Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 22/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSA Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa M. P. i X.Y.
przeciwko Skarbowi Państwa - Generalnemu Dyrektorowi Dróg Krajowych
i Autostrad w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 4 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 września 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego z dnia
23 listopada 2009 r., i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu pozostawiając mu
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy oddalił powództwo M. P. i
X.Y. przeciwko Skarbowi Państwa – Generalnemu Dyrektorowi Dróg Krajowych i
Autostrad o zasądzenie kwoty 529 380 zł z odsetkami tytułem wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie z gruntu.
Z ustaleń wynika, że powodowie prowadzą agencję reklamową, a ich źródło
dochodów stanowiła m.in. dzierżawa ekranów bilboardowych umieszczonych na
ogrodzeniu nieruchomości. Decyzją z dnia 10 czerwca 1996 r. na działce powodów,
podzielonej następnie na działki nr 443/1 i 443/2, ustalona została lokalizacja
punktu poboru opłat na autostradzie A 4. Wojewoda K. orzekł o wywłaszczeniu
działki nr 443/2 decyzją z dnia 2 grudnia 1997 r., jednak decyzja ta została
uchylona wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego. Decyzją z 19 marca
1998 r., opatrzoną rygorem natychmiastowej wykonalności, Wojewoda K. zezwolił
na niezwłoczne zajęcie tej działki. Działka została zajęta przez pozwanego 12 maja
1999 r. Wydano następnie decyzje o usunięciu wszystkich nośników
posadowionych na działce, które jednak Naczelny Sąd Administracyjny uchylił,
stwierdzając ich nieważność. Ostatecznie, w dniu 30 czerwca 2004 r. powodowie
sprzedali pozwanemu działkę nr 443/2.
Sąd Okręgowy uznał za zasadny zarzut przedawnienia roszczenia
o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z działki nr 443/2. Zgodnie bowiem
z art. 229 k.c. roszczenie takie przedawnia się z upływem roku od dnia zwrotu
rzeczy. Do zwrotu działki nie doszło, jednak, zdaniem Sądu, powodowie odzyskali
prawne władztwo nad nią i mogli nią rozporządzić poprzez jej sprzedaż. Za chwilę
zwrotu rzeczy należy zatem uznać moment zawarcia umowy sprzedaży, bowiem
w tej dacie nastąpiła likwidacja stanu niezgodnego z prawem. Pojęcie zwrotu
rzeczy, o jakim mowa w art. 229 § 1 k.c., należy rozumieć szeroko, jako nabycie
przez posiadacza prawa do rzeczy na skutek zawarcia umowy z właścicielem.
Roczny termin przedawnienia upłynął zatem 1 lipca 2005 r. Powództwo wniesione
zaś zostało 13 stycznia 2006 r. podlegało oddaleniu wobec przedawnienia
roszczenia.
3
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 7 września 2010 r. oddalił apelację
powodów od powyższego wyroku, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną.
Wyrok powyższy zaskarżyli powodowie skargą kasacyjną opartą na
podstawie naruszenia prawa materialnego, zarzucając naruszenie art. 229 § 1 k.c.
poprzez wadliwą wykładnię i art. 117 § 2 w związku z art. 118 k.c. poprzez
niewłaściwe zastosowanie. Skarżący zarzucali, że roczny termin przedawnienia
z art. 229 § 1 k.c. w ogóle nie rozpoczął biegu, bowiem nie została spełniona
przesłanka zwrotu rzeczy. W konkluzji wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie o jego uchylenia i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zgodnie z art. 229 k.c. tzw. roszczenia uzupełniające przedawniają się
z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy właścicielowi. Pojęcie „zwrotu rzeczy” nie
jest zdefiniowane, zarówno jednak w doktrynie jak i w orzecznictwie przyjmuje się,
że oznacza ono wszelkie sposoby odzyskania przez właściciela posiadania rzeczy
– w drodze windykacji czy nawet samowolne - jak również oddanie rzeczy przez
posiadacza. Nie może budzić wątpliwości, że zwrot rzeczy polega na odzyskaniu
faktycznego władztwa nad rzeczą przez właściciela. Biorąc jednak pod uwagę
różnice terminologiczne w przepisach regulujących stosunki między właścicielem
a posiadaczem rzeczy (w art. 226 k.c. mowa jest o „wydaniu rzeczy”, zaś w art.
229 k.c. o „zwrocie rzeczy”), należy przyjąć, że te dwa bliskoznaczne pojęcia mają
jednak różne znaczenie. Pojęcie „zwrotu rzeczy” jest zatem szersze i obejmuje
także inne wypadki niż tylko fizyczne wydanie rzeczy. Różnicę tę dostrzeżono
w judykaturze. Za zwrot rzeczy uznano protokolarne przekazanie nieruchomości
do dyspozycji właściciela, który bezpodstawnie odmówił jej odebrania (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 listopada 1997 r., I CKN 323/97, OSNC 1998, nr 5, poz.
79), zawarcie umowy najmu pomiędzy dotychczasowym posiadaczem samoistnym
a właścicielem, tj. sposób przewidziany w art. 349 k.c. (uchwała z dnia 22 lipca
2005 r., III CZP 47/05, OSNC 2006, nr 6, poz. 100), wydanie właścicielowi innego
gruntu przyznanego mu na własność w zamian za dotychczasowy (wyrok z dnia
28 grudnia 1979 r., II CR 471/79, OSNC 1980, nr 6, poz. 127). W każdym jednak
4
wypadku chodzi o sytuację, w której dotychczasowy posiadacz samoistny uznaje
inną osobę za właściciela i poprzez swoje zachowanie wyraża wolę wyzbycia się
władania rzeczą, a właściciel wyraża wolę jej odebrania. W wyroku z dnia
19 grudnia 2006 r., V CSK 324/06 (niepubl.) wskazano (powołując się na uchwałę
składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2005 r., III CZP 50/05,
OSNC 2006, nr 3, poz. 40), że nawet w razie tzw. symbolicznego zwrotu
wymagane jest po stronie posiadacza świadomość oddania władztwa nad rzeczą,
a po stronie właściciela wola objęcia władztwa, czego nie sposób domniemywać
czy zakładać na podstawie tzw. fikcji prawnej. Nie można zatem przyjąć, jak uznały
orzekające w sprawie Sądy, że każdy sposób zakończenia stanu posiadania bez
podstawy prawnej jest równoznaczny ze zwrotem rzeczy. W okolicznościach
rozpoznawanej sprawy niewątpliwie nie było woli oddania działki przez pozwanego
właścicielowi i to nawet po stwierdzeniu nieważności decyzji wywłaszczeniowej
i zezwalającej na usunięcie posadowionych na niej urządzeń. Trzeba też wskazać,
że pojęcie zwrotu rzeczy odnosi się do odzyskania przez właściciela władztwa nad
rzeczą, a nie do jego utraty w jakikolwiek sposób i nie ma podstaw do uznania, że
obejmuje ono także utratę przez właściciela własności rzeczy w wyniku jej przejścia
na dotychczasowego posiadacza (por. wyrok z dnia 23 stycznia 2007 r., III CSK
278/06, OSNC 2007, nr 12, poz. 186). W takiej sytuacji art. 229 k.c. w ogóle nie ma
zastosowania, skoro albo nie doszło jeszcze do zwrotu rzeczy, albo w ogóle nie
może do niego z różnych przyczyn dojść. Nie można podzielić poglądu, że ochrona
właściciela, który nie uzyskał zwrotu rzeczy jest bezzasadnie silniejsza niż
w przypadku właściciela, który taki zwrot uzyskał, wobec czego w każdym
wypadku zakończenia stanu posiadania bez tytułu prawnego należy tej ochrony
udzielać w tożsamy sposób. Trafnie zarzucili skarżący, że roszczenia windykacyjne
nie ulegają przedawnieniu, przedawnienie zaś roszczeń uzupełniających już samo
w sobie stanowi wyjątek od zasady pełnej ochrony własności. Ograniczenie terminu
dochodzenia roszczenia określone w art. 229 k.c. stanowi dalszy wyjątek, który
wykładni rozszerzającej podlegać nie może. Termin przedawnienia określony w tym
przepisie jako wyjątkowy nie może być więc odnoszony do sytuacji, w której
faktyczny zwrot rzeczy nie nastąpił, chyba, że zachodzą szczególne wypadki,
określone wyżej.
5
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.