz uczestniczki.
Odnosząc się do tej argumentacji, należy przypomnieć, że umowy
przewłaszczenia bywają konstruowane w sposób dwojaki: przez zabezpieczenie
wierzytelności kredytodawcy z warunkiem rozwiązującym albo z zawieszającym.
W pierwszym przypadku wierzyciel staje się właścicielem rzeczy z momentem
zawarcia umowy, a jeśli chodzi o rzeczy oznaczone gatunkowo, najpóźniej z chwilą
przeniesienia na niego posiadania w jakiejkolwiek formie. W drugim wariancie
własność przechodzi na wierzyciela dopiero z chwilą braku spłaty zobowiązania
przez dłużnika w oznaczonym terminie. Umowy przewłaszczenia zawarte przez
wnioskodawcę trzeba zaliczyć do grupy pierwszej. Wbrew jednak przekonaniu
skarżącego, kwalifikacja ta nie przesądza jeszcze o rozstrzygnięciu rozważanego
problemu. Nie można go bowiem rozpatrywać w abstrakcyjnych kategoriach
prawnych, oderwanych od treści umów. Z treści ich wynika zaś,
że przewłaszczający zatrzymuje towary w swoim posiadaniu (§ 3 umowy) oraz,
że może je zbywać, zastępując je rzeczami tego samego rodzaju i jakości (§ 5).
Oznacza to, że może realizować dwa podstawowe uprawnienia właścicielskie,
przewidziane w art. 140 k.c., choć formalnie utracił do nich tytuł. W tej sytuacji
żądanie wnioskodawcy, aby pominąć te przedmioty w składzie majątku wspólnego
jest więc nieuzasadnione, gdyż pomija tę istotną okoliczność, że może on nimi
gospodarować, a w wypadku spłaty kredytu wróci do niego też tytuł własności.
Skarżący ustawia zaś problem rzeczy przewłaszczonych w taki sposób, jakby
utracił do nich jakiekolwiek uprawnienia, co jest sprzeczne z rzeczywistym stanem
faktycznym i prawnym.
Jeśli chodzi o zastrzeżenia skarżącego do przyjętej metody szacowania, są
one po części wynikiem tego, że dokonująca szacunku biegła, a za nią Sądy,
posługiwały się nazewnictwem zaczerpniętym z ustawy z dnia 29 września 1994 r.
o rachunkowości (tekst. jedn. Dz. U. 2009 r., Nr 152, poz. 1223), które nie ma
synonimicznego przełożenia na terminologię ściśle cywilistyczną. Stąd wzięły się
m.in. w tym szacunku takie pozycje jak „należności krótkoterminowe”, czy
„inwestycje krótkoterminowe”, a więc typowe określenia zbiorcze, używane
w rachunkowości. W zaskarżonym postanowieniu nie wskazano wprawdzie jakie
6
konkretne należności kryją się za tymi określeniami, ale wymaga podkreślenia,
że, reprezentowani przez zawodowych pełnomocników zainteresowani, nie
zgłaszali zastrzeżeń do opinii biegłej i nie żądali takiego sprecyzowania tych
wierzytelności. Skoro zaś nie ulega wątpliwości, że stanowią one aktywa związane
z prowadzonym przez wnioskodawcę przedsiębiorstwem, przeto zaliczenie ich do
majątku wspólnego podlegającego podziałowi było zgodne z zasadami rządzącymi
ustalaniem składu tego majątku. Zresztą skarżący kwestionuje przede wszystkim
samą metodę szacowania tego przedsiębiorstwa uznając, że powinno się przyjąć
jego wartość rynkową, oszacowaną według skorygowanych aktywów netto tego
przedsiębiorstwa na 557.405,19 zł, a nie na podstawie detalicznego szacowania
jego aktywów, dającego sumę 1.100.084,03 zł, jak to przyjął Sąd w zaskarżonym
postanowieniu. Zarzutu tego nie można podzielić. Przede wszystkim należy
podkreślić, że eksponując odrębność przedsiębiorstwa jako autonomicznego
składnika majątku wspólnego skarżący pomija, iż w obecnym stanie prawnym,
zgodnie z art. 551
k.c., do składników przedsiębiorstwa nie zalicza się długów.
Zapatrywanie wnioskodawcy, że przy ustalaniu wartości wchodzącego w skład
majątku wspólnego przedsiębiorstwa powinno uwzględniać się także jego
zadłużenia pozostaje w sprzeczności z utrwaloną linią orzecznictwa,
iż przedmiotem podziału są tylko aktywa, w związku z czym sąd działowy nie ustala
długów, ani nie orzeka o ich spłacie (por. postanowienia Sądu Najwyższego
wydane na tle postępowań o dziale spadku, mające na podstawie art. 46 k. r. i o.
odpowiednie zastosowanie do podziału majątku wspólnego: z dnia 26 września
1968 r., III CRN 209/68, OSNCP 1969, nr 6, poz. 112, z dnia 26 stycznia 1972 r.,
III CRN 477/71, OSPiKA1972, nr 9, poz. 174, czy z dnia 12 stycznia 1978 r.,
III CRN 333/77, niepubl.). W związku z tym nie można zaakceptować odmiennego
stanowiska skarżącego, nawiązującego do zaprezentowanego w części doktryny
poglądu tzw. szerokiego pojęcia majątku, które uznaje, że przy ustalaniu składu
i wartości dzielonego majątku należy uwzględniać także jego zadłużenia.
Pogląd ten mógł mieć jakieś uzasadnienie w poprzedniej wersji art. 551
k.c.,
zgodnie z którą do składników przedsiębiorstwa zaliczano także jego zobowiązania
i długi, ale w obecnym stanie prawnym utracił oparcie normatywne. Przeciwko tej
koncepcji przemawia też po części argument Sądu Okręgowego, iż szacunek
7
wolnorynkowy przedsiębiorstwa nie przystaje o tyle do realiów sprawy, że nie jest
ono przeznaczone na sprzedaż, lecz przekazane wnioskodawcy do dalszego
prowadzenia, a za jego długi powstałe w okresie istnienia wspólności majątkowej
ponoszą odpowiedzialność oboje byli małżonkowie. Należy dodać, że takie
rozwiązanie prawne podyktowane jest względem na zapewnienie lepszej ochrony
interesów wierzycieli, w związku z czym zasługuje na aprobatę.
W tym stanie rzeczy, skoro zarzuty skargi kasacyjnej okazały się
nieuzasadnione, podlegała ona oddaleniu, z obciążeniem wnioskodawcy kosztami
postępowania kasacyjnego (art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 520 § 3 k.p.c.).